Дадатак да артыкула: Галерэя

Звесткі пра Маці Божую пасля Унебаўшэсця Езуса Хрыста змешчаны ў апокрыфах ІІ і ІІІ стагоддзяў. Адзін з іх – «Кніга Унебаўзяцця Марыі» – прыпісваецца св. Яну Багаслову, другі – «Кніга пераходу Марыі» – св. Мелітону з Сардаў. Гэтыя кранальныя легенды пазней увайшлі ў вядомую «Залатую легенду» Якуба дэ Вораганэ (ХІІІ ст.) і сталі літаратурнай падставай для адлюстравання ў сакральным мастацтве смерці і ўваскрэсення Панны Марыі. Па адных звестках Марыя жыла ў Эфесе пад апекай Яна Багаслова, па другіх – у яго ж доме ў Ерузалеме, на гары Сіёнскай (так сведчылі на пачатку VІ ст. св. Мадэст і св. Сафроній, патрыярхі Ерузалема). Там, непадалёку ад базылікі Апошняй Вячэры, здаўна шануецца месца, дзе была пахавана Панна Марыя. У даліне Язафата над гротам, дзе знаходзіўся гроб Марыі, у ІV ст. быў пабудаваны храм (адноўлены ў час крыжовых паходаў; напярэдадні першай сусветнай вайны маленькім, уросшым у зямлю будынкам апекавалася праваслаўная царква;1.

У згаданых апокрыфах так апавядаецца пра Унебаўзяцце Багародзіцы. Аднойчы, калі Марыя ўжо каторы раз малілася на гары Элеёнскай, з'явіўся Арханёл Габрыэль з весткай аб набліжэнні Яе перасялення на неба, дзе Хрыстус ужо падрыхтаваў Ёй месца каля сябе (Другое Звеставанне). І як доказ арханёл пакінуў сарваную ў раі галінку фінікавай пальмы, каб яе неслі перад гробам у часе пахавання. Марыя згасла ціха, без мук. Старажытныя хрысціянскія аўтары ўжываюць для апісання Яе адыходу словы «сон», «спачынак» (Pausatio), «пераход» (Transitus), «засненне» (Dormitio), «унебаўзяцце» (Assumptio, ad sumeu – браць да сябе, да Бога). Калі Багародзіца аддавала апошнія наказы апосталам Яну і Якубу, раптам пачуўся шум і над домам з'явіліся светлыя воблакі з апосталамі. Гэта Хрыстус выканаў просьбу Маці: апосталы былі прынесены з розных краін, каб прысутнічаць пры Яе засненні. Тут жа знаходзіўся апостал Павел са сваімі вучнямі Дзіянісіем Арэапагітам, Ерафеем, Цімафеем і іншымі з 70 вучняў. На трэці дзень па Звеставанні ў доме ў святле нябеснай славы з'явіўся Хрыстус, каб перанесці на сваіх руках душу Марыі на нябёсы. Цела ж Яе апосталы на плячах панеслі праз Ерузалем у Гефсіманскі сад да пячоры, дзе былі пахаваны Яе бацькі Яўхім і Ганна, а таксама св. Юзаф. У час гэтай працэсіі адзін з юдэйскіх святароў, Аўфоній, са злосці і зайздрасці кінуўся да ложа, каб скінуць цела Марыі на зямлю, але, як толькі даткнуўся да ложа, анёл адсек яму рукі мячом гневу Божага. Калі ж напалоханы Аўфоній увераваў і голасна пацвердзіў, што Езус ёсць Месія, адсечаныя рукі зрасліся. Апостал Тамаш, які прапаведаваў у Індыі, прыбыў у Ерузалем толькі на трэці дзень і вельмі шкадаваў, што спазніўся. Каб ён мог развітацца з Маці Божай, апосталы адвалілі камень пячоры, але знайшлі там толькі пахавальныя палотны. У той жа вечар яны ўбачылі Найсвяцейшую Панну ўверсе над сабой і зразумелі, што Яна ўзятая на неба2.

Святкаванне Унебаўзяцця Багародзіцы на хрысціянскім Усходзе і Захадзе вядомае ад ІV ст., калі імператар Маўрыкій (582–602) загадаў урачыста адзначаць гэты цуд ва ўсёй дзяржаве і перанёс дату з 15 студзеня на 15 жніўня. Рыгорам Турскім (VІ ст.) у Галіі адпраўлялася Успенская Імша, тое ж рабілася і ў іншых месцах. Вядомыя з V ст. сціхіры на гэтае свята патрыярха Канстанцінопальскага Анатолія, а з VІІІ ст. – каноны Казьмы Святаградца і Яна Дамаскіна. Усходняе хрысціянства святкавала Успенне, а Рым ад VІІ ст. – Унебаўзяцце Марыі, хоць адпаведны папскі эдыкт быў выдадзены толькі ў 1950 г.

У тыя ж раннехрысціянскія часы павінны былі з'явіцца адлюстраванні Унебаўзяцця ў сакральным мастацтве – у фрэсках, мазаіках, абразах, кніжных мініяцюрах. Цялеснае Унебаўзяцце Марыі паказана ў рымскім мастацтве ХІ ст.: унізе апосталы стаяць вакол гроба і глядзяць на неба, дзе анёлы падтрымліваюць Марыю3. Гэты сюжэт шырока выкарыстаны ў гатычнай скульптуры на парталах касцёлаў. У большасці краін да нашага часу захаваліся абразы з ХІІ стагоддзя. У рэнесансавым і барокавым мастацтве кампазіцыя Унебаўзяцця складаецца з двух ці трох сфер. Марыя знаходзіцца ў верхняй прасторы з анёламі, сярод апосталаў (унізе) можа быць Тамаш, які атрымлівае ад Яе пояс. Гроб часам усыпаны лілеямі або ружамі4. Сярод найбольш вядомых ілюстрацый Унебаўзяцця Багародзіцы можна назваць алтарныя карціны Тыцыяна і Эль Грэка. На Захадзе вядомы досыць рэдкі варыянт – працэсійнае «Пахаванне Марыі», заснаваны на «залатой легендзе».

Можна не сумнявацца, што сярод роспісаў полацкіх храмаў і віцебскай Дабравешчанскай царквы ХІІ ст. прысутнічала «Унебаўзяцце Багародзіцы». Аб пашыранасці сюжэта ў манументальным жывапісе Беларусі сведчыць яго наяўнасць ва ўсіх так званых візантыйска-рускіх фрэсках ХV ст. у Сандаміры, Вісліцы, Кракаве, Любліне. Іконаграфічнае падабенства з Люблінскім роспісам мае абраз, які каля 1914–1917 гг. быў вывезены І.Астравухавым з Мінска ў Маскву і разам з яго зборам іканапісу ў 1929 г. трапіў у Траццякоўскую галерэю.

У навуковай літаратуры мінскі абраз пад назвай «Блакітнае Успенне» ўвайшоў ва ўсе манаграфіі аб старажытнарускім мастацтве, ад класічных даследаванняў А.Някрасава і В.Лазарава да папулярнага томіка «Малой гісторыі мастацтваў». Абраз ужо некалькі дзесяцігоддзяў упрыгожвае экспазіцыю Дзяржаўнай Траццякоўскай галерэі, шмат разоў паказваўся на самых значных выставах у былым СССР і за яго межамі 5.

«Блакітнае Успенне» (113 х 88 см) напісана яечнай тэмперай на ліповай дошцы з каўчэгам і павалакай. Унізе кампазіцыі на шырокім ложы, засланым цёмна-зялёным полагам і пурпурным пакрывалам, ляжыць Багамаці ў сінім хітоне і мафорыі шакаладнага колеру. За ложам стаіць Хрыстус, які трымае перад сабою спавітую белым фігурку – сімвал душы Марыі. Шырокая разбелена-блакітная слава вакол Хрыста ахінае ложа двухсферным купалам, у знешняй сферы сінімі контурамі пазначаны празрыстыя фігуры анёлаў і серафімаў. З абодвух бакоў да ложа схіліліся захутаныя ў плашчы вохрыстых, блакітных, зялёных і малінавых колераў апосталы. Над імі ўзвышаюцца свяціцелі Дзіянісій Арэапагіт і Цімафей Эфескі, далей стаяць засмучаныя жанчыны. Упоравень са славай па краях намаляваны высокія гмахі з блакітнымі чарапічнымі дахамі. Залаты фон абраза запоўнены светлымі воблачкамі з абрысамі птушак (у іх размешчаны паясныя выявы апосталаў). Анёлы накіроўваюць воблачкі ўніз, да ложа з Маці Божай. У самым версе абраза два анёлы падтрымліваюць мнагаслойную сіне-блакітную сферу, з якой Марыя падае залаты пояс апосталу Тамашу. У кампазіцыі абраза адчуваецца дакладны геаметрычны разлік, імкненне да раўнавагі і сіметрыі. Аб'ёмнасць і прасторавая глыбіня спалучаюцца з падкрэсленай графікай плаўных контураў. Падоўжаныя фігуры апосталаў паказаны ў складаных ракурсах, твары тонка выпісаны разбеленай вохрай. Каларыт захапляе гарманічнасцю і багаццем змешаных мяккіх колераў.

Вядомы знаўца і калекцыянер рускага іканапісу І.Астравухаў па сведчанні В.Антонавай «у халодным лазуравым каларыце «Успення» бачыў захапляльны водбліск генія Андрэя Рублёва»7. А.Някрасаў параўноўваў абраз з люблінскімі фрэскамі 1418 г. загадкавага майстра Андрэя і адзначаў у ім пластыку, блізкую да паўднёваславянскага жывапісу; «квяцістасць каларыту з аднаго боку набліжаецца да мініяцюр галіцка-валынскага евангелля ХІІ–ХІІІ стст. і з другога боку да ўкраінскіх абразоў і мініяцюр больш позняга часу»7. Н.Мнева таксама датавала «Успенне» першай паловай ХV стагоддзя і на падставе стылістычных аналогій аднесла яго да цвярской школы жывапісу, у той час яшчэ мала акрэсленай8. Гэты пункт гледжання быў успрыняты і пацверджаны аўтарамі «Гісторыі рускага мастацтва». З асаблівым захапленнем Н.Варонін і В.Лазараў гаварылі пра каларыт абраза, «які нагадвае тэхніку гуашы». «Сярод гэтых выдатных фарбаў незабыўнае ўражанне пакідае вадзяніста-блакітны тон, які здзіўляе сілай свайго колеравага гучання»9. Пасля такой аўтарытэтнай атрыбуцыі «Успенне» з Мінска зацвердзілася сярод твораў цвярскога іканапісу, у тым ліку ў альбоме «Жывапіс Беларусі ХІІ–ХVІІІ стагоддзяў». Праўда, Г.Логвін, В.Свянціцкая і Л.Міляева аднеслі абраз да ўкраінскага жывапісу ХV стагоддзя, чамусьці прыпісаўшы яму паходжанне з Мінска-Мазавецкага10.

Апошнім часам Г.Папоў, дэтальна прааналізаваўшы стыль і тэхналагічныя асаблівасці «Успення», уключыў яго ў манаграфію аб цвярскім мастацтве, але адзначыў, што хоць яно мае паралелі і ва ўласных цвярскіх творах, тым не менш такая атрыбуцыя застаецца да пэўнай ступені гіпатэтычнай. Даследчык вылучыў абраз з шэрагу бясспрэчна цвярскіх твораў і аднёс да так званай «візантыйскай спадчыны ў мясцовым жывапісе», а таксама прапанаваў больш познюю дату стварэння (2-я палова ці нават канец ХV стагоддзя). Адсутнасць сцэны пакарання Аўфонія, на думку Г.Папова, набліжае абраз з Мінска да серыі італа-грэцкіх «Успенняў» канца ХV–ХVІ стагоддзяў. Для такой арыентацыі даюць падставу і тэхналагічныя асаблівасці: «у большасці мясцовых абразоў крохкасць і тонкі слой грунта даюць больш дробнае кракеліраванне, чым гэта бачна на «Успенні», а шчыльны фарбавы слой апошняга далёкі ад лесіроўкі маскоўскіх абразоў»11. Зыходнай крыніцай мінскага абраза Г.Папоў лічыць творы позневізантыйскага ці нават поствізантыйскага жывапісу, а сярод бліжэйшых аналогій разглядае «Успенне са св. Францыскам і св. Дамінікам»12 – твор часоў Фларэнційскай уніі.

Як бачым, асаблівасці іканаграфіі, стылю і тэхнікі «Блакітнага Успення» не дазваляюць адназначна аднесці яго да пэўнага мастацкага цэнтра ці школы. Найбольш наблізіўся да ісціны, як нам здаецца, Г.Папоў, які аднёс абраз да візантыйскай спадчыны. Нагадаем адразу, што гэтую спадчыну ў ХV–XVІ стагоддзях захоўвала не адна Цвер, але яшчэ ў большай ступені беларуска-ўкраінскія землі Вялікага Княства Літоўскага. Шматлікія прыклады з царкоўнай і палітычнай гісторыі, пісьменнасці і мастацтва сведчаць аб пастаянных сувязях Вільні, Кіева, Полацка, Слуцка з Сербіяй, Балгарыяй, Афонам, Канстанцінопалем. У ХV ст. шлях рускіх паломнікаў на Афон і ў Святую зямлю звычайна праходзіў праз Мінск і Слуцк. Найстарэйшы спіс жыція віленскіх мучанікаў дайшоў да нас у сербскай рэдакцыі, а вядомы помнік сербскай літаратуры ХV ст. «Запіскі янычара» быў напісаны, як мяркуюць даследчыкі, дзесьці на землях Вялікага Княства Літоўскага. Фрэскі Люблінскай замкавай капліцы і супрасльскай Дабравешчанскай царквы маюць блізкія аналогіі ў Сербіі. Найдаўнейшы помнік балгарскага пісьменства, кодэкс ХІ ст., захаваўся ў Супрасльскім манастыры. Царкоўныя іерархі Заходняй Русі па традыцыі зацвярджаліся Канстанцінопалем нават у ХVІІ ст. У больш раннія часы сярод іх было нямала грэкаў і балгараў: дастаткова ўспомніць Кіпрыяна і Грыгорыя Цамблака, Грыгорыя Балгарына, полацкага епіскапа Феадосія. Характэрнай фігурай эпохі можна назваць аднаго з ініцыятараў Фларэнційскай уніі кіеўскага мітрапаліта Ісідора, дзейнасць якога звязана з Канстанцінопалем, Літвой, Масквой і Рымам. Выказвалася думка, што аслабленне сувязяў з Візантыяй садзейнічала фармаванню самастойных рысаў мастацтва Масквы ў ХV ст. На Беларусі і Украіне, дзе царкоўныя сувязі з Балканамі ўяўляюцца больш трывалымі, «візантыйская спадчына» выразна назіраецца і ў ХVІ ст. Таму гістарычна абгрунтавана блізкасць іканапісу Беларусі ХV–ХVІ стагоддзяў (як і больш ранняга) да мастацтва Балканаў і Візантыі.

Адсутнасць сцэны пакарання Аўфонія як характэрную рысу грэцкіх абразоў, маючы на ўвазе наогул праваслаўны балканскі Поўдзень, адзначаў яшчэ А.Кірпічнікаў. Ён жа сцвярджаў, што Успенскае паданне, найбольш ацалелае ад пазнейшых уставак, захавалася ў беларускім рукапісе – Чэцці Мінеі, перапісанай у 1476 г. у Камянцы Літоўскім паповічам Бярозкам з Наваградка13. Не лішне нагадаць, што сярод казанняў Грыгорыя Цамблака ёсць «Слова на Успенне Багародзіцы».

Важна было б даведацца, якім чынам «Блакітнае Успенне» з'явілася ў Мінску. Прыхільнікі цвярской гіпотэзы, адказваючы на гэтае пытанне, згадваюць пра бегства ў 1485 г. князя Міхаіла Барысавіча ў Літву пасля далучэння Цверы да Маскоўскага княства. Сапраўды, апошні цвярскі князь знайшоў прытулак на Беларусі, дзе атрымаў на пражыццё два сялы каля Слоніма: Гошчава і Бялавічы. Гэтыя мясціны, аднак, знаходзяцца даволі далёка ад Мінска. Да таго ж уцёкі князя адбываліся ў такіх драматычных абставінах, што яму было не да абразоў ці іканапісцаў. Нават сям'ю і казну сваю ён не змог вывезці з абложанай маскоўскім войскам Цверы14.

Н.Салько выказала думку, што «Успенне» магло быць заказана пасля 1495 г. жонкай вялікага князя літоўскага Аленай, дачкой Івана ІІІ, для Узнясенскай царквы ў Мінску і што яно нейкім чынам звязана з Петрапаўлаўскай царквой, пабудаванай у пачатку ХV ст. Аднак і гэтая версія малапераканаўчая. Не гаворачы аб занадта позняй даце стварэння, зазначым, што сам фармат абраза сведчыць пра тое, што гэта – храмавы абраз з ніжняга раду іканастаса, і значыць ён паходзіць з нейкага Успенскага храма. Для святочнага раду абраз занадта вялікі (характэрны памер для ХV–ХVІ стагоддзяў – 70 х 50 см), таму ні ў Петрапаўлаўскай, ні ва Узнясенскай царкве для яго не магло быць месца. Г.Папоў звярнуў увагу на тое, што сярод старажытных мінскіх храмаў няма Успенскага, і выказаў думку, што абраз трапіў у Мінск не ў ХV ст., а пазней, пры закрыцці праваслаўных манастыроў, з іншага горада, напрыклад, са Слуцка, дзе з 1409 г. існавала замкавая Успенская царква.

Такі ход разважанняў, як нам здаецца, абяцае цікавыя вынікі, калі звярнуцца да фактаў з гісторыі Пінска. Тут на працягу многіх стагоддзяў існаваў Лешчанскі манастыр, легендарны пачатак якога сягае ў часы кіравання кіеўскага князя Уладзіміра. Лешчанскі манастыр з цудатворным абразом «Успення Багародзіцы» да ХVІІІ ст. з'яўляўся культурным і рэлігійным цэнтрам Прыпяцкага Палесся15. Пачынаючы з ХV ст. (каля 1440 г.) у ім жыў турава-пінскі епіскап, некалі вялося летапісанне. Да пачатку ХХ ст. захавалася некалькі рукапісных кніг з Лешча і значны архіў, часткова надрукаваны А.Мілавідавым і Д.Даўгялам. У інвентары 1588 г. толькі што пабудаванай царквы сярод абразоў іканастаса называецца «образ Успения Пречистое Богородицы позолотистый великий»16. А.Мілавідаў паставіў лешчанскае «Успенне» побач з такімі рэлігійнымі святынямі, як Купяціцкі абраз (ХІІ ст.) і епіскапская кафедра, што сведчыць аб даўнасці і асаблівай ролі абраза ў царкоўнай гісторыі Палесся.

Звяртае на сябе ўвагу тое, што першапачаткова храм Лешчанскага манастыра меў назву «Нараджэння Багародзіцы», аднак новы храм, пабудаваны ў 1580–84 гг. ігуменам Афанасіем Цярлецкім, стаў Успенскім. Такія перамены здараліся не часта і мелі важкія прычыны. У дадзеным выпадку гэта можна растлумачыць канчатковым пераносам у Пінск Тураўскай кафедры, храм якой спрадвеку меў назву Успенскага. Хутчэй за ўсё, пры гэтым быў перанесены і храмавы абраз «Успенне» – старадаўняя святыня Тураўскай епархіі. Цікава адзначыць, што епіскапам пінскім у гэты час быў Кірыл Сямёнавіч Цярлецкі, добра знаёмы з уладальнікам Турава князем Канстанцінам Астрожскім (неўзабаве па яго пратэкцыі Кірыл атрымаў Луцкую кафедру), а тураўскі Успенскі храм стаяў у замку. Невядома дакладна, калі гэты храм перастаў існаваць, ва ўсякім разе ў пачатку ХІХ ст. яго ўжо не было.

Лешчанскі манастыр разам з Турава-Пінскай епіскапіяй у пачатку ХV ст. становіцца уніяцкім. А.Мілавідаў, якому быў даступны багаты архіў манастыра, нічога не паведамляе пра лёс цудатворнага абраза. Вядома, што ў 1746 г. была пабудавана новая Успенская царква. У яе інвентары 1839 г., калі манастыр скасавалі, згадваецца толькі цудатворная статуя Езуса ў алтары і тры абразы іншых сюжэтаў на дошках17. Не ўпамінаецца абраз і царкоўнымі гісторыкамі ХІХ ст. 18. Куды ж ён знік? Думаецца, што на лёс іконы Лешчанскага манастыра паўплывалі перамены, якія адбыліся ў уніяцкіх храмах Беларусі ў ХVІІІ ст. Пасля сабора 1720 г. іканастас выцясняецца алтарамі, а ў 2-й палове стагоддзя распаўсюджваюцца «цудадзейныя» статуі Езуса. Лешчанскі архімандрыт Іакім Гарбацкі ў 1768 г. таксама пераносіць статую Збаўцы з бакавога алтара на вялікі і ўстанаўлівае арган.

Пасля далучэння беларускіх земляў да Расіі пінскую уніяцкую епархію ліквідавалі, і ў 1794 г. як пераемніца старадаўняй Тураўскай епіскапіі была створана Мінска-Тураўская епархія. Некаторы час мінскі архіепіскап знаходзіўся ў Слуцку, а неўзабаве ў Мінску ўзнік архірэйскі дом, і каля яго ў 1799 г. была пабудавана напаўкаменная Успенская царква19. У гэты ж час адбываюцца перамяшчэнні манастыроў паміж Мінскам і Пінскам: жаночы Варварынскі з Пінска перабіраецца ў Мінск, а мужчынскі Петрапаўлаўскі з Мінска накіроўваецца ў Пінск, у гмахі былога езуіцкага калегіума.

Аднак нас цікавіць Успенская царква архірэйскага дома. Яе іканастас перажыў французскае нашэсце 1812 г. У 1842 г. «абраз Успення быў абкладзены падпалкоўнікам Ламачэўскім сярэбранаю шатаю»20. Крыху пазней ён жа «дорыць вышытае гарусам і шоўкам рознага колеру пакрывальца пад храмавы абраз з сярэбранай вакол бахрамой...» У 1847 г. мінскі паштмайстар дае два пакрывалы пад той жа абраз. Ствараецца ўражанне, што «Успенне» асабліва шанавалася ў мінскай архірэйскай царкве. Узнікае думка: ці не атрымала ў спадчыну Мінская епархія, створаная як пераемніца Турава-Пінскай, старадаўні цудатворны абраз з Лешчанскага манастыра? Не выпадкова ж мінская архірэйская царква была названа Успенскай?

На жаль, архівы Лешчанскага манастыра і мінскага архірэйскага дома амаль не захаваліся. Устанавіць дакладна, ці было перавезена цудатворнае «Успенне» з Лешчанскага манастыра ў Мінск, як яно апынулася на саборнай званіцы, хто перадаў яго І.Астравухаву, пакуль што не ўдалося. Вядома толькі, што пазней мінскі епіскап стаў звацца мінскім і бабруйскім, а новая дамовая царква 1885 г. асвечана як Пакроўская21. Такім чынам «Успенне» страціла ролю храмавага абраза, а суровыя абставіны 1914–1920 гг. паспрыялі вывазу старадаўняй святыні ў Маскву. Тады многія царкоўныя каштоўнасці з Беларусі трапілі ў Расію (дастаткова згадаць пра Жыровіцкі абраз, які вярнуўся на радзіму толькі ў 1920-я гг.).

Прапанаваная гісторыя вандраванняў «Блакітнага Успення» гіпатэтычная, але, на наш погляд, найбольш верагодная.

Стылістычныя рысы «Успення» набліжаюць яго да позняй фазы палеалогаўскага жывапісу, па вызначэнні В.Лазарава, «больш строгага і графічнага, набліжанага да своеасаблівага акадэмізму22. Падабенства рэлігійнай сцэны да жанравай кампазіцыі, светлы мяккі каларыт, супакоена-добразычлівыя твары апосталаў – усё гэта характэрна для палеалогаўскага мастацтва. Менавіта гэтая крыніца, агульная для жывапісу ўсяго ўсходнеславянскага свету, надала «Блакітнаму Успенню» рысы, характэрныя для многіх рэгіянальных школ (у тым ліку для Цверы, Масквы, Валыні). Аднак паходжанне абраза і гістарычна-культурная сітуацыя ХV ст. даюць падставу сцвярджаць, што пераасэнсаванне ў ім палеалогаўскага стылю адбылося на поўдні Беларусі і заказчыкам «Успення» хутчэй за ўсё быў хтосьці з турава-пінскіх епіскапаў. Разбелены блакітны колер мае аналогіі ў некаторых палескіх (столінскіх) абразах больш позняга часу («Тройца» з Альгомеля, вёскі тураўскіх епіскапаў), а апосталаў на воблаках можна ўбачыць на «Успенні» ХVІІ ст. з-пад Бярэсця (Олтуш).

«Успенне» 1650 г. з вёскі Олтуш належыць невядомаму выдатнаму іканапісцу, умоўна названаму Н.Высоцкай «маларыцкім майстрам», таму што з царквы ў Маларыце былі вывезены абразы «Ператварэнне» (1648 г.) і «Пакровы» (1649 г.), вельмі блізкія па часе і манеры выканання23. (Не выключана, што гэтыя абразы трапілі ў вясковыя цэрквы са старога Брэста ў час яго разбурэння пры будаванні Брэсцкай крэпасці). Ложа Маці Божай засланае чырвонай посцілкай з залатым раслінным аздабленнем, падобным да арнаменту разьбяных фонаў беларускіх абразоў, апушчаны ўніз амаль да рамкі абраза. Марыя ў сіняй сукенцы і пурпурным мафорыі ляжыць на белым прасцірадле з карункамі. Вочы заплюшчаны, рукі складзены на грудзях. Абапал двума роўнымі радамі стаяць басаногія апосталы, Пётр як бы выдзелены тым, што злёгку абапіраецца на ложа. Апрача апосталаў, прысутнічаюць тры свяціцелі і невядомы малады персанаж (адзіны без німба). Адзначым адсутнасць жаночых фігур. Над ложам у асістэнцыі двух анёлаў стаіць Хрыстус у сінім хітоне і чырвоным гімаціі, трымаючы на гімаціі, як на пеляне, спавітую ў белае фігурку. Над Ім зліваецца з залатым фонам абраза залатое ззянне з язычковым поясам, над Ёю лунае шасцікрылы серафім. Над галовамі апосталаў узвышаюцца рэнесансавыя будынкі з вежамі, аркамі і галерэямі. Вышэй размешчаны двума радамі паясныя выявы апосталаў і анёлаў на высветленых блакітных воблачках. Адно з іх падплывае да нябеснай сферы, дзе ўжо сядзіць Багамаці, Якая падае свой пояс апосталу Тамашу. У самым нізе адбываецца пакаранне Аўфонія. Арханёл (у жоўтай туніцы і ботах, сініх нагавіцах, зялёным плашчы, з блакітнымі крыламі) узняў вялікі меч. Аўфоній (з адсечанымі рукамі, у шэра-малінавым халаце, чалме, белай палярыне накшталт старазапаветнай пектаралі і панчохах) нязграбна кідаецца да ложка. На рамцы захаваўся пачатак подпісу: «Року 1650...»

Вельмі блізкае да Олтушскага абраза па іканаграфіі і мастацкім стылі «Унебаўзяцце Багародзіцы», якое нейкім чынам трапіла ў кракаўскі кляштар францішканаў з беларускіх ці ўкраінскіх земляў. Толькі з-за паўцыркульнага завяршэння больш адвольна размешчаны воблачкі з анёламі і евангелістамі, а ў праёмах архітэктурных кулісаў бачны дробныя людскія постаці. Адна дэталь нібы запазычана з «Блакітнага Успення»: групы анёлаў па перыметры нябеснай славы вакол Хрыста24.

З ваколіцаў Брэста паходзіць «Унебаўзяцце», датаванае Ю.Хадыкам мяжой ХVІ–ХVІІ стагоддзяў25, аднак, на наш погляд, больш верагодна, што яно намалявана ў сярэдзіне ХVІІ ст. нейкім іншым, не маларыцкім майстрам. У гэтым абразе можна шукаць новыя іконаграфічныя элементы, выкліканыя Контррэфармацыяй і Брэсцкай уніяй. Тут няма «лятучых апосталаў», у архітэктурных пабудовах відавочны барокавыя рысы, рухам адзначаны постаці апосталаў. Адсутнічаюць анёлы са свяцільнікамі абапал Хрыста, няма фігуркі Марыі, узнесенай на неба (на тым месцы распасцёр крылы Святы Дух). Прыкметныя антыпратэстанцкія матывы: заснуўшая Маці Божая змешчана ў цэнтры кампазіцыі, больш выразна паказана адсячэнне рук Аўфонію, апранутаму, як кальвінскі прапаведнік (аналіз Ю.Хадыкі). Верагодна, заказчыкамі абраза былі брэсцкія езуіты, якім з 1650 г. належала вёска, дзе знаходзіцца абраз.

У абразе з Крычава, датаваным Н.Высоцкай апошняй чвэрцю ХVІІ ст., захавана традыцыйная іканаграфія, але ў ім таксама зменены зместавыя акцэнты26. Перш за ўсё, ложак павялічаны ў памерах і ўзняты ў цэнтр кампазіцыі. Па белым пакрывале раскіданы чырвоныя і сінія кветкі (адпаведна колерам мафорыя), такімі ж кветкамі размалявана рамка абраза (магчыма, гэта запазычанне з рэнесансава-барокавага еўрапейскага жывапісу). Відавочна падкрэслены фігуры апосталаў Пятра (з кадзілам і посахам) і Паўла. Астатнія апосталы паказаны фрагментарна, затое побач з Езусам выдзелены чатыры свяціцелі ў белых і чырвоных амафорах, з раскрытымі кнігамі (за імі бачны галовы з людскога натоўпу). Больш значнае месца займае эпізод з Аўфоніем, перададзены з прыкметнымі элементамі барокавай дынамікі і натуралізму: абедзве фігуры паказаны ў руху, з адсечаных рук багахульніка падаюць пырскі крыві. Паганскі святар паказаны ў доўгім чорным адзенні з жоўтым наплечнікам. Над паўцыркульным ззяннем вакол Хрыста ўзносіцца вогненны серафім. Абапал па краях узвышаюцца масіўныя будынкі з чырвонымі маленькімі купаламі, што дасягаюць верхняга краю абраза. Нябеснай сферы фактычна няма, уся падзея адбываецца на зямлі. Нязначную плошчу займае і фон, аздоблены густым здробненым раслінным арнаментам.

Своеасаблівасць полацка-віцебскага іканапісу ХVІІІ ст. ілюструе адзін з нешматлікіх ацалелых яго твораў – храмавае «Успенне» з Бешанковічаў (каля 1730 г.). Для яго характэрны раўнамерная кампазіцыйная запоўненасць прасторы і светлы празрысты каларыт з мноствам пазалоты, у якую ўпісаны маляўнічыя блакітна-белыя воблакі з анёлкамі, але без апосталаў. Разбеленыя фарбы адзення і воблакаў міжволі нагадваюць аб колерах «Блакітнага Успення». Ёсць у абразе адметныя іконаграфічныя дэталі. Хрыстус трымае белую фігурку Марыі на правай руцэ, а левай благаслаўляе. Анёлы са свяцільнікамі вынесены па-за залатую славу вакол Хрыста. Сярод апосталаў не відаць свяціцеляў, малады Ян стаіць з раскрытай кнігай у руках.

Прыкладам адважнай уніяцкай перапрацоўкі сюжэта ў духу барока можа служыць алтарны абраз ХVІІІ ст. з браслаўскага Успенскага манастыра. Амаль усе апосталы стаяць за ложам Маці Божай (двое – з раскрытымі кнігамі, адзін выцірае заплаканы твар), толькі Пётр з кадзілам і Павел (?) па баках. Незвычайна дынамічна паказана пакаранне багахульніка, адсечаныя рукі якога прыліплі да полага-коўдры на Марыі. Хрыстус з душой Марыі ўзносіцца ў неба, яго суправаджаюць анёлы з харугвамі і анёлкі-пуцці. У самым версе з воблакаў узнімаецца Бог-Айцец, які раскінуў рукі ў блаславенні.

Абразы цялеснага Узыходжання Маці Божай на неба з'яўляюцца на Беларусі, верагодна, у часы сталага і позняга барока, ва ўсялякім выпадку ацалелыя творы на палатне адносяцца да ХVІІІ ст. Абраз з лагішынскага касцёла, дзе паказаны той момант, калі апосталы адчынілі труну па просьбе Тамаша, мае жанравую кампазіцыю. Недаверлівы Тамаш абмацвае пустую дамавіну, беспарадкава згрупаваныя апосталы разгубленыя: яны засяродзіліся на страце цела Марыі і не бачаць, што Яна, асветленая ззяннем, узносіцца на нябёсы.

Алтарная карціна з Новага Двара выканана з меншай дынамікай. Шматлікія анёлкі-пуцці з кветачкамі, якія ствараюць своеасаблівую падстаўку для ўзнесенай на неба Багародзіцы, трапілі сюды з мастацтва ракако. Разведзеныя ў бакі рукі Марыі як бы сведчаць пра нечаканасць для Яе самой Унебаўзяцця. Пачуцці апосталаў (у самым нізе карціны; іх наогул толькі восем) самыя розныя: адзін засмучана абапёрся на труну, некаторыя не так убачылі, як здагадаліся, што тут адбылося.

Заходнееўрапейскую барокавую трактоўку сюжэта засвоілі і базыльяне, аб чым сведчыць абраз з іх кляштара ў Антопалі. Тут Марыя ўжо ў небе, узнімаецца над воблакамі і анёлкамі. Апосталы (унізе, з правага краю) яшчэ глядзяць на труну, у той час як адзін з іх (на левым краі) падняў рукі ў развітальным жэсце. У абразе са святочнага раду іканастаса ў Бярозавічах (колішняга маёнтка пінскіх езуітаў) нібы паветраны віхор узносіць Марыю на Яе плашчы, ім жа апосталы ледзь не кінуты на зямлю. На ружанскай карціне апосталы наогул адсутнічаюць (што адпавядае апакрыфічнай рэальнасці), а Марыя ўзлятае ўвысь, як бы падтрымлівае клубок пуццяў. Са скасаваннем Брэсцкай уніі ў 1839 г. спыняецца развіццё самабытнага храмавага жывапісу, які выцясняецца акадэмічна-класіцыстычнымі творамі агульнарасійскага характару. Прыкладна тады ж у касцёлах распаўсюджваюцца больш ці менш блізкія паўторы еурапейскага жывапісу.

На ўсходнеславянскіх землях свята Унебаўзяцця Багародзіцы карысталася асаблівай папулярнасцю, і многія з гарадскіх сабораў і манастырскіх храмаў асвячаліся ў яго гонар. Магчыма, такая традыцыя пайшла ад старажытнага Кіева, дзе галоўны храм Кіева-Пячэрскай лаўры носіць назву Успенскага. Гэта датычыць вядомых на Беларусі цэнтраў манаскага жыцця: Лаўрышаўскага манастыра пад Навагрудкам, Жыровіцкага, Куцеінскага жаночага пад Оршай, Тупічэўскага ў Мсціслаўлі і многіх менш значных. Знамянальна, што ў Пінску і Лешчанскі праваслаўны манастыр, вядомы з ХІІІ ст., і каталіцкі францішканскі кляштар, заснаваны ў 1396 г., менаваліся Успенскімі. Адна з дзвюх найстаражытнейшых на Беларусі Тураўская епіскапская кафедра мела тытул Успенскай. Старадаўнія Успенскія цэрквы існавалі ў Слуцку, Вільні, Магілёве, Віцебску, Новым Свержані і многіх іншых месцах. Свята Унебаўзяцця Багародзіцы ў народзе называлі таксама Вялікая Прачыстая, Трэці Спас, Успенне, народная назва «Спажа» тлумачыцца тым, што да гэтага дня спелі розныя плады. Як Спас адзначаўся асвячэннем садавіны, так і на Успенне асвячалі зерне, хлеб. На Палессі Прачыстую называлі Зельнаю, бо асвячалі разам з жытам «усялякае зелле». У многіх мясцовасцях пажылыя жанчыны па традыцыі на гэтае свята абавязкова ішлі ў храмы і неслі букеты з палявых і няхітрых вясковых кветак.