Кожны народ, які не першы дзень жыве на Зямлі, мае свае рэліквіі і свае святыні. Гэта не проста «помнікі гісторыі і культуры», не толькі рукатворныя сведкі людскога таленту, але, перад усім – скарбніцы духу, скрышталізаванага ў сваіх найвышэйшых узлётах, высілках, марах, якія ўжо самі ператварыліся ў крыніцы святла, што прамянее на гэтую зямлю, ачышчае і жывіць кожнага, хто гэтага святла шукае. Па вялікім рахунку, гэтае святло ласкі Божае і ёсць тая таямнічая сіла, якая аморфнае насельніцтва кшталтуе ў Народ.

Які Народ – без святынь?.. Які горад – без Храма?..

Каб абысці Наваградак і агледзець ягоныя музеі і помнікі – хопіць аднаго дня. Каб захапіцца хараством наваградскай зямлі – дастаткова паўгадзіны пастаяць на высокім грэбені Замкавай гары між велічных руінаў і аддацца сузіранню чаруючых прастораў, што разгортваюцца перад і пад табою.

Каб палюбіць гэтую зямлі – мусіш тут нарадзіцца; каб яна палюбіла і прыняла цябе – трэба ўкленчыць перад яе святынямі, як той, што склаў ёй праніклівы гімн-малітву:

«Літва! Бацькоўскі край! Ты – як здароўе тое: не цэнім, маючы, А страцім залатое – шкада, як і красы тваёй...»

«Калі сонца, вандруючы па небе, схіляецца на захад, па крутым адхоне Замкавай гары прасоўваюцца два доўгія цені вежаў, быццам стрэлкі гіганцкага сонечнага гадзінніка адлічваюць бег гадзін, дзён, гадоў, стагоддзяў», – прачытала калісьці ў старой кнізе пра Наваградак. Стоячы там, пад вежамі, адчуваеш, як час бяжыць праз цябе, няўлоўны, як вецер. Бачыш, як цені-стрэлкі рухаюцца, і ў іх чарнаце, як у вечнасці, знікаюць зёлкі, фарбы, прадметы. Паволі цені падбіраюцца да касцёла, што яснее сярод купы дрэў ля падножжа гары, – і раптам заміраюць, курчацца пры яго парозе, і яшчэ ярчэй у прамянях нізкага сонца ззяюць белыя сцены пад чырвоным дахам. Час быццам абмінае Храм...

Колькі разоў і я сама стаяла на гэтым месцы, зачараваная, і спрабавала разгадаць таямніцу магіі, якая напаўняе душу такім шчаслівым трымценнем, што, здаецца, адштурхніся ад зямлі – і паляціш, як птушка. Ці то фарбы, празрыстыя і мяккія, як акварэль? Ці то – водар, салодкі, як кветкі, свежы, як раніца, лёгкі, як усмешка? А, можа, гэта – музыка? Той магутны акорд гармоніі, няўлоўны ў сваёй дасканаласці, складзены з гучання арфы палёў, флейты дарог, клавішнага арпеджа дахаў, фагота вежаў, скрыпкі пранізанага сонцам лесу? Тады, дзе той нябачны камертон, тая высокая нота, на якой з такою дасканаласцю настроена ўсё і міжволі настройваешся сам?

І ў нейкі момант мне адкрылася: магічным цэнтрам чароўнай дасканаласці, яе камертонам, яе таямніцай быў Храм, які нябачна панаваў над усім, трымаў усе яе часткі і гукі ў дзівоснай раўнавазе? Менавіта яго святло надавала ўзвышаную прыгажосць і сэнс простым рэчам!..

Храмы ніколі не будаваліся на выпадковых месцах. Перад закладкаю фундамента святыні звярталіся да людзей, адораных надзвычайнымі здольнасцямі, – цяпер іх назвалі б экстрасэнсамі, – якія і выбіралі месца пад храм. Калісьці тут, пад Замкаваю гарою, шумеў на ўзгорку дубовы гай, дзе пагане ўкрывалі нязгасны агонь і пакланяліся перад ім богу Пяруну. У 1395 годзе вялікі князь Вітаўт загадаў знішчыць паганскі алтар і збудаваць на гэтым месцы касцёл. Так кволы агеньчык паганскай веры ператварыўся ў жывую крыніцу Хрыстовага святла. З таго часу і называецца касцёл Фарай Вітаўта.

Першы касцёл праіснаваў да 1719 г., у 1719-1723 гг. на гэтым жа месцы і была пабудавана святыня. У 1857 г. касцёл быў закрыты царскімі ўладамі, яго нават не дазвалялі рамантаваць. Аднаўленне зруйнаванай святыні пачалося толькі ў 1921 г. Слуга Божы біскуп Зыгмунт Лазінскі, які нарадзіўся непадалёк Наваградка, на Дзень Усіх Святых у 1922 г. нанава асвяціў касцёл.

За шэсць стагоддзяў шмат каго і чаго пабачылі сцены святыні: пажары, наезды ворагаў, перабудовы, заняпады, адраджэнне... За кожным каменем, за кожным абразом, памятным знакам – гісторыя, лёсы тых, хто быў на гэтай зямлі да нас – нашых продкаў. Паспрабуем адчытаць гэтую гісторыю хаця б у асобных фрагментах.

І так, споўнілася 600 гадоў касцёлу Перамянення Пана ў Наваградку!

У 1422 годзе менавіта тут браў шлюб польскі кароль, наш суайчыннік, Уладзіслаў Ягайла, з Зоф’яй Гальшанскай, будучай маці польскіх каралёў. Старому каралю было ўжо за 70, і толькі гэты чацвёрты шлюб з 17-гадовай ліцвінкай даў магчымасць заснаваць дынастыю, якая «на недасягальную вышыню моцы і хвалы ўзнесла Каралеўства Польскае і Вялікае княства Літоўскае», – аб чым і сведчыць памятная дошка на сцяне касцёла.

А ў бочнай капліцы, фундаванай наваградскім кашталянам Янам Рудамінам Дусяцкім, захаваўся барэльеф з выявай Маці Божай Ружанцовай, Якая благаслаўляе дзевяць рыцараў, якія кленчаць перад Ёю. Тыя восем, што без галоў, загінулі трагічнай смерцю ў бітве з туркамі пад Хоцімам у 1621 годзе. Вось іх імёны: Вялічка, Талішэўскі, Быкоўскі, Чудоўскі, Магільніцкі, Война, Тышкевіч, Асіноўскі... Тут жа – памятная табліца, якая сведчыць аб тым, што ў 1631 г. пробашч касцёла дабудаваў дзве капліцы – св. Экспедыта і Анёлаў Ахоўнікаў, якія былі асвечаны суфраганам Віленскім Юрыем Тышкевічам. Ім жа ў 1631 г. быў кансэкраваны галоўны алтар касцёла. Побач з гэтай старадаўняй дошкай – некалькі новых, з нашага стагоддзя, якія сведчаць, што дух патрыятызму і мужнасці не згас у сэрцах нашчадкаў.

На сцяне касцёла, злева ад уваходу, відаць невялікая мармуровая дошка з тэкстам па-польску: «У мурах гэтага касцёла 12 лютага 1799 года быў ахрышчаны Адам Міцкевіч». А трохі наўскос да яе, з правага боку касцёла, капліца з абразом Маці Божай Наваградскай. Ці не перад Ёю, са слязьмі на вачах, малілася пані Барбара Міцкевіч, каб уратаваць хворага Адама? Ці не тая самая, да якой звяртаўся ён на выгнанні: «Ты, што град замковы бароніш з яго верным людам?»

Даследчыкі яшчэ пакуль сумняваюцца, а ў Наваградку ўпэўнены, што гэта – Яна!..

З верасня 1991 года ў гэтай капліцы спачываюць астанкі 11 сясцёр-назарэтанак, расстраляных немцамі 1 жніўня 1943 года. Як пацеркі ружанца, іх імёны: Стэла, Барамэя, Даніэля, Фэліцыта, Гвідона, Геліядора, Імэльда, Канізія, Канута, Раймунда, Сергія... Іх, што сваёю ахвярай паспрабавалі перарваць крывавы ланцуг расстрэлаў у Наваградку, памятаюць і да іх звяртаюцца ў малітвах. А каля прыгожага помніка пад сцяной касцёла – заўсёды кветкі...

Спачывае на мясцовых могілках сястра Малгажата, апошняя з перадваенных назарэтанак. Гэта яна, каб не замкнулі і не разрабавалі святыню, як гэта было зроблена з касцёлам св. Міхала, паставіла свой ложак у закрыстыі і пільнавала касцёл. Гарачыя малітвы яе і парафіянаў баранілі і надавалі сілы! І – уратавалі!.. Недалёка ад яе магілы пахаваны ксёндз Войцах Навачак, – той, што ў 1956 годзе вярнуўся з сталінскіх лагераў пасля шасцігадовага зняволення, і амаль трыццаць гадоў хрысціў, спавядаў, суцяшаў – усіх, хто прыходзіў шукаць абароны ў Хрыста ў тыя змрочныя гады. Адкуль браліся сілы ў гэтых людзей? У гэтага ж «вернага люду», што стаўся фундаментам святыні, яе абаронай і хвалой? Вера адкрыла ім невычарпальную крыніцу сілы і ласкі Божае! Вера і малітва!

Зазірніце ў вочы сястры Сабіны, такой маленькай і слабой на выгляд. Гэта яна шмат гадоў патаемна захоўвала чыстасць і вернасць Хрысту. Яе твар свеціцца спакоем і любоўю.

З пашанаю пацісніце руку спадару Пяткевічу – гэта ён многа гадоў рамантаваў арганы і граў на іх падчас набажэнстваў!

Ксёндз дзекан Антоні Дзямянка адорыць вас шчыраю ўсмешкаю. Сёння яго касцёл не месціць усіх, хто сюды прыходзіць!..

Няхай прабачаць мне ўсе, каго не згадала ў гэтых кароткіх нататках. Вера аб’яднала і аб’ядноўвае нас усіх – старых і маладых, палякаў і беларусаў.

Гэты 600-гадовы юбілей – яскравае таму сведчанне.