КОНЮХ

Вольга нацягнула лейцы – і конь паслухмяна спыніўся. Яна злезла з калёс, зашмаргнула лейцы на рабіне, чые цяжкія сакавітыя гронкі як не абламвалі голле, падкінула каню сена і павярнулася да бацькі, які ўнурыўшы галаву ў плечы сядзеў на калёсах.

– Пайшлі!

Рудак варухнуў плячыма, але не азваўся, галавы таксама не падняў.

– Чуеш? – дачка пацягнула за рукаў чорнага плашча, які ён немаведама навошта нацягнуў паверх святочнага гарнітура, хаця на дождж нічога не паказвала.

Ён злез з калёс, нейкі час блытаўся ў сваім доўгім чорным плашчы, адшпіляў яго, марудна сцягваў з плячэй, паклаў спачатку на воз пад сена, потым перадумаў і ўзяў падпаху. Паўз іх прайшло некалькі чалавек, але ніхто не затрымаўся – спяшаліся ў касцёл.

Гэтыя двое таксама прыехалі ў касцёл, толькі па ўсім было відно, што стары не вельмі туды спяшаўся, а быццам наадварот...

– Тата, не пайшлі ж!

– А я што? – раптам ускінуў ён галаву і закрычаў хрыплым голасам. – Я што – не іду?

– Цішэй ты!

Рудак азірнуўся на бакі, быццам спалохаўся, што яго маглі пачуць, зноў апусціў плечы, унурыў галаву і, моцна накульгваючы, пайшоў услед за дачкой да касцельнае брамы, але калі яна пачала адчыняць цяжкія дзверы, ён раптам крыкнуў:

– А каню ты сена дала?

– А цішэй ты! – гучным сполашным шэптам адказала яму дачка. – Дала я яму сена, дала! Не галодны твой конь!

Рудак змоўчаў. Ён ступіў на цвінтар, ускінуў угору голаў і адразу заплюшчыў сваё адзінае вока. Апошнім часам ён быццам стаміўся глядзець на свет. Ягонае адзінае вока быццам ужо адслужыла сваё, быццам стамілася працаваць за дваіх і цяпер часта заплюскалася не толькі ад зыркага святла, але і проста так, без прычыны.

Зазванілі званы. Рудак спалохана зірнуў на дачку і зноў заплюшчыў вока. Дачка нешта шаптала яму, а ён знерухомеў і, уперыўшы позірк сабе пад ногі, стаяў так – пакуль не аціхлі званы. Нарэшце ён варухнуўся, выцер рукаваом твар, затым узгадаў пра насоўку, якую Вольга ўсунула яму дома ў кішэню, правёў ёю па твары і ўпершыню паглядзеў проста на дачку:

– Ну? Куды тут? Вядзі!

– Я ж казала. Я з самага пачатку казала... – па Вользіным твары цяклі слёзы. – Прывезлі б ксяндза дахаты... Паспавядаўся б спакойна... Дык сам захацеў, а цяпер...

– А што цяпер? – гукнуў Рудак. – Што цяпер?

– Цішэй! Як ты спавядацца будзеш, гэткі крыклівы?.. Можа, не ішоў бы ты сёння да споведзі? Пабудзь на імшы, памаліся, а некалі потым...

Але Рудака быццам нехта нябачны штурхнуў у плечы: ён шпарка, ледзьве не подбегам рушыў да касцельных дзвярэй.

Ужо што-што, а каля коней Стась Рудак умеў хадзіць. Быццам той цыган. Самага наравістага мог закілзаць ды паставіць у аглоблі, самы гарачы ў ягоных руках хутка рабіўся паслухмяным ды цягавітым. Стась быў першым калгасным конюхам. Хто паспытаў хлеба з першых калгасных пастухоў, даярак, цялятніц, той ведае, які гэта ласы хлеб – даглядаць сагнаную з розных двароў жывёлу. Колькі дзён і начэй быдла мычэла, рыкала, біла капытамі, касавурылася на суседзяў, новых гаспадароў, абурана фыркала на тое, што прыносілі ёй у стойла. У кароў прападала малако альбо раптам ні з таго, ні з сяго пачынала гарчыць. Коням мулялі чужыя хамуты, смярдзела чужая вупраж, нясмачным было сена. Яны стрыглі вушамі, перабіралі нагамі і радасна пачыналі іржаць ды матляць грывамі, калі раптам у праёме дзвярэй бачылі свайго ранейшага гаспадара, якога ногі чамусьці ўпарта прыносілі сюды, хаця ўжо ў гэтым не было аніякае патрэбы. Былы гаспадар прыносіў з сабой бурак альбо грыжыну, карміў з рукі свайго гнедага ці мышастага, сморкаўся, нейкі час яшчэ марудзіў ды церабіў конскую грыву і нарэшце ішоў вон з канюшні пад раскацістае іржанне свайго гнедага ці мышастага.

Гэткія адведзіны Рудак не любіў. Не крычаў, праўда, не сварыўся, хаця і меў на тое поўнае права, але не любіў. Нервавалі яны яго. Каб не баяўся нажыць зласліўцаў, дык можа, і забараніў бы. Бо хто не ведае, што ў жывёлы павінен быць адзін гаспадар, які яе корміць і поіць, да якога яна прывыкае, якога слухаецца, якому служыць. А так: які ж гэта парадак?

Сказаў пра гэта старшыні. Той выслухаў, прайшоўся па канюшні, зазірнуў у адно стойла, у другое, трэцяе і павярнуўся да Рудака:

– Пацярпі. Не адразу і Масква будавалася!

– Канечне ж, не адразу, – паспешліва згадзіўся конюх, – нічога так і не зразумеўшы, пры чым тут Масква.

Старшыня пайшоў да выхаду, каля апошняга стойла, абабітага тоўстымі касматымі дошкамі, спыніўся:

– А гэтаму што, таксама гасцінцы носяць?

– Хто ж яму прынясе?

– Ну-у-у... Ці мала... Значыць, не носяць?

– Н-не бачыў...

Рудак зманіў. Сам не ведаў навошта, але зманіў. Гасцінцы беламу прыгажуну Дунаю таксама насілі, і, можа, нават болей яму перападала, чымсьці астатнім. Бо кожны былы гаспадар нёс ласунак толькі свайму каню, але амаль усе, ідучы паўз дашчаную стайню прыпыняліся і дзялілі той ласунак. У жарабка нават імя новае з’явілася – Сірата. Сірата – таму, што ягоны гаспадар Антон Самуйла быў ужо недзе ў краях далёкіх, адкуль невядома калі вяртаюцца, прынамсі, конскага веку наўрад ці хопіць дачакацца.

– Яму, значыць, не носяць? – перапытаў старшыня. – Вось бачыш, а ты раз’енчыўся, што твой аўтарытэт гіне.

Нібы ў адказ на іхнюю гутарку з стойла данесліся рэзкія ўдары – жарабок дубасіў капытамі ў дошкі.

– І вот жа зараза – ніяк не абаб’ецца, – плюнуў пад ногі Рудак.

– А ты як думаў? – засмяяўся старшыня. – Парода! Ты яго падглядвай, зарабляй аў-та-ры-тэт.

Рудак прапусціў міма вушэй незразумелае слова і адказаў на зразумелае:

– Ды гляджу, каб на яго...

Старшыня наблізіўся і праз шчэлкі паміж дошкамі зазірнуў у стойла. Рудак таксама прыліп да другой шчэлкі. Белы, у рэдкія сівыя яблыкі жарабок нецярпліва перабіраў нагамі.

– І цэлы ж дзень во гэтак – хоць бы пяць хвілін пастаяў. Ажно гарыць, здаецца на ім усё!

– Парода! – задаволена паўтарыў старшыня. – Казалі, ваш былы панок Самуйла яго ажно з Германіі прывёз, хацеў тут Еўропу развесці. Ха-ха-ха...

– Руплівы быў, – згадзіўся Рудак. – І таго яму жадалася, і гэтага. Колькі ён коней ды кароў паперавозіў! І ўсё не абы-якіх, не такіх, як тутэйшыя. Вазіў, вазіў, а цяпер вунь, бачыш, самога ліха ведае, куды звезлі, – не патрэбныя ні коні, ні каровы.

Старшыня рэзка адарваў рукі ад дошак:

– Ты меней рассусольвай – большы толк будзе. А за жарабком глядзі лепей, чым за сваім дзіцёнкам! Ясна?

– Дык я ж і гляджу. Я ж тут і ўдзень, і ўначы. Абы добры корм! Вот цесна тут... Якія ж гэта стойлы! У Самуйлы тут дзесятак коней стаяў, а мы сагналі...

Старшыня вывернуўся і моўчкі спадылба глядзеў на конюха. Той адразу сціснуўся, адразу ў думках пракляў свой доўгі язык, які ўжо сёння паспеў нагаварыць столькі лішняга. Нельга сказаць, што старшыня быў звер зверам. Не, мог і пагаманіць, мог і цыгарку скруціць і чарку кульнуць – не глядзі, што не тутэйшы. Але часам праступала ў ім штосьці такое сцюдзёнае, што прымушала на паўслове змоўкнуць і пашкадаваць, што вымкнулася яна, тая першая палова слова.

– Цесна – гэта праўда, – на гэты раз неспадзявана лёгка згадзіўся старшыня. – Але прыдумаем нешта – не бядуй, конюх!

І прыдумалі. Недзе праз месяц, як зацягнула лужыны першым тонкім лядком, Рудаку загадалі перагнаць частку коней у... касцёл. Касцёл зачынілі два гады таму. Да гэтага вялізны чырвоны гмах ужо колькі гадоў стаяў без ужытку. І вось... прыдумалі.

– Схадзі да споведзі, – сказала дома жонка.

– Куды я, у Сібір паеду спавядацца? – грымнуў Рудак кулаком па стале так, што ажно падскочыла шклянка ды скацілася – рассыпалася на дробныя шкельцы. Жонка загаласіла. Заенчыла ў зыбцы малая. А ён падняўся, выліў рэшту гарэлкі ў рот проста з бутэлькі і выскачыў з хаты.

Схадзі да споведзі! Разумная! На печы седзячы ўсе разумныя! Як не пагоніць Рудак коней у касцёл, так і пойдзе да споведзі – у Сібір. Ксяндза вывезлі ў Сібір два гады таму – недзе там Самуйлу грахі адпускае. Ды ёсць яму там каму адпускаць грахі! Без работы недзе не сядзіць. Схадзі да споведзі! Разумніца! Відаць, ужо на тым свеце будзем спавядацца...

...Коні не ўпіраліся – ішлі за сваім новым гаспадаром, апусціўшы галовы. Праўда, перад прыступкамі спыняліся, нервова тапталіся на месцы, ускідвалі грывамі, але ўрэшце, няўклюдна коўзаючыся на камяністых прыступках, брылі за конюхам і займалі свае новыя прасторныя стойлы. Іржанне разносілася па былым храме, узлятала пад скляпенні, аддавалася рэхам. Конюх дзікавата азіраўся на бакі, закрываў чарговае стойла жардзінай і ішоў па наступнага каня.

Апошнім вёў жарабка.

– Дунай-сіротка! Дунай-сіротка! – мармытаў, выводзячы гарачага прыгажуна з ягонага цеснага ды цёмнага стойла. – Там табе будзе лепей! Там табе такі пакой адвялі – о-го-го! А тут што, Дунай... Тут цесната! Не такому прыгажуну як ты тут быць. Не, Дунай, гэтае цясноцце не для цябе!

Дунай заіржаў.

– Ну-ну, Дунай... Дунай... Сіротка...

У двары стаялі мужчыны – дымілі цыгаркамі, перамаўляліся. Жарабок пачуў пах дыму, раздзьмуў ноздры, наструніўся – па скуры прабегла дробная хваля.

– Ды не смуродзьце вы тут, – напаўголасу папрасіў Рудак. З якім смакам ён паслаў бы цяпер гэтых мужыкоў туды ды растуды, калі б побач быў звычайны конь. Але на повадзе за ім ішоў, – не, не ішоў, а пераступаў сваімі высокімі тонкімі нагамі Дунай. А пры ім не надта мацюкнешся, не крыкнеш. Гэты чуе здаля... Нават тое чуе, чаго і сказаць не паспееш...

Раптам недзе на ўскрайку вёскі пачулася галашэнне. Напачатку ціхае, яно надзвычай хутка набліжалася і пачалося перарастаць у лямант. Жарабок прыслухоўся, ускінуў голаў, узмахнуў грываю. Пачалося – зразумеў Рудак. Ён спадылба зірнуў на мужчын і нягучна папрасіў: «Скажыце ім, каб сціхлі». І – пайшоў, павёў Дуная па вуліцы. Да касцёла. Плач аціх. Жарабок супакоіўся, ішоў поруч і нібы прыслухоўваўся да мармытання свайго новага гаспадара:

– Там будзе добра, Дунай! Вось пабачыш, Дунай!

Перад прыступкамі жарабок спыніўся. Стаяў, нібы ўрос у зямлю. Ён павёў галавой, і яго пагляд затрымаўся на гаспадары. Ён быццам пытаўся нешта ў свайго новага гаспадара. Пытаўся і чакаў адказу. А гаспадар мармытаў сваё:

– Там будзе лепей, Дунай! Вось пабачыш, Дунай!

Мармытаў і цягнуў повад. Жарабок заіржаў.

– Што ты, Дунай... Што ты...

Жарабок заіржаў мацней, тузануў галавой, але Рудак утрымаў повад. Яны спыніліся і моўчкі паглядзелі адзін аднаму ў вочы: чалавек – умольна, конь – з непаразуменнем, да якога пачынаў пакрысе прымешвацца гнеў. Але чалавек не зразумеў, не ўбачыў гэтых маленькіх іскрынак гневу. Ён пацягнуў да сябе повад – конь наструніўся, па скуры пабеглі гняўлівыя хвалі.

– Дунай... Дунай... Там будзе добра, Дунай... – вёў сваё чалавек.

І жарабок быццам палагаднеў, быццам вырашыў штосьці, быццам адважыўся – зрабіў крок на прыступкі.

– Малайчына, Дунай! Малайчына!

Жарабок ступіў яшчэ на адну прыступку і спыніўся. Рудак напружыў руку – повад, абкручаны вакол далоні і заціснуты ў кулаку, упіўся ў чырвоную абветраную скуру. Жарабок тузануў галавой – повад нацяўся. Ён тузануў яшчэ, яшчэ...

– Што ж ты робіш, Дунай? Што ты...

Рэзкае, голаснае іржанне разнеслася па наваколлі – быццам склікала сведкаў. З касцёла таксама адазвалася іржанне. Дунай раздзьмуў ноздры.

– Чуеш, Дунай? Там жа твае, Дунай! Там жы, гы-гы, цябе чакаюць. Чуеш?

Але Дунай болей не захацеў слухаць. Ён матлянуў галавой так, што Рудак страціў раўнавагу і распластаўся на прыступках каля жарабковых ног. Калі б ён адпусціў повад, калі б вызваліў руку... Але ён атупела глядзеў уверх, – на ненавісную конскую пысу, з якой сцякала белая пена. Гэтая пыса раптам грэбліва тарганулася, жарабок ускінуў голаў – рэзкі ўдар патыліцай аб цвёрды камень, і Рудак ледзьве не самлеў ад болю. Цемра засланіла свет. Да д’ябла! Няхай самі... Няхай самі заганаюць гэтую нямецкую брыдоту ў касцёл, а ён... ён... Яму ўжо хапіла. Няхай самі паспрабуюць... Рудак прыўстаў на каленькі, каб нарэшце неяк вызваліць змярцвелую, счарнелую руку. Над галавой, як грукат грому, – Дунаева іржанне, затым раптоўнае, рэзкае, як маланка, святло ўваччу. І – цемра.

Адкуль ён узяў тады сілы? Як ён, пабіты ды паранены, сабраў іх? Лепей бы ён не змог іх сабраць. Горшае, што тады магло здарыцца – ён памёр бы на прыступках касцёла. Але ён сабраў сілы, ён падняўся на ногі і, не вызваляючы болей змярцвелае рукі, пайшоў уніз. Жарабок паслізнуўся, ягоныя пярэднія ногі паехалі у бакі, але ён утрымаўся і сышоў на зямлю. Спыніўся, зірнуў на гаспадароў твар, і можа, ад жахлівага відовішча крыві па пародзістым конскім целе зноў пабеглі хвалі. Але гаспадар ужо не бачыў, не хацеў ды і не мог ужо бачыць ягонага гневу альбо страху. Заліты крывёй Рудакоў твар цяпер мог нагнаць на каго заўгодна жах, але не на самога сябе. Сам ён цяпер нічога не баяўся. Пякучы боль забраў ягоны страх. А можа, той страх вылецеў разам з ягоным вокам, якое валялася цяпер на прыстпках у лужыне крыві? Ды ён яшчэ і не ведаў, што ўжо аднавокі. Ён нічога не ведаў і не хацеў ведаць.

Рудак ускінуў повад на слуп агароджы, шмаргануў і заціснуў вузлом, а сам пасунуўся ў адзін бок, шукаючы якойсьці патрэбнае яму цяпер прылады, у другі... Падняў дубец, матлянуў ім і вырашыў не займацца, не траціць дарма сілы. Згорблены, раптоўна пастарэлы пабрыў з цвінтара, выціраючы рукавом скрываўлены твар і не могучы зразумець, чаму яму гэтак цяжка разглядзець, што ёсць на доле. Упёрся ў Сцяпураву студню. Адразу адчуў смагу, пякучую смагу. Але вядра побач не было. Каля невысокага драўлянага зруба валяўся адзін круг – жэрдка з загнутым на канцы іржавым цвіком. За спіной пачулася іржанне. Рудак падняў крук і рушыў проста на гэтага ненавіснага прыгажуна, які ўскідваў грываю і неспакойна перабіраў нагамі.

Пасля першага ўдара Дунай спыніўся, павярнуў галаву і ўперыў на конюха свае цёмныя, як пераспелыя слівы, вочы. Другі ўдар узбугрыў чырвоны пас на ягонай белай у рэдкія сівыя яблыкі спіне. У слівінах-вачах успыхнуў агністы гнеў. Трэці ўдар прыйшоўся на гнуткую шыю з раскошнай доўгай грываю. Дунай не іржаў, ён не паспяваў іржаць, ён толькі бездапаможна і гнеўна ўскрыкваў паміж ударамі, што сыпаліся на яго. Белая поўсць зрабілася ружоваю. Цяпер яны абодва былі ў крыві – конюх і конь.

Конь нарэшце здаўся – упаў на калені і захрыпеў. Конюх быццам толькі гэтага і чакаў – адкінуў прыладу катавання і сеў на апырсканую крывёй траву побач са сваёй ахвярай.

На тым баку агароджы, за цвінтаром стаялі людзі. У былым касцёле іржалі коні. А гэтыя двое – знявечаныя, змучаныя, задыханыя – сядзелі на зямлі і чакалі прысуду...

Прысуд быў суровы. Скалечанага і ўжо нікому непатрэбнага Дуная пад вечар прыстрэлілі. А конюху за наўмыснае псаванне калгаснай маёмасці суд прысудзіў дзесяць гадоў турмы.

Сібір не стала родным домам. Але і родны дом не клікаў да сябе.

Ён вярнуўся ў яго праз шмат гадоў. Атрымаў ад дачкі тэлеграму, што памерла яе маці, а ягоная, значыць, жонка, сеў у цягнік і прыехаў.

Прыехаў. І цяпер падымаўся па тых самых прыступках, на якіх некалі страціў вока. З натугаю і зацяглаю роспаччу былы калгасны конюх адчыніў дзверы храма.