Мы пакінулі (гл.: Наша вера. 2002. № 2) першых людзей, нашых агульных Прабацькоў - Адама і Еву - тады, калі яны павінны былі правесці першую ноч за межамі назаўжды страчанага Эдэму, згубленага Раю: «І адаслаў яго (Адама. - Г. С.) Пан Бог з Саду Эдэн, каб апрацоўваў зямлю, ад якой быў узяты. І выгнаў Адама, і паставіў на ўсходзе каля Саду Эдэн керуваў (херувімаў) і палымяны меч, што наўкол варочаўся, каб ахоўваць шлях да Дрэва Жыцця» (Быц 3, 23-24; пераклад наш. - Г. С.). Вось як убачыў гэты момант знакаміты англійскі паэт XVII стагоддзя Джон Мілтан у паэме «Страчаны Рай»:

Оборотясь, они в последний раз На свой недавний, радостный приют, На Рай взглянули: весь восточный склон, Объятый полыханием меча, Струясь, клубился, а в проеме Врат Виднелись лики грозные, страша Оружьем огненным. Они невольно Всплакнули - не надолго. Целый мир Лежал пред ними, где жилье избрать Им предстояло. Промыслом Творца Ведомые, шагая тяжело, Как странники, они рука в руке, Эдем пересекая, побрели Пустынною дорогою своей. Пераклад А. Штэйнберга1.

Настаў час несці адказнасць за тое, што зачараваныя былі салодкімі, але хлуслівымі словамі змея, што паверылі яму больш, чым Богу і, адступіўшы ад Яго, абрынуліся ў цемру паганства. Гэта адказнасць абернецца ні чым іншым, як чалавечай гісторыяй, і на працягу сваёй гісторыі чалавецтва - прынамсі, тая яго немалая частка, што шануе Біблію, будзе ўглядацца ў фатальны крок сваіх Прабацькоў, удумвацца ў яго сэнс. Ужо ў 2-й палове I ст. да Н. Х. - 1-й палове I ст. у Юдэі складаецца на аснове ранняга агадычнага матэрыялу (агада - «паданне», «аповед») апакрыфічная «Кніга Адама і Евы», што, як і біблейскае паданне, даволі моцна паўплывала на наступную культурную традыцыю (яўрэйскі арыгінал быў страчаны, дайшлі дзве хрысціянскія апрацоўкі - эфіопская і грэцкая; апошняя ўжо у IV ст. была перакладзена на лаціну, а потым - на шматлікія мовы Заходняй Еўропы). У сярэдзіне XII ст. у Еўропе шырокай вядомасцю карысталася англа-нармандскае «Дзейства пра Адама». Тэма грэхападзення ўвайшла ў шматлікія сярэднявечныя містэрыі, але нанова яе адкрываюць - перадусім з боку яе ўнутранага драматызму і трагізму - драматургі эпохі Рэнесансу і пачатку Новага часу. Так, у XVI ст. «Трагедыю пра стварэнне Адама і яго выгнанне з Раю» піша нямецкі паэт і драматург Г. Сакс, свае апрацоўкі слыннага сюжэту даюць Я. Руоф («Адам і Ева»), Г. Макрапедзіус («Адам»), Б. Кругер («Дзейства пра пачатак і канец свету»), І. Штрыкер («Ігрышча пра вартае жалю падзенне Адама і Евы»), Д. Андрэіні («Адам»), Лопэ дэ Вега («Стварэнне свету і першая віна чалавека») і інш. У гэтых парафразах і апрацоўках слыннага сюжэту ўвага ўсё больш засяроджваецца на постаці д'ябла, сатаны, які ператвараецца ў змея і спакушае чалавека. Трагічнае XVII ст. яшчэ больш абвастрае супрацьстаянне Боскага і сатанінскага пачаткаў у свеце і ў душы чалавека, асабліва пільна даследуе матывацыю ўчынку сатаны і фатальнага, але добраахвотнага кроку Прабацькоў і праблему адказнасці за яго, гаворыць аб канчатковай перамозе Бога і ўратаванні чалавецтва праз вялікую і самадданую ахвяру «другога Адама» - Езуса Хрыста.

Асабліва глыбокія творы на гэтую тэму ўзнікаюць у XVII ст. у Нідэрландах, і невыпадкова менавіта тут. Гэтая маленькая краіна прайшла праз цяжкія выпрабаванні ў XVI - пачатку XVII стагоддзя, здаецца, зазнаўшы ўсё: жорсткія калізіі барацьбы за незалежнасць, горыч рабства і радасць свабоды, узлёты і заняпады духу, стабільнасць першай буржуазнай рэспублікі - Галандыі, або Рэспублікі Злучаных Правінцый, і супрацьстаянне правінцыялістаў і унітарыстаў, вострыя рэлігійныя канфлікты паміж армініянамі і гамарыстамі (гл. ніжэй) і універсалізм духу, для якога робяцца вузкімі межы дагматыкі той ці іншай канфесіі. Менавіта ў Нідэрландах суседнічаюць як незвычайны сацыяльны і гістарычны аптымізм, упэўненасць у неабмежаваных магчымасцях чалавека, так і катастрафічнасць мыслення, адчуванне трагізму, хісткасці, ірацыянальнасці рэчаіснасці, якая часам зусім выслізгвае з-пад улады чалавека. Магчыма, з прычыны такой асаблівай духоўнай і сацыльна-культурнай сітуацыі Нідэрланды сталі радзімай шмат якіх новых і лёсавызначальных тэндэнцый у філасофіі, мастацтве, літаратуры Новага часу (так, менавіта тут раней выяўляюцца тэндэнцыі неастаіцызму і мастацтва барока, а побач з гэтым філасофскага рацыяналізму і класіцызму ў мастацтве). Дарэчы, дасягненні нідэрландскай літаратуры дагэтуль недаацэненыя. Але ж нідэрландскае «залатое стагоддзе» - гэта не толькі вялікі жывапіс (П. П. Рубэнс і Рэмбрандт Харменс ван Рэйн, Ф. Хальс і А. Ван-Дэйк, Ян Вермеер Дэлфцкі і «малыя» галандцы), не толькі вялікая навука (Х. Гёйгенс, або Гюйгенс, А. Левенгук, Я. Свамердам, Г. Гроцый), не толькі вялікая філасофская думка (У. Акоста, Б. Спіноза, Юст Ліпсій), але і вялікая літаратура: Г. Брэдэра і С. Костэр, Мейдэнскі гурток на чале з П. К. Хофтам і К. Гёйгенс, «генцкі салавей» Д. Гёйнзій і Ё. Ван дэн Вондэл - найбольш універсальны з мастакоў слова, што пісалі па-нідэрландску, адзін з найбуйнейшых паэтаў і драматургаў XVII ст., надзелены незвычайнай творчай моцай. Не ў апошнюю чаргу поспехі нідэрландскай літаратуры былі абумоўленыя новым адкрыццём і прачытаннем Бібліі, асабліва старазапаветных тэкстаў, асэнсаваннем Вечнай Кнігі як свайго кшталту Метатэксту наступнай культуры. На авансцэне літаратуры не толькі ўпершыню з'яўляюцца ў якасці галоўных герояў Іефай, Самсон, Давід, Саламон і іншыя героі Старога Запавету, але актыўна пераасэнсоўваюцца і тыя вобразы, да якіх ахвотна звяртаўся сярэднявечны свет: Адам, Ева, Каін, Авель, Ной - персанажы першатворнага, яшчэ дапатопнага свету. І асаблівую цікавасць выклікае сюжэт пра грэхападзенне, да якога звяртаюцца юрыст, філосаф, філолаг, паэт Гуга Гроцый, а таксама яго вучань і сябра Ёст ван дэн Вондэл. Яны абодва ўглядаліся ў «крушэнне першага свету» (ondergang der eerste wereld), спрабуючы асэнсаваць трагічныя калізіі сучаснасці і зазірнуць у будучыню.

Як ужо адзначалася раней, кароткая біблейская прыпавесць не толькі папярэджвае пра страшэнную небяспеку адхілення ад шляху Божага, пра трагічную двухсэнсоўнасць пазнання, але і нясе ў сабе ўказанне на свабоду волі як той пачатак, што закладзены ў чалавека Богам і робіць яго сапраўдным чалавекам. З «падзення» вынікае вялікая думка пра неабходнасць духоўнага ўзыходжання, несупыннага маральнага самаўдасканалення чалавека, сабранасці і бадзёрасці яго волі. Пытанне ж пра свабоду волі і наканаванасць стала цэнтральным для духоўнага жыцця Германіі і Нідэрландаў яшчэ ў эпоху Рэфармацыі, падчас спрэчкі паміж Эразмам Ратэрдамскім і Марцінам Лютэрам. У верасні 1624 г. Эразм надрукаваў трактат «Аб свабодзе волі», скіраваны супраць лютэраўскай дактрыны жорсткага наканавання, паводле якой чалавек пасля грэхападзення страціў здольнасць да дабра. Больш таго, ён не здольны самастойна засвоіць ласку Божую і нават не здольны верыць па сваёй волі. Эразм выступіў супраць гэтага жорсткага дэтэрмінізму і выказаў думку, што, адмаўляючы свабоду волі, Лютэр тым самым адмаўляе магчымасць усялякага маральнага ўдасканалення чалавека. Для вялікага нідэрландскага мысляра гэта было раўназначным апраўданню ўсялякага зла, якое робіць чалавек, усялякай разбэшчанасці. Лютэр адказаў трактатам з вельмі паказальнай назвай - «Аб рабстве волі», пасля чаго Эразм выпусціў трактат «Заступнік, або Супраць найшкоднейшага ліста Марціна Лютэра». Праз сто гадоў гэтая палеміка прадоўжылася ў спрэчцы паміж лейдэнскімі тэолагамі Якабам Армініем і Франкам Гамарам - паміж армініянамі і гамарыстамі, толькі цяпер гэта каштавала крыві аднаму з бакоў. Армініяне, памяркоўныя кальвіністы, прыхільнікі «новай тэалогіі» Эразма, падалі ў правінцыйныя штаты Галандыі «рэманстрацыю», дзе, выказваючы сваё крэда, абвясцілі, што ўратаванне чалавека залежыць не толькі ад волі Божай, але і ад самога чалавека. Пад уплывам «вялікага пенсіянарыя» Яна ван Олдэнбарнэвелта правінцыйныя штаты пагадзіліся з тым, што ў «рэманстрацыі» армініянаў няма нічога ератычнага. Гэтае рашэнне не задаволіла «контррэманстрантаў». Старшыня унітарыстаў статхаўдэр Маўрыц Аранскі абвінаваціў Олдэнбарнэвелта ў дзяржаўнай здрадзе, і той быў пакараны смерцю праз адсячэнне галавы, а адзін з духоўных лідэраў «рэманстрантаў», Гуга Гроцый, быў асуджаны на пажыццёвае зняволенне. Вучэнне «рэманстрантаў» было абвешчана ерассю, больш за двесце прапаведнікаў былі пазбаўлены сану, а восемдзесят сталі выгнаннікамі.

Драматычныя падзеі 1619 г., пераломныя для ўсяго ходу гісторыі Нідэрландаў, яшчэ раз пацвердзілі, што гэта краіна не толькі вольнай думкі, але і рэлігійнай неталерантнасці, і вельмі моцна паўплывалі на духоўнае самавызначэнне Вондэла (на прыняцце ім каталіцкай традыцыі), а таксама на яго творчасць. Водгукі трагічных перыпетый вельмі адчувальныя ў яго велічнай трылогіі «Люцыпар», «Адам у выгнанні», «Ной». Але яшчэ раней, у прадвесці жорсткіх спрэчак, быў напісаны «Адам выгнаны» Г. Гроцыя, які паслужыў для Вондэла пэўнаю парадыгмаю і апірышчам у далейшых пошуках.

Хейг дэ Грот, ён жа - Гуга Гроцый (Hugo Grotius, 1583-1645), родам з Дэлфта, быў сапраўдным homo universalis: юрыст, дыпламат, палітык, гісторык, філолаг-класік, паэт і драматург. Надзелены унікальным дарам, ён яшчэ ў васьмігадовым узросце лёгка складаў лацінскія вершы, акрамя таго, ведаў старажытнагрэцкую, старжытнаяўрэйскую, усходнеарамейскую, арабскую, французскую, нямецкую, англійскую мовы. У адзінаццаць гадоў Гроцый ужо вучыўся на факультэце літаратуры Лейдэнскага універсітэта, у васемнаццаць - напісаў на лаціне вершаваную трагедыю «Adamus Exul» («Адам выгнаны», 1601). У яго спадчыне таксама трагедыі «Хрыстус-Пакутнік», «Сафампанеас» (пра Іосіфа Прыгожага пры егіпецкім двары; гэтую трагедыю Вондэл пераклаў на нідэрландскую мову). Але менавіта «Адам выгнаны» прымусіў суайчыннікаў Гроцыя ганарыцца ім. Гэтая трагедыя, што дэманструе вытанчанае веданне лаціны і антычнага вершаскладання, віртуознае валоданне ўсімі тыпамі антычнай строфікі і глыбокае спасціжэнне Бібліі, вельмі сімптаматычна пачала сабою літаратуру Новага часу, задаючы тон наступным філасофскім разважанням і духоўным пошукам. У прадмове Гроцый пісаў: «Я бяру першы драматычны эпізод Святога Пісання - катастрофу, гэта значыць падзенне чалавека і яго пераход са стану бязвіннага і шчаслівага ў сённяшні, варты жалю, і трактую мноства філасофскіх пытанняў, у асаблівасці метафізічныя (пра Бога, Анёлаў і душы); акрамя таго - фізічныя (пра стварэнне свету), эпічныя, ...геаграфічныя, іншым часам астранамічныя... Так у адзін і той жа час служыў я набожнасці, мудрасці Боскай і чалавечай, і паэзіі»2 . Паэт вельмі дакладна адзначае вялікія магчымасці, якія дае яму зварот да біблейскага сюжэту, але адначасова звяртае ўвагу на небяспечнасць такога звароту ў эпоху рэлігійных сварак («у наш час, неабачліва трактуючы святыя тэмы, можна хутчэй абразіць большасць, чым узрадаваць»3 ) і гаворыць пра сваё імкненне падняцца над бойкамі, выявіць агульнагуманістычны змест слыннай прыпавесці: «Але я больш за ўсё імкнуўся так утаймоўваць пяро, каб не было ў напісаным нічога, што чапляла б каго-небудзь з хрысціянаў»4 .

Гроцый даволі дакладна ідзе за тэкстам першых раздзелаў Кнігі Быцця. Асобныя фрагменты яго трагедыі - гэта пашыраныя за кошт энцыклапедычнай эрудыцыі аўтара ці ўзмацнення дыдактызму і псіхалагізму паэтычныя парафразы біблейскіх вершаў. Але шмат якія матывы адсутнічаюць у Бібліі. Так, безумоўна, няма пачатковага маналогу Сатаны (як няма і пэўнага ўказання на гэтую постаць у Кнізе Быцця, але паэт абапіраецца, вядома, на кананічную хрысціянскую экзэгезу) - разгорнутага філасофскага разважання, поўнага дзёрзкасці, ганарлівасці і моцы халоднага розуму. Сатана кідае выклік Богу і Яго ўлюбёнаму стварэнню: «Так что ж я медлю? - В этот день блистающий // иль с человеком я сравнюсь, иль он со мной» (тут і далей пераклад Ю. Шычаліна5 ). Потым, несумненна пад уплывам Гроцыя, з маналога Люцыпара пачне сваю трагедыю Вондэл, і гэтаксама з выявы Сатаны і супярэчнасцяў, што раздзіраюць яго знутры, пачне сваю паэму «Страчаны Рай» Джон Мілтан. Ужо ў Гроцыя Сатана паўстае як складаная асоба, якая, хоць і процістаіць Богу, але не можа не захапляцца Яго найвышэйшым стварэннем - чалавекам і нават зайздросціць яму:

Из кости мужа созданную женщину с немым восторгом мир узрел; Титан младой не помнил твари из позднее созданных ее чудесней. Ныне и жена и муж в Саду цветущем наги: стыд отсутствует у не познавших зла; честна, бесхитростна, проста их добродетель: благодарными устами Бога славят; непорочные, они не знают похоти и дерзостно смерть презирают; боль и скорбь Летейская, и страх, который всех скорбей ужаснее, - их убегает. Доля их насколь с моей несхожа долей! [337]

Ужо ў Гроцыя ўзнікае матыў, які потым будзе геніяльна разгорнуты Мілтанам, - матыў унутранага раздваення Сатаны, асэнсавання ім добраахвотнага падпарадкавання сваёй ганарлівасці як сапраўднага пакарання: «Мчись, Злодейство чуждое, // и ты, пустая Гордость, чьим приказам я, // увы, изведал лихо подчинения» [339]. Далей першы хор нагадвае чытачу (гледачу) пра паўстанне Сатаны супраць Бога, пра тое, як быў абрынуты з нябёсаў той, хто калісьці ззяў у вышыні:

Как стремительно был ниспровергнут тот, кто прежде блистал в благодатных лучах и кто, воссияв, эфирную высь от рождения знал. В восточной небес стороне таков Денницы свет... [342]

....Гэты напамін пра святло, якое захоўваецца ў самім Сатане і якое - на жаль - падпарадкавалася змроку, будзе таксама разгорнуты Мілтанам. І калі ў Гроцыя гучыць узятае з грэцкага тэксту Новага Запавету вызначэнне былога статуса Сатаны - Дзянніца (Зараніца, Ранішняя зорка), то ў Вондэла ўпершыню з'явіцца ўзятае з лацінскай Вульгаты імя, паўторанае потым і англійскім паэтам, - Люцыпар («той, што нясе святло»).

Першы хор гаворыць таксама - і гэта вельмі значная для Гроцыя думка - пра свабоду выбару, дадзеную чалавеку Богам: «І няхай ЧАЛАВЕК, - ён, каго імкне // да сябе і распуста, і годнасць, што // ў чыстай душы жыве, - хай ён памкне // свой няпэўны крок па сцежцы прамой...» (пераклад наш. - Г. С.). З пункту гледжання мысляра і паэта, чалавек, які не валодае свабодай волі, - не чалавек, ён не адпавядае задуме Божай. Вуснамі Анёла Гроцый гаворыць пра тое, што толькі чалавек з усіх істотаў на зямлі можа розумам усведамляць свае пачуцці, свядома падпарадкоўвацца волі Божай: «Свидетель славы Божьей, подчиняйся же // Его священной воле, - вот закон Его: // все для тебя Он создал, но тебя - Себе» [345]. Менавіта ж з вуснаў Сатаны ў яго размове з Евай прагучыць акцэнтацыя жорсткага наканавання.

Гроцый таксама ўпершыню ўводзіць эпізод (але, магчыма, пад уплывам народнага «Дзейства пра Адама») з няўдалым спакушэннем Адама з боку Сатаны, надаючы амаль цалкам статычнай п'есе ўнутраны драматызм, падкрэсліваючы сілу чалавечага духу. Але Адам усё ж-такі саступае Еве, якую спакусіў Сатана, - саступае з-за літасці і кахання (гэты матыў таксама разгорнуць - кожны па-свойму - Вондэл і Мілтан). Сэрца Адама не можа не адгукнуцца на крык душы Евы: «Судьбу любую мы делить обязаны, // беда ли, счастье ль, - ты не оставляй меня...» [384]. Але калі ўсё здарылася, менавіта Адам горка і цвяроза гаворыць пра страшэнную памылку, не аддзяляючы сябе ад Евы: «Закону Высшей Воли предпочли с тобой // мы нашу алчность, благу душ - страсть плотскую, // и Саду - яблоко. ...Ждет нас горе вечное // и кара скорби: Бога мы оставили, и Бог оставит нас» [392-393]. З вялікай паэтычнай сілай Гроцый перадае ўзрушаны стан Эдэму і чалавечых душ, якія назаўжды згубілі першаствораную гармонію, але набылі яскравае ўсведамленне адказнасці за кожны свой крок, адчулі прагу самаўдасканалення. Як суцяшэнне гучаць словы Бога пра тое, што пачнецца ад Адама і Евы род чалавечы, а праз яго прыйдзе выратаванне: «...утешение // несу в несчастьях, веру во спасенье дав // святым обетом. И пространство жизни вам // хочу раздвинуть, чтобы человеков род, // который ныне в ваших чреслах весь сокрыт, остался» [404]. Настае момант развітання з цудоўным Райскім Садам, каб «на прасторы жыцця» пацвердзіць сваю годнасць і дарасці да адпаведнасці задуме Божай.

Разважанні Гроцыя былі працягнутыя Вондэлам, але ўжо на роднай - нідэрландскай - мове. З першых крокаў у літаратуры Ёст ван дэн Вондэл (1587-1679) прадэманстраваў сваю прыхільнасць менавіта да біблейскіх сюжэтаў: п'еса «Вялікдзень, або Вызваленне дзяцей Ізраіля з Егіпта» (1610), напісаная на сюжэт Кнігі Зыходу, гаварыла не толькі пра выратаванне па волі Божай яўрэйскага народа, але і - у алегарычнай форме - пра вызваленне Галандыі ад іспанскага прыгнёту. Праз Біблію паэт і драматург імкнецца прабіцца да першапачатковай, непадзельнай, адзінай спадчыны Адзінабожжа. Пры гэтым асаблівую цікавасць у яго выклікаюць псіхалагічна і драматычна вельмі разнастайныя старазапаветныя сюжэты. Паказальна, што напісаная ім у 1620 г. паэма мае назву «Божыя героі Старога Запавету», а з дваццаці чатырох арыгінальных драм дванаццаць абапіраюцца на сюжэты са Старога Запавету. Вондэл робіць тытанічную працу па адаптацыі біблейскіх вобразаў і мовы Бібліі на роднай нідэрландскай мове.

Агульнапрызнанай вяршыняй драматургічнага і паэтычнага майстэрства Вондэла стала трылогія «Люцыпар» (1654), «Адам у выгнанні» (1664) і «Ной, або Пагібель першага свету» (1667). У вобразе Люцыпара Вондэл, апярэджваючы Мілтана, прадбачыць рысы бунтаўшчыка-індывідуаліста, бунт якога мае ў сабе адначасова і жудаснае, і пазітыўнае (хаця б разбурэнне самазадаволенасці, парушэнне застою). У ім злучаюцца велічнае і агіднае, але апошняе, безумоўна, пераважае. Гэты вобраз нельга звесці ні да аднаго гістарычнага прататыпу (Вільгельма Аранскага Маўклівага ці Маўрыца Аранскага). Ён, паводле слоў У. У. Ошыса, «увабраў шматлікія тыповыя якасці буржуазнага палітыка: карыслівасць, дэмагагізм, уменне іграць на пачуццях натоўпу, схільнасць да ваганняў, да кампрамісу з больш моцным праціўнікам, нарэшце, хлуслівасць і цынізм»6 . Гэты ж герой, вызначыўшы, як і Сатана Гроцыя, вельмі значную лінію развіцця далейшай еўрапейскай літаратуры, перайшоў і ў трагедыю Вондэла пра Адама, выгнанага з Эдэму.

Трагедыя «Адам у выгнанні» мае характэрны падзагаловак: «Трагедыя ўсіх трагедый». Такім чынам, на думку драматурга, «падзенне» чалавека, адкрыццё ім сваёй здольнасці адпадаць ад Бога і тым самым спараджаць зло, становіцца вытокам дэстабілізацыі гарманічнага свету, створанага Усявышнім, прычынай трагічнага руху гісторыі (згадаем, што, згодна з Бібліяй, чалавек стаў бы на шлях - але іншы шлях! - пазнання; ён жа, кажучы словамі слыннага паэта, «и жить торопится, и чувствовать спешит», а таму парушае Божы Запавет). Безумоўна, што ўзорам для Вондэла паслужыла п'еса Гроцыя (гэта падкрэсліваецца і амаль поўным супадзеннем назваў), хаця вондэлаўскі «Адам у выгнанні» - гэты ні ў якім выпадку не пераклад з лаціны «Адама выгнанага», пры тым што ў абодвух творах шмат паралельных месцаў. Гэта своеасаблівае асэнсаванне вечнага сюжэту з улікам досведу вялікага папярэдніка, духоўнага настаўніка і старэйшага сябра. Да таго ж, перад Вондэлам стаяла нялёгкая задача: упершыню выявіць складаную філасофскую праблематыку, звязаную з асэнсаваннем прызначэння і лёсу чалавека, не сродкамі вучонай лаціны, але на жывой мове. Як і ў Гроцыя, біблейская моц злучаецца ў яго з дыханнем антычнай трагедыі, але не ў абалонцы антычных метраў, а праз выразную, крыштальна-дакладную сілаба-тоніку. У спробе адэкватнага ўвасаблення верша Вондэла па-руску (на жаль, перакладаў на беларускую мову няма) знакамітаму перакладчыку Я. Віткоўскаму дапамог досвед А. Сумарокава:

Ты, Вечный, образу чьему Являет человек зерцало! Тебя мы зрили: создал Ты Из чермной глины плоть живую И удостоил таковую Душою горней чистоты. Прещедро нам в удел назначен Свободной воли дар живой: Вовек бессмертный облик Твой Не станет в нас ни тускл, ни мрачен. Тут і далей - пераклад Я. Віткоўскага7.

«Свабоднай волі дар жывы...» Гэтыя словы, што вымаўляе Адам, вызначаюць галоўны філасофскі «нерв» трагедыі, галоўныя яе пытанні: што такое свабода волі? ці магчымы чалавек без гэтага прывабнага, але вельмі небяспечнага дара? У прадмове аўтара мы чытаем інвектывы, звернутыя супраць Пелагія, які лічыў, што чалавек не абавязкова грэшны ад нараджэння пасля грэхападзення Праайцоў, што грэх - асабістая справа кожнага чалавека і кожны можа дасягнуць шчасця і гармоніі. Такая пазіцыя ўяўлялася Вондэлу спрошчанай, шлях да гармоніі для яго быў немагчымы без выратавальнага ўдзелу Бога ў лёсе чалавека. У той жа час ён з вялікай павагай піша пра Арыгена, які ў трактаце «Аб пачатках» яскрава сфармуляваў тэзіс аб свабодзе волі: «...душы кіруюцца свабодаю волі і як сваё ўдасканаленне, так і сваё падзенне ажыццяўляюць сілаю сваёй волі» (2:8). Адно зразумела: Вондэл верыць і ў тое, што адбітак грэхападзення ляжыць на ўсім чалавецтве і вызначае яго цярністы шлях, яго шматлікія хібы і падзенні, і ў тое, што чалавек, надзелены свабодаю волі, здольны духоўна ўзыходзіць, свядома набліжацца да Бога, сцвярджаць свае права на ўратаванне.

У трагедыі Вондэла больш дэтальна распрацаваны як анёльскі, так і дэманалагічны план. Так, у п'есе выступаюць тры арханёлы - Гаўрыіл, Міхаіл, Рафаіл (толькі гэтыя анёлы названыя ў Старым Запавеце па імёнах, прычым апошні - у другакананічнай Кнізе Товіта). Затым тыя ж арханёлы, якія будуць весці гаворку з першымі людзьмі і выконваць вельмі важныя функцыі аховы і перасцярогі людзей, тлумачэння Божай задумы, з'явяцца ў Мілтана. Акрамя Люцыпара, у Вондэла дзейнічаюць Асмадэй і Веліял, прычым спакушае Еву менавіта апошні. У трагедыі Вондэла няма нават спробы спаскусіць Адама, хаця Люцыпар лічыць, што на такі фатальны ўчынак - паспытаць забаронены плод - можа адважыцца толькі мужчына. Веліял, як тонкі «псіхолаг», вырашае (і гэты план ухваляе Асмадэй) пачаць з жанчыны:

Насильно мужу дать сего плода кусок - Нелепо и мечтать, - здесь только хитрость впрок. На сердце мужеско чрез женску половину Потребно мягко жать. Так лепят воск и глину, Жар с влагой в ход пустив, - я в том поруку дам, Что утеряет свой земной венец Адам. [149]

У словах Веліяла гучыць глыбока схаваная і крыху здзіўленая павага да Адама, як і прызнанне, што проста так звесці яго немагчыма: калі гэта і будзе падзенне, то такое, што вынікае з тонкасці пачуццяў, дадзеных чалавеку, з жару яго сэрца. Сімптаматычна і тое, што, паводле задумы Вондэла, дзеянне адбываецца якраз падчас дзівоснага вяселля, прызначанага Богам для самай прыгожай пары закаханых, якая калі-небудзь была на свеце, - для Адама і Евы ў Эдэмскім Садзе. Адам (і гэты план распрацаваны ў Вондэла з яшчэ большым псіхалагічным майстэрствам, чым у Гроцыя) не можа пакінуць у няшчасці сваю каханую. Ён яскрава ўсведамляе, якое страшнае пакаранне чакае іх, але знаходзіць у сабе сілы прамовіць: «Подай же яблоко. Одна судьба у нас» [173]. Такім чынам, абодва драматургі, і перадусім Вондэл, гавораць пра веліч Чалавека як улюбёнага стварэння Бога, пра тое, што ў самім падзенні выяўляецца свабодная воля чалавека, пры гэтым у Адаме - не эгаістычная свабода самавольства і ганарлівасці, але свабода самаахвярнай любові.

Трагедыя Вондэла - твор складаны і супярэчлівы, і ў гэтай супярэчлівасці - яго сапраўды барочная раскоша: з аднаго боку, гранічная збянтэжанасць і трывога за лёс чалавека і чалавецтва, з другога - палымянае імкненне ўбачыць надзею. Залог гэтай надзеі - у неверагоднай прыгажосці створанага Богам і дадзенага Ім чалавеку свету, у вялікіх творчых патэнцыях самога чалавека:

Мы плавно движемся вдоль Млечного пути, Светило миновав, спешащее взойти С восточной стороны, на золотой квадриге, В полуденном венце. Уж недалеки миги, Когда взойдут лучи от рая на Земли, В иной, на Небеси, чтоб там превознесли Блаженны Ангелы в неслыханных хоралах Брак первых из людей, счастливцев небывалых. Цель наша -видима: прострем теперь крыла, Уподобляя спуск парению орла... [131]

Магчыма, галоўнае, што адкрыў Вондэл у сваёй трагедыі, - тое, што перад чалавекам заўсёды будзе стаяць праблема маральнага выбару, што для яго няма лёгкіх шляхоў і аблегчаных рашэнняў, што, спадзеючыся на Бога, чалавек павінен нястомна працаваць над уласнай душой, выпраўляючы сябе і ўвесь свет. Нездарма ж і сам паэт скажа пра сябе ў вершы «Скрабніца»: «Неисправимец, я исправить век хочу, // Век, что себя обрек позорному бичу...» (пераклад Я. Віткоўскага8 ). Сапраўды гамлетаўская, невыканальная задача! Але важна, што чалавек адважваецца, рызыкуе, дзейнічае.

Прамыя ніці звязваюць «Адама выгнанага» Гроцыя і «Адама ў выгнанні» Вондэла з самай славутай і глыбокай літаратурнай інтэрпрэтацыяй прыпавесці пра грэхападзенне - з эпічнай паэмай Джона Мілтана (1608-1674) «Страчаны Рай» (1668). Сёння вядома, што вялікі англійскі паэт пільна чытаў і Гроцыя і Вондэла, вельмі добра ведаючы лацінскую і нідэрландскую мовы (апошняе было рэдкасцю ў тагачаснай Англіі). Шмат якія дасягненні і наватарскія прачытанні Мілтана зразумелыя толькі ў святле двух папярэдніх «Адамаў». На Мілтана паўплывалі таксама дзве паэмы Вондэла - «Ян Хрысціцель» і «Разважані пра Бога і рэлігію» (гэты ўплыў асабліва адчувальны ў другой паэме Мілтана - «Вернуты Рай», дзе галоўным героем з'яўляецца Езус Хрыстус). Перадусім жа творчасць найбольш універсальнага паэтычнага генія Англіі XVII ст. народжана глыбокім асэнсаваннем усёй Бібліі і глыбокім спасціжэннем свайго часу - часу сацыяльных катаклізмаў і рэлігійных войнаў. Як вядома, Мілтан, адзін з самых адукаваных людзей Еўропы, быў палымяным прыхільнікам грамадзянскіх свабодаў і рэспублікі. Ён абараняў Англійскую рэспубліку, яе права на існаванне, сваімі слыннымі памфлетамі 40-50-х гадоў, ён увайшоў ва ўрад Кромвеля і заняў пост Лацінскага сакратара, гэта значыць - вёў усю міжнародную перапіску Англійскай рэспублікі. Не супадаючы ў сваіх поглядах з Кромвелем па шмат якіх пытаннях, ён папярэджваў яго ад таго, каб не прынесці зло справе свабоды, не здрадзіць рэспубліцы. Але голас Мілтана не быў пачуты. Калі ў 1660 г. зноў усталявалася манархія Сцюартаў і пачалася эпоха Рэстаўрацыі, калі пачаліся рэпрэсіі супраць удзельнікаў рэвалюцыйных падзей, Мілтан цудам застаўся жывым. Да гэтага часу ён зусім страціў зрок: у яго была глаукома, якая зусім тады не лячылася. Дактары задоўга да трагічнага выніку раілі яму кінуць вельмі цяжкую (асабліва вялікай была нагрузка для вачэй) пасаду Лацінскага сакратара, але Мілтан адказваў: «Калі я на алтар Айчыны паклаў ужо свае вершы, то што значаць вочы?» Ён меў на ўвазе, што зусім перастаў пісаць вершы ў 40-50-я - гады рэвалюцыйных падзей, ён, які пачаў пісаць так рана і так віртуозна - на лаціне, на італьянскай мове, на роднай англійскай. Але цяпер, калі ён жыве пакінуты ўсімі, акрамя некалькіх адданых яму душою блізкіх людзей, агорнуты слепатою, з якой смяюцца ворагі, паэзія становіцца выратаваннем: ён дыктуе тое, што паўстае перад яго ўнутраным зрокам, дыктуе «Страчаны Рай» (першае выд. - 1667), «Вернуты Рай» (1671), трагедыю «Самсон-змагар» (1671). Дарэчы, і сваю слепату ён разумеў не як страшэнную бяду, а - у адпаведнасці з духам Бібліі - як вялікі дар Бога, які, адняўшы зрок знешні, даў сапраўдны зрок унутраны - «каб мог убачыць і распавесці тое, што не можа ўбачыць смяротны зрок». Задума ж узнікла даўно, яшчэ тады, калі ў 1644 г., у адказ на усталяванне ў Англіі жорсткай цэнзуры, Мілтан напісаў свой бліскучы трактат у абарону свабоды слова - «Арэапагітыка» (пад арэапагам іншасказальна разумеецца англійскі парламент). Сярод іншага там было сказана пра немагчымасць у нашым свеце жорсткага, дагматычнага размежавання дабра і зла, і, прынамсі, наступнае: «З тых часоў, калі паспыталі ўсім вядомы яблык, у свет прыйшло разуменне дабра і зла, гэтых двух неаддзельных адзін ад аднаго блізнятаў. І можа быць, асуджэнне Адама за пазнанне дабра і зла менавіта ў тым і заключаецца, што ён павінен дабро спасцігаць праз зло». Гэта вельмі глыбокая дыялектычная думка стане потым стрыжнем «Страчанага Раю».

«Страчаны Рай» - безумоўна, адзін з вечных шэдэўраў сусветнай літаратуры і адна з вяршынў асаблівай візіянерскай літаратуры, карані якой трэба шукаць у прароцкіх кнігах ТаНаХа, або Старога Запавету, у апакаліптычнай літаратуры. Перад намі паўстае шэраг кінематаграфічна яскравых і адначасова вельмі складаных для прачытання, па-філасофску глыбокіх відзежаў паэта-прарока, які ўглядаецца ў непадуладны розуму ход чалавечай гісторыі, спрабуе спасцігнуць яе сэнс і адпаведнасць ці неадпаведнасць Божай задуме. Мілтан, паэт-мысляр, ператварыў і без таго глыбокую біблейскую прыпавесць у грандыёзную філасофскую эпічную паэму, якая таксама цалкам з'яўляецца філасофскай прыпавесцю. У цэнтры яе - роздум пра сутнасць чалавека як найгалоўнейшага стварэння Бога, пра прызначэнне чалавека, лёс чалавецтва, яго шлях праз гісторыю, пра сэнс гэтай гісторыі, часта такой жудаснай і крывавай. Дзякуючы свайму таленту, напружанай творчай фантазіі, глыбокай веры ў Бога і любові да Яго слова, якое гучыць у Бібліі, паэт, беручы маленькі эпізод Святога Пісання і цалкам усведамляючы яго значнасць для ўсяго наступнага аповеду Бібліі, дае, па сутнасці, цэласнае пералажэнне і Старога, і Новага Запаветаў, стварае вакол асноўнага сюжэтнага ядра грандыёзнае рэлігійна-касмічнае абрамленне, уключае ў тэкст і ўсе свае энцыклапедычныя навуковыя веды, і ўсё сваё бачанне чалавечай гісторыі - аж да яго часу. Мілтан вельмі выразна акцэнтуе вялікія ідэі, закладзеныя ў біблейскай прыпавесці, і перадусім - ідэю свабоды волі, дадзенай Богам чалавеку як пацверджанне Яго бязмежнай любові да свайго стварэння.

Упершыню сюжэт пра грэхападзенне быў апрацаваны сродкамі эпічнай паэзіі, але з захаваннем глыбіннага ўнутранага драматызму, з моцнымі лірычнымі тэндэнцыямі (па сутнасці, геніяльны паэт вельмі добра разумеў, што для ўвасаблення такога сюжэту яму бракавала сродкаў аднаго рода паэзіі, яму патрабаваўся сінтэз усіх трох - эпаса, лірыкі, драмы). Паэма адкрываецца карцінай Пекла, Геены вогненнай, у полымных хвалях якой плаваюць непакорныя анёлы і сам Сатана - Архівораг, ці проста Вораг, як часцей называе яго паэт. Перад Сатаною праходзіць усё яго войска - паганскія багі і бажкі, якія, паводле тлумачэння паэта, былі некалі анёламі ў Эмпірэі, а потым адпалі ад Бога, асмеліліся на бунт і былі пакараныя9 . Збіраецца пандэмоніум - свайго кшталту рада дэманаў, якая абмяркоўвае пытанне: што рабіць далей - ізноў выступіць супраць Бога адкрыта ці нанесці Яму шкоду ўпотай, хітрасцю? Чытач адразу разумее, што генеральны сюжэт паэмы - не проста грэхападзенне, але глабальная, неверагодна напружаная барацьба дабра і зла ў касмічным маштабе, і гэтая барацьба пачалася ўжо даўно. Праносіцца слых, што Бог стварыў нейкі новы дзівосны свет, дзе пасяліў свайго ўлюбёнца - Чалавека. Бязбожны сход вырашае дзейнічаць праз гэтую яшчэ не знаёмую ім істоту: калі яна такая важная і дарагая для Усявышняга, то прынесці Яму боль праз яе, разбэсціць яе, прымусіць пасці. Нялёгкую справу - дазнацца, дзе знаходзіцца створаны Богам новы свет - Зямля, у чым слабасць Чалавека, бярэ на сябе сам Сатана. З дапамогаю хітрасці ён пакідае межы Пекла і нясецца праз жудасны Хаос, праз уладанні вечнай Ночы да Эмпірэя (гэтыя карціны Мілтанавага Пекла могуць паспрачацца з палымянымі фантазіямі вялікага Дантэ). Там, ператварыўшыся ў аднаго з херувімаў, ён даведваецца, дзе знаходзіцца Зямля.

Тым часам у Эдэме мірна працуюць, з асалодаю карыстаюцца ўсімі вялікімі дарамі, якімі надзяліў іх Бог, першыя людзі - Адам і Ева. Сатана падслухоўвае іх размову і са здзіўленнем даведваецца пра забарону - есці плады з Дрэва Пазнання дабра і зла:

...Здесь роковое где-то есть Познанья Древо; от него вкушать Нельзя. Познанье им запрещено? Нелепый, подозрительный запрет! Зачем ревниво запретил Господь Познанье людям? Разве может быть Познанье преступленьем или смерть В себе таить? Неужто жизнь людей Зависит от неведенья? Ужель Неведенье - единственный залог Покорности и веры и на нем Блаженство их основано? Какой Отличный способ им наверняка Погибель уготовить! Разожгу В них жажду знанья. Научу презреть Завистливый закон, который Бог Предначертал для униженья тех, Кого познанье бы могло сравнять С богами. Тут і далей - пераклад А. Штэйнберга10.

Як бачым, Сатана памылкова і адначасова цынічна абгрунтоўвае забарону людзям есці плады з таямнічага Дрэва толькі зайздрасцю да іх Самога Бога. Аднак з маналогу Сатаны відавочна яго ўласная зайздрасць да людзей і да Бога, захапленне Яго творчаю моцаю, якое ён не можа схаваць. Але пытанне пастаўлена ім глыбока і слушна: няўжо вера Чалавека - сляпая вера, якая грунтуецца на неразуменні дабра і зла і вынікае толькі з тых цудоўных дароў, якімі надзяліў яго Бог? А што будзе, калі людзі спасцігнуць ліха, зазнаюць пакуты? Ці захаваюць яны веру? І мы разумеем, што гэта ўжо - пытанне для нас, адно з асноўных пытанняў паэмы.

Між тым Бог, які бачыць і ведае ўсё і трывожыцца за свае стварэнні, пасылае арханёла Рафаіла, каб той папярэдзіў Адама пра бяду, што ўжо падсцерагае яго. Заўважым, што матыва папярэджання ў Бібліі няма, але ён патрэбны паэту, каб яшчэ раз падкрэсліць бязмежную літасць і любоў Бога да чалавека, яшчэ больш рэзка акцэнтаваць вольны выбар, які здзейсніць папярэджаны чалавек. Адначасова для паэта гэта зручны момант праз гіганцкую рэтраспекцыю (здзіўлены Адама распытвае, Рафаіл адказвае і тлумачыць) давесці да чытача перадгісторыю непасрэднага сюжэту - распавесці пра адпадзенне Сатаны ад Бога, пра грандыёзную бойку, што ўжо адбылася аднойчы паміж войскам мяцежных анёлаў і войскам Бога, пра стварэнне свету і самога Адама. Адам папярэджаны і ўстрывожаны, але падкопы Сатаны ўжо ўцягнулі Еву ў яго злосную сетку. Яна паспытала забаронены плод, а ўслед за ёю Адам - і не таму, што ён паддаўся спакусе, а дзеля Евы, каб не пакінуць яе ў бядзе. Пакаранне Божае непазбежнае: Адам і Ева прымушаныя пакінуць Эдэм, страціць Зямны Рай. Так заканчваецца перадгісторыя і пачынаецца драматычная гісторыя роду чалавечага.

Але глыбокі змест паэмы не можа быць зведзены толькі да гэтага руху сюжэта, да кампазіцыйнай яе будовы. Уся справа ў глыбокай філасофскай насычанасці вобразаў галоўных герояў - Сатаны і першых людзей. Сатана пад пяром Мілтана - постаць незвычайная. Паэт падкрэслівае, што Архівораг Бога не можа быць дробязным, і сама барацьба Бога і Яго воінства за ўсталяванне ў свеце дабра - гэта барацьба неверагодна цяжкая. Вось чаму Сатана ў паэме не толькі агідны, падобны да вялізнага змея, але адначасова велічны целам і духам. Яго твар ззяе, як ранішняя зорка - Люцыпар (так называлі старажытныя людзі планету Венеру, якая лічылася ў паганскай свядомасці выявай шматлікіх багіняў кахання і ўрадлівасці - шумерскай Інаны, вавілонскай Іштар, ханаанскай Астарты, грэцкай Афрадзіты, рымскай Венеры, таму і сама назва планеты Люцыпар-Люцыфер набыла назаўсёды адмоўнае значэнне ў хрысціянскай свядомасці). Мілтан нагадвае гэты парадокс, звязаны з прамым значэннем імя героя: як увасабленне змроку можа ярка ззяць, несці святло?

Справа ў тым, што, на думку паэта, нават гэтае зло - не абсалютнае; пад яго чорнаю абалонкаю ўсё роўна жыве іскра святла, што мучыць самога Сатану, пячэ яго, не дае перажываць асалоду ад сваёй ганарлівасці, свайго бунту. Ён добра разумее, што страціў навечна - вялікую гармонію, выбраўшы пакуты душы, якая не ведае цэласнасці. Але часам такая прага па гэтай цэласнасці і шчасцю вяртаецца і раздзірае яму душу. Вось Сатана на парозе Эдэму, здзіўлены, зачараваны, глядзіць на прыгажосць Боскага Саду, на прыгажосць людзей, і боль ад страты былой гармоніі шчыміць у яго ў сэрцы. Ён гатовы ўжо перамагчы ў сабе нянавісць, палюбіць людзей і Бога, ён расчулены, але... Але галоўнае, жорстка напамінае ён сабе, - выбраны ім шлях непадпарадкавання Богу, паўстання супраць Яго аўтарытэту; галоўнае - яго ўласны гіпертрафаваны гонар. Ён сам асудзіў сябе на гэтыя пакуты:

Куда, несчастный, скроюсь я, бежав От ярости безмерной и от мук Безмерного отчаянья? Везде В аду я буду. Ад - я сам. ...Ужели места нет в твоей душе Раскаянью, а милость невозможна? Увы! Покорность - вот единый путь, А этого мне гордость не велит... [97]

Ці вось, ужо ў вобразе змея, Сатана глядзіць, як працуе неверагодна прыгожая Ева, падвязваючы гнуткімі міртамі пышныя кусты ружаў, і цэлая віхура пачуццяў праносіцца ў ім:

....Зло на мгновенье словно отреклось От собственного зла, и Сатана, Ошеломленный, стал на время добр, Забыв лукавство, зависть, месть, вражду И ненависть. Но Ад в его груди, Неугасимый даже в Небесах, Блаженство это отнял, тем больней Терзая Сатану, чем дольше он На счастье недостижное глядел; Наисильнейшей злобой распалясь, Намереньям губительным успех Суля, в себе он ярость горячил: «Мечты, куда вы завели! Каким Обманом сладким охмеленный, мог Забыть - зачем я здесь! Нет, не любовь, А ненависть, не чаянье сменить На Рай - Геенну привлекли сюда, Но жажда разрушенья всех услад, За вычетом услады разрушенья; Мне в остальном - отказано». [261]

Як гэта нагадвае больш позняе лермантаўскае, сказанае пра яго Дэмана: «Забыть? Забвенья не дал Бог, // Да он и не взял бы забвенья!» У французскага пісьменніка-афарыста XVIII ст. Шамфора ёсць такі запіс: «Я бачыў нямала ганарліўцаў, - казаў М., - але ўсе яны мала чаго вартыя. Адзіны, хто сапраўды ганарлівы, - гэта Сатана з Мілтанавага «Страчанага Раю». Так, пад пяром Мілтана ўзнік складаны вобраз бунтара-індывідуаліста, які будзе натхняць далей і Байрана (вобраз Люцыпара ў містэрыі «Каін»), і Лермантава (паэма «Дэман»), і Урубеля з яго серыяй палотнаў, навеяных лермантаўскай паэмай, і іншых творцаў. Гэты вобраз, безумоўна, адмоўны ў Мілтана: сваёй калі-нікалі палымянай рыторыкай Сатана прыкрывае ўласныя прэтэнзіі на ўладу, свой чорны эгаізм, сваю няздольнасць да поўнай, несумненнай любові, да пакаяння. Гэта яшчэ і тып чалавека-багаборцы, які спрабуе пабудаваць абязбожаны свет, і гэты свет не мае пад сабою ніякага цвёрдага апірышча, яму наканавана загінуць. Але бунт Сатаны ў разуменні Мілтана нясе і нешта пазітыўнае, канструктыўнае: ён прымушае людзей яшчэ больш яскрава ўсвядоміць свабоду волі, разбурае залішні спакой, падштурхоўвае да бясконцага руху і пераадолення саміх сябе. Сатана ў інтэрпрэтацыі Мілтана ўвасабляе яшчэ і філасофскае адмаўленне, якое прымушае шукаць ісціну, якое існуе ў той ці іншай ступені ў душы кожнага чалавека (гэта інтэрпрэтацыя асабліва паўплывае на Ё. В. Гётэ і створаны ім у «Фаўсце» вобраз Мефістофеля, які, па сутнасці, складае адно цэлае з Фаўстам - увасабленнем чалавека наогул, усяго чалавецтва). Нагадаем, што і з пункту гледжання самай старажытнай экзэгезы, змей, сімвал йоцэр га-ра («злога пачатку»), ці атаясамлены з ім сатан (так на іўрыце), - гэта інструмент у руках Божых для выпрабавання чалавека.

Вобразы Адама і Евы былі задуманыя англійскім паэтам як увасабленне гуманістычнага ідэалу, і ён не шкадаваў самых яркіх фарбаў, каб апісаць прыгажосць чалавека - знешнюю і ўнутраную. У стасунках першых людзей паэт выявіў сваё разуменне сапраўдных адносінаў паміж мужам і жонкаю, свой ідэал кахання. Дарэчы, ён зрабіў іх мужам і жонкаю ў фізічным сэнсе не толькі таму, што каханне для яго - цэласнасць, адзінства духоўнага і фізічнага, але і для таго, каб падкрэсліць для нас, што нельга звесці грэхападзенне толькі да адкрыцця сексуальнасці, спакусу - толькі да пажадлівасці. Да грэхападзення Адам і Ева ў паэме нагадваюць усё ж-такі хоць і неверагодна прыгожых, захапляльных, але ж статычных, у нечым нават прымітыўных, герояў ідылій. Так, яны не ведаюць ніякіх супярэчнасцяў, не ведаюць болю, пакутаў, не ведаюць смерці... Але ці ведаюць яны тады сапраўднае жыццё? Ці ведаюць, што такое каханне, калі ім незнаёмае адчуванне магчымасці страты каханага? І вось у гэтую эдэмскую ідылію ўрываецца са сваімі дзёрзкімі гаворкамі-дыспутамі Сатана, і дыспутуе ён перадусім з Еваю, разумеючы, як тонкі псіхолаг, што жаночая псіхіка больш падуладная ўздзеянню, што жанчына больш тонкая эмацыйна. Паэт падкрэслівае, што яго Ева свядома - свядома! - выбірае пазнанне, бо яна таксама была папярэджаная Адамам аб пагрозе. Проста яна шчыра паверыла словам Сатаны і паўтарае за ім:

Что запретил Он? Знанье! Запретил Благое! Запретил нам обрести Премудрость! Но такой запрет никак Вязать не может. Если вяжет смерть Нас вервием последним, - в чем же смысл Свободы нашей? [271]

Як часта, разважае з прыкрасцю паэт, у парываннях да свабоды нашага духу, да бязмежных ведаў, мы памылкова лічым Бога нейкім свядомым абмежаваннем на гэтым шляху, мы лічым, што зможам абысціся без Яго... Няма нічога больш горкага, памылковага. Але калісьці чалавек павінен быў усвядоміць і гэтае сваё права на памылку, адчуць свабоду волі. Адбылося тое, што адбылося, і Адам таксама бярэ ў рукі забаронены плод - у імя свайго кахання да Евы. Ён не можа здрадзіць ёй, падштурхнуць таго, хто хіснуўся, хто спатыкнуўся; да таго ж, ён успрымае ўсё і як сваю велізарную віну, і толькі такая пазіцыя, падкрэслівае Мілтан, не супярэчыць годнасці мужчыны. У вусны Адама паэт укладае свае самыя запаветныя думкі пра цуд кахання: «...ты - от плоти плоть, // От кости кость моя, и наш удел // Нерасторжим - в блаженстве и в беде!» [271]; «Мы - нераздельны, мы - одно, мы - плоть // Единая, и Еву потерять - // Равно что самого себя утратить!» [278]; «И если смерть меня с тобой сплотит, // Она мне жизнью будет...» [278]. Як ні парадаксальна, дэманструе Мілтан, але менавіта пасля грэхападзення, нягледзячы на лёгкія трэшчынкі, сваркі, што ўзнікаюць паміж Адамам і Еваю (заканамернае наступства страчанай цэласнасці), іх каханне становіцца сапраўды чалавечным. Цяпер яны зазнаюць боль, бядоту, сцюжу, смерць, цяжкая праца стане асновай іх існавання. Паэт стварае моцны дакладны парафраз славутых радкоў Пісання, укладаючы іх у вусны Бога-Сына:

...И ты кормиться будешь полевой Травой, и в поте твоего лица Есть будешь хлеб, пока не отойдешь Обратно в землю, из которой взят, Зане ты прах и обратишься в прах. [295]

Але гэта не палохае Адама, ён нават асьмельваецца адказаць Богу:

Я должен хлеб свой добывать в трудах. Что за беда! Была бы хуже праздность. Меня поддержит труд и укрепит. [325]

Такім чынам, у паэме зліваюцца супярэчлівыя пачуцці і думкі паэта - горыч ад усведамлення таго, што чалавек здольны адпадаць ад Бога, і захапленне годнасцю чалавека, які гатовы несці адказнасць за свае ўчынкі і выпраўляць свае заганы і хібы. Мілтан услаўляе свабоду волі як найвышэйшы дар Бога чалавеку. Нездарма і Сам Бог кажа - і гэтыя словы могуць разглядацца як пэўны ключ да тэкста: «...Человек // По собственному изволенью пал» [289]. Сам Бог ганарыцца Сваім стварэннем, хоць і смуткуе з прычыны яго падзення.

Цяпер шлях людзей, шлях усяго чалавецтва - шлях жорсткіх выпрабаванняў, пастаяннай неабходнасці выбіраць паміж дабром і злом. Надзвычай важкія эпізоды паэмы тычацца так званых відзежаў будучыні - карцін чалавечай гісторыі, той, што паўстае ў Бібліі, і той, якую ведаў паэт-мысляр за храналагічнымі межамі біблейскага свету. Гэтыя карціны паказаныя Адаму з вяршыні гары перад выгнаннем з Эдэму, калі Ева спіць пасля страшэннага трывожнага дня падзення. Чаму толькі Адаму? Менавіта ён, мужчына, павінен несці перадусім адказнасць за гісторыю. У «відзежах гісторыі» Мілтанам сфармулявана асаблівая, вельмі глыбокая, трагічна-аптымістычная канцэпцыя гісторыі: гэта гісторыя ўзыходжання роду чалавечага, нягледзячы на ўсе шматлікія падзенні. Як і біблейскія прарокі, Мілтан бачыць адразу дзве плыні чалавечай гісторыі - плынь, звязаную з дэградацыяй, з сацыяльным і духоўным тупіком (гэтым шляхам ідзе, на жаль, значная частка чалавецтва), і плынь, што ўзыходзіць, плынь, у якой чалавецтва рухаецца разам з Богам, набліжаючыся да Яго, спасцігаючы Яго. Калі Адам глядзіць на гэтыя, часам такія жудасныя, карціны гісторыі, крывавыя сцэны жыцця сваіх блізкіх і далёкіх нашчадкаў, здаецца, сэрца яго не вытрывае такого страшэннага цяжару тужлівых ведаў, нясцерпнага адчування ўласнай віны. Але ёсць і тое, што суцяшае: светлыя праведнікі, пакутнікі за веру - яны таксама нашчадкі Адама і Евы. І найвышэйшым суцяшэннем для Прабацькоў становіцца веданне, што дзякуючы ім на зямлю прыйдзе найвышэйшае ўвасабленне чалавечнасці - Езус Хрыстус. Сам Бог, увасобіўшыся ў вобразе Сына свайго, прынясе вялікую ахвяру дзеля шчасця і гармоніі людзей, дзеля іх Уратавання. Але ўсё залежыць не толькі ад гэтага наканавання, падкрэслівае паэт, але і ад свабоднай волі, ад штодзённага выбару кожнага чалавека. Менавіта таму ўручанае Еве Семя Жонкі - сімвал самога жыцця, за якое адказны чалавек, і сімвал Збавіцеля, што народзіцца ад адной з дачок Евы. Гэта так суцяшальна для Прамаці:

...уношу Одну отраду: по моей вине Стряслось несчастье, но произойдет, По милости, которою отнюдь Не по заслугам я награждена, Обещанное Семя от меня И все потерянное возвратит! [383]

Як адвечны наказ гучаць чалавецтву словы арханёла Міхаіла, які перадае напамін Самога Бога:

...Но ты дела, В пределах знанья твоего, прибавь К ним веру, воздержание, терпенье, И добродетель присовокупи, И ту любовь, что будет зваться впредь Любовью к ближнему; она - душа Всего. Тогда не будешь ты скорбеть, Утратив Рай, но обретешь иной, Внутри себя, стократ блаженный Рай...[381-382]

Шэдэўр Джона Мілтана, выкліканы да жыцця геніяльнай сілай Слова Божага, што гучыць у Бібліі, спарадзіў свае водгукі ў мастацтве - араторыю Ё. Гайдна «Стварэнне свету», оперу А. Рубінштэйна «Страчаны Рай». А потом іншыя, новыя і новыя паэты, мысляры будуць углядацца ў радкі вечнай, сумна-высокай і мудрай прыпавесці, зноў і зноў выяўляючы бязмежнасць сэнсаў біблейскага слова... Але недзе там, пакінуўшы Эдэм, спяць пад трывожным небам неабсяжнага свету, нашы прабацькі, і хутка пачнецца першы дзень чалавечай гісторыі…