БІБЛЕЙСКІЯ І ХРЫСЦІЯНСКІЯ МАТЫВЫ

Пачатак

Біблія (старагрэцкае biblia - кнігі) - зборнік твораў старажытнага пісьменства, Святое Пісанне юдэйскай, часткова ісламскай (Стары Запавет) і хрысціянскай (Новы і Стары Запаветы) рэлігіяў. Першая анталогія выбраных твораў, аб'яднаных паводле тэматычнага і храналагічнага прынцыпаў, паводле зместу і сімвалічнага сэнсу. Поўны звод Бібліі складаўся на працягу І тысячагоддзя да н.э. - ІІ стагоддзя н.э. на тэрыторыі Палестыны (старажытнае Ізраільска-Юдэйскае царства) і ў месцах яўрэйскай дыяспары на арамейскай, яўрэйскай і старагрэцкай мовах. Поўная Біблія складаецца з Старога Запавету (50 кнігаў, з іх 39 кананічных, якія выкарыстоўваюцца ў царкоўнай службе, і 11 некананічных, прызнаных Царквою карыснымі для духоўнага выхавання), і Новага Запавету, у які ўваходзяць 4 Евангеллі (паводле Мацвея, Марка, Лукі, Яна), зборнік з 22 твораў пад назваю Апостал (Дзеі апостальскія, саборныя пасланні апосталаў - Якава, два Пятровыя, тры Янавыя, Юды; пасланні Паўла да рымлянаў, карынфянаў - першае і другое, да Цімафея - першае і другое, да Ціта, Філімона, да яўрэяў), Адкрыццё Яна Багаслова (Апакаліпсіс).

Паводле багаслоўскага тлумачэння, слова Запавет азначае наказ і абяцанне выбранаму народу (яўрэям, якія сярод язычнікаў верылі ў адзінага Бога; паводле Новага Запавету - усім хрысціянам, вучням Хрыста, а праз іх усяму чалавецтву). Кананічныя кнігі Старога Запавету напісаны на яўрэйскай і часткова арамейскай (халдзейскай) мовах; кнігі Новага Запавету напісаны на александрыйскай гаворцы старагрэцкай мовы за выключэннем Евангелля паводле Мацвея, напісанага на сірыйска-халдзейскай гаворцы яўрэйскай мовы. Першы звод старазапаветных твораў Бібліі стварылі 70 перакладчыкаў на грэцкай мове ў ІІ ст. да н.э. (Септуагінта, ад лацінскага septuaginta - семдзесят). У 386-406 гг. да н.э. багаслоў Еранім зрабіў лацінскі пераклад Бібліі, які атрымаў назву Вульгата (ад лацінскага vulgata - народная, агульнадаступная лацінская мова), якая пазней легла ў аснову каталіцкай рэдакцыі Бібліі.

У ІV - ХІІІ стст. узніклі шматлікія пераклады біблейскіх кнігаў, у тым ліку на стараславянскую кніжную мову асветнікаў Кірылы і Мяфода. У Беларусі спісы біблейскіх кнігаў з'явіліся пасля хрышчэння Русі (988 г.), некаторыя з іх спісваліся пад кіраўніцтвам беларускіх асветнікаў Рагнеды Рагвалодаўны (у манастве Анастасіі) і Еўфрасінні Полацкай (ХІІ ст.). Пра біблейскую рукапісную традыцыю ў Беларусі сведчаць ілюстраваныя помнікі рукапісных Евангелляў ХІ - ХVІ стст. (Евангеллі Тураўскае, Аршанскае, Полацкае, Друцкае, Лаўрышаўскае, Мсціжскае, Жыровіцкае, Шаршоўскае і інш.). Першым рукапісным зборам кніг Бібліі ў Беларусі быў багата аздоблены «Дзесяціглаў», запісаны і праілюстраваны ў Вільні і Супраслі асветнікам Мацеем Дзесятым (1502-1507 гг.). Разам з «Пяцікніжжам», перапісаным дзякам Фёдарам у 1514 г., «Дзесятаслоў» складаў поўны звод рукапіснай славянскай Бібліі. У 1517-1519 гг. беларускі асветнік і першадрукар Францішак Скарына выдаў у чэшскай Празе 23 кнігі Старога Запавету. У ХV - ХVІІІ стст. цэнтрамі выдання біблейскіх кніг у Беларусі былі Вільня, Нясвіж, Лоск, Супрасль, Заблудаў, Куцейна пад Оршай, Магілёў і іншыя гарады. На сучасную беларускую мову кнігі Бібліі перакладаюцца з ХХ стагоддзя: выданні Новага Запавету з Псалтыром 1926-1948 гг., 1985 г., 1991 г. у перакладзе Л.Дзекуць-Малея і А.Луцкевіча, «Чатыры Евангеллі і Апостальскія дзеі» ў перакладзе ксяндза В.Гадлеўскага (Вільня, 1939), «Святое Евангелле і Апостальскія дзеі» ў перакладзе ксяндза П.Татарыновіча (Рым, 1954), выданне «Новага Запавета» (Нью-Ёрк, 1970) і поўнай Бібліі (Нью-Ёрк, 1973) у перакладзе Яна Станкевіча, «Новы Запавет. Псалтыр» у перакладзе В.Сёмухі (Мн., 1995) і іншыя выданні.

Такім чынам, з канца Х стагоддзя беларуская этнічная культура развівалася ў прасторы, дзе дамінавалі ідэалы і духоўныя каштоўнасці, якія склаліся пад уплывам Святога Пісання і хрысціянскай традыцыі, захаванай праваслаўнай Царквою, каталіцкім Касцёлам, Уніяй, часткова пратэстанцкімі плынямі. У выніку гэтага хрысціянства не толькі моцна паўплывала на язычніцкую паводле сваіх вытокаў этнічную культуру, але і духоўна пераўтварыла яе. Адбылася кантамінацыя (спалучэнне) язычніцкіх і хрысціянскіх сюжэтаў, матываў і вобразаў у структуры і змесце асноўных відаў і жанраў народнай культуры - міфалогіі, аўтэнтычных абрадаў, фальклору, ужытковага і дэкаратыўнага мастацтва. Узровень іх «хрысціянізацыі» неаднолькавы: меншы ў міфалогіі і ў пластычных відах мастацтва, большы ў каляндарных і сямейных абрадах, найбольшы ў фальклоры, які ўвабраў здабыткі іншых відаў народнай творчасці.

Пачнем наш аналіз з беларускай аўтэнтычнай міфалогіі, маючы на ўвазе яе агульнаславянскія кантэксты. Пад уплывам хрысціянства адбылася дыферэнцыяцыя міфалагічных тэкстаў і персаналіяў, аж да іх палярызацыі паводле этычных і эстэтычных крытэрыяў дабра і зла, высокага і нізкага, прыгожага і брыдкага, гераічнага і камічнага. Былыя язычніцкія багі афіцыйнага пантэогу і так званай «ніжэйшай» (народнай) тэалогіі ў развітых формах народнай творчасці пераводзіліся з алімпійскай вышыні ў «матэрыяльна-цялесны ніз» (тэрмін М.Бахціна). Гэтай травестацыі не мінулі культурныя героі, біблейскія, у тым ліку новазапаветныя героі: яны таксама сталі аб'ектам амбівалентнага (адмоўна-сцвярджальнага) абсмейвання. Але будзем мець на ўвазе спецыфічную дыялектыку народнай творчасці: яна не прымае просталінейных ацэнак паводле двузначнай логікі, яна амбівалентная паводле сваёй прыроды, дазваляе сабе смяяцца над высокім і гераічным, захоўвае элементы пазітыўнай інтэрпрэтацыі дэманічных персанажаў архаічнай міфалогіі.

Хрысціянская шкала каштоўнасцяў выявілася ўжо ў класіфікацыі міфалагічных персанажаў, падзеленых на язычніцкіх багоў, злых альбо амбівалентных дэманаў, добрых духаў і німфаў. Паняцце вярхоўнага бога ў славянскай тэагоніі палярызавалася на Белабога і Чарнабога. Паводле абрадавых і фальклорных крыніцаў Белабог - добры бог неба, бацька Перуна, увасабленне дабра, шчасця. На думку М.Карамзіна, вобраз Белабога сведчыць аб спрадвечнай веры славянскіх народаў у адзінага нябеснага Бога, адносна якога ўсе язычніцкія багі - толькі выканаўцы яго волі1. Чарнабог - адна з персаніфікацыяў паўшага анёла, Д'ябла, выгнанага Белабогам з нябеснага царства святла ў цёмныя нетры зямлі (Хтонаса). Пазней рэдуцыраваўся да вобразу Чорта. У сваю чаргу гэты апошні, верагодна, дэманічны пасланец хтанічных багоў, набыў гратэскавае аблічча антрапаморфнай істоты з жывёльнымі прыкметамі (рогі, капыты, чорная поўсць на целе). Верагодна, пад уплывам хрысціянскай свядомасці архаічнае божышча хтанічнага паходжання (антычныя Дыяна і Персефона, славянская Мокаш) трансфармавалася ў гратэскавы вобраз Бабы-Ягі - амбівалентнае дэманічна-камічнае ўвасабленне смерці; функцыі славянскага і балцкага бога Вялеса, апекуна хатняй жывёлы, пастухоў і музыкаў, перанесены на святога Уласа (Аўласа). Некаторыя функцыі бога сонца і агню Сварога і яго сына Дажджбога ў народнай свядомасці перанесены на святых Кузьму і Дзям'яна. Урэшце, язычніцкі бог вясны, увасабленне параджальных сілаў прыроды Ярыла на позніх этапах абрадавай культуры часам ідэнтыфікуецца і аб'ядноўваецца з святым Юрыем. Гэтая кантамінацыя адлюстравана ў беларускай паэзіі. Як вядома, Ярыла ўяўляецца прыгожым хлопцам на белым кані, ролю Ярылы ў народных абрадах выконвала пераапранутая дзяўчына. І вось вобраз рыцара ў вершы Максіма Багдановіча «Агата» («Помню - йшла я да ратушы хутка...»):

У задуменні, маруднай хадою, Увабраны ў шалом залаты, Ехаў ён на кані саматою, А прыгожы, як Юры святы...2

Хрысціянская свядомасць моцна паўплывала на міфалагемы - вобразы аб'ектаў прыроды, рэальных істотаў і твораў фантазіі, у якіх увасобіліся міфалагічныя сюжэты. Як вядома, у Бібліі выявілася вера ў ачышчальную сілу агню. Напрыклад, у кнізе прарока Ісаі: «Тады прыляцеў да мяне адзін з Серафімаў, і ў руцэ яго быў вогненны вугаль, які ўзняў абцугамі і датыкнуўся ім вуснаў маіх, і сказаў: вось гэта дакранулася вуснаў тваіх, і беззаконнасць твая аддзялілася ад цябе і грэх твой ачышчаны» (Іс 6, 6-7). Ян Хрысціцель казаў народу: «Я хрышчу вас у вадзе для пакаяння; але той, хто ідзе за мною, дужэйшы за мяне, і я не варты несці абутак Яго. Ён будзе хрысціць вас у Духу Святым і ў агні» (Мц 3, 11). Пра сакральную сувязь агню як сімвалу Святога Духу сведчыць эпізод пра вогненнае хрышчэнне апосталаў у першую чаргу Пяцідзесятніцу пасля ўваскрашэння Хрыстовага: «І паказаліся ім падзеленыя языкі, быццам агнявыя, ды ўсе Духам Святым ды пачалі гаварыць іншымі мовамі, так як Дух Святы даў ім прамаўляць» (Дз 2, 3-4).

Вера ў параджальную магічную і ачышчальную сілу агню захавалася ў беларускіх абрадах, легендах, чарадзейных казках. Казачны герой нярэдка нараджаецца ад нябеснага агню, ад іскры, якая трапўла ва ўлонне нямоглай старой жанчыны. Этнографы зафіксавалі архаічны абрад «дапечвання» ў напаленай печы навароджаных: «Нядошлых дзяцей саджаюць на лапату, абліваюць тою вадою, што гладзяць хлеб, і нібыта збіраюцца пасадзіць у печ разам з хлебам, але кладуць лапату толькі на прыпек, [нібыта] каб паправіць руку. Тут другая жанчына хапае дзіця з лапаты. Думаюць, што ад гэтага дзіця будзе здаровае і пачне расці, як у печы хлеб»3. У народных абрадах захаваўся засцерагальны культ агню: каб засцерагчы хатнюю жывёлу, асабліва кароў і коней, ад хваробы, іх праганяюць праз цяпельца альбо абходзяць вакол іх з вогненнымі галавешкамі4. У беларускіх чарадзейных казках царства смерці (сядзіба антаганіста - Змея, Цмока, Кашчэя Несмяротнага і інш.) адгароджана ад царства жывых вогненнай ракою.

У беларускай (таксама ў агульнаславянскай і балцкай) міфалогіі адбылася фалькларызацыя біблейскага вобразу Бога і яго пасланцоў - анёлаў. Вось, напрыклад, вобраз Бога ў прарока Данііла: «Бачыў я ўрэшце, што пастаўлены былі прастолы, і ўвассеў Ветхі днямі і адзенне на Ім было белае, як снег, а валасы на галаве Яго - як чыстая воўна; прастол яго - як полымя агню, кола яго - агонь пылаючы. Вогненная рака выходзіла і праходзіла перад Ім» (Дан 7, 9-10). Ветхі днямі - сакральнае імя Бога ў вобраз старога чалавека. Гэты вобраз фалькларызаваўся, набыў блізкі да народнага побыту воблік: «Бог у нашых людзей здаецца ў постаці вельмі гожага сівога дзеда»5. «Пан Бог найвышэйшы такі самы, як мы, грэшныя, толькі старэнькі, сівенькі і барадаты»6. Такая ж фальклорная «натуралізацыя» адбылася з біблейска-хрысціянскім вобразам анёла, зафіксаваная даследчыкамі: «Як дзіця ахрышчанае памрэ, то яго анёлы праз чысцо [чысцец] перанясуць, і ўжо стане анёлачкам»7. «Як чалавек народзіцца, то Бог дае яму аняла. Той анял усё жыццё бароніць чалавека ад чарцей. Калі чалавек зробіць што-небудзь ліхое, то анял пакідае яго і толькі назіркам ходзіць за ім ды плача, пакуль чалавек не пакаецца ды не пачне прасіць Бога або святых, каб яны папрасілі Бога»8. «Калі дзіця спіць у калысцы й смяецца, то гэто яно йграе й размаўляе з анёламі. Тады таго дзіцяці грэх будзіць, бо анёлы больш не прыляцяць, а к дзіцяці могуць падкрасціся злыдні ці ліхая сіла»9.

Паміж аўтэнтычнымі народнымі абрадамі язычніцкага паходжання і абрадамі хрысціянскімі не было рэзкай палярызацыі альбо поўнай несумяшчальнасці, як гэта здавалася ранейшым і сучасным прыхільнікам рэлігійнага рытарызму. Яшчэ і сёння нават некаторыя адукаваныя святары Праваслаўнай Царквы на свята Яна Хрысціцеля (7 ліпеня па н.ст.) «обличают» народныя купальскія абрады і звязаныя з імі міфалагемы ў фальклоры. Між тым, Купалле - архетып хрышчэння. Паводле народных вераванняў, на Купалле адбываецца ачышчэнне вадою (ад Купалы, верагодна, паходзіць славянскае купацца) і агнём (купальскае вогнішча і скокі ўдзельнікаў абраду праз агонь) абнаўляецца жыццё. А вось словы Яна Хрысціцеля з Евангелля паводле Лукі: «Я хрышчу вас вадою, але ідзе Мацнейшы за мяне, у Якога я няварты развязаць рэмень на абутку: Ён будзе хрысціць Духам святым і агнём» (Лк 3, 16).

Хрышчэнне ёсць ачышчэнне ад першароднага граху, а Купалле - «абярэг» ад хваробаў, спакусы, нячысцікаў: абодва абрады - язычніцкае Купалле і Хрышчэнне, верагодна, грунтуюцца на міфалагеме вады як першаматэрыі і пачатку Космасу. Вось пачатак Бібліі: «В начале сотвори Бог небо и землю. Земля же бе неплодна и неукрашенна, и тьмы были поверху бездны. И Духъ Божий ношашеся поверху водъ» (Быц 1, 1-2, пераклад Ф.Скарыны)10. Відавочна, што вера ў жыватворную сілу вады і грунтуецца на калектыўнай інтуіцыі, на спасціжэнні гэтай, поруч з сонечным святлом і зямлёю, крыніцы жыцця. Спрадвечная яе сакралізацыя рознымі народамі ў хрысціянскім свеце была санкцыянавана хрышчэннем Езуса Хрыста ў водах Іардана. Гэтай падзеі прысвечаны свята і абрад Вадохрышча (Святое Богаяўленне, 19 студзеня па н.ст.). Дарэчы, дахрысціянская вера ў гаючую сілу вады зафіксавана ў Евангеллі паводле Яна: «А ёсць у Ерусаліме каля Авечае брамы Купальня, называная па-габрэйску Віфезда (дом міласэрнасці), якая мела пяць крытых уваходаў. Каля іх ляжала вялікае мноства хворых, сляпых, кульгавых, ссохлых, якія чакалі руху вады; бо анёл Гасподні часам сыходзіў у купальню і парушаў ваду; і хто першы ўваходзіў у яе пасля парушэння вады, той здаровы рабіўся, на якую б хваробу ні пакутваў» (Ян 5, 2-4).

Увасабленнем параджальнай і жыватворнай патэнцыі вады стала міфалагема жывой вады (лацінскае agva vita), генетычна звязаная з народнай верай у ваду і пацверджанай Іарданскім Хрышчэннем. Паводле новазапаветнай веры, жывая вада - вобраз і сімвал Сына Божага, пацверджаны Хрыстом у эпізодзе гутаркі з самарыцянкаю ля студні Якуба: «...Хто кажа табе: дай Мне напіцца, - дык ты сама прасіла б у Яго, і Ён даў бы табе вады жывой [...]. Хто ж вып'е вады, якую Я дам яму, станецца ў ім крыніцаю вады, што ў жыццё вечнае цячэ» (Ян 4, 10-14). А вось прароцтва ў Апакаліпсісе пра Новы Ерузалем - царства прапаведнікаў на чале з Хрыстом, сімвалічна названага Ягняткам: «...Бо Ягня, якое пасярод трона, будзе пасвіць іх і вадзіць іх на жывыя крыніцы водаў, і вытра Бог кожную слязіну з вачэй іхніх!» (Ап 7, 17). «І сказаў мне: збылося! Я ёсць Альфа і Амега, пачатак і канец; сасмягламу дам задарма з крыніцы вады жывой» (Ап 21, 6). «І паказаў мне чыстую раку вады жыцця, светлую, як крышталь, якая выплывала з трона Бога і Ягняці» (Ап 22, 1).

Матыў жывой вады ёсць у шматлікіх беларускіх і рускіх чарадзейных казках, дзе гэтая міфалагема захавала прыкметы архаічнай натуральнай магіі, але пад уплывам хрысціянства набыла духоўны сэнс уваскрасення героя, ахвяры антаганіста альбо зайздросных братоў (біблейскі матыў Каіна, які па зайздрасці забіў свайго брата Авеля). Амбівалентны характар воднай стыхіі (сімвал паглынання і адраджэння) выявіўся ў характэрнай для народнай творчасці апазіцыі «жывой» і «мёртвай» вады. Жывую ваду звычайна дастае для ўваскрашэння казачнага героя чорны воран (крумкач), які характарам свайго жыцця паміж небам (высокі палёт) і зямлёю (харчуецца мяртвячынай) у міфалагічнай свядомасці выступае медыятарам (пасрэднікам) паміж «гэтым» і «тым» светамі. Тыповыя эпізоды казкі: антаганіст альбо старэйшыя браты забіваюць героя, яго косці развеяны на полі альбо гараць у вогненным калодзежы (вобраз пекла); але вось прылятае крумкач, збірае яго косці і палівае жывою вадою, герой уваскрасае і перамагае сваіх ворагаў11.

Дарэчы, у Бібліі воран выступае пасрэднікам паміж нябеснымі сіламі і прарокам Іллёю. Паводле слова Гасподняга: «З гэтага ручая ты будзеш піць, а воранам Я загадаў карміць цябе там [...]. І вораны прыносілі яму хлеб і мяса раніцай, хлеб і мяса вечарам, а з ручая піў ён» (3 Царстваў 17, 4-6). У дадзеным выпадку воран выконвае функцыі памочніка героя. Вобраз памочніка ёсць бадай што ва ўсіх беларускіх і рускіх народных казках, у некаторых легендах, абрадавых і лірычных песнях; яго ролю выконваюць, апрача крумкача, конь, воўк, мядзведзь, пчала, арол, іншыя птушкі і жывёлы. Антаганістам героя народных казак звычайна выступае шматгаловы змей альбо дракон, зрэдку яго мадыфікацыі (Кашчэй Несмяротны, Баба-Яга і іншыя ўвасабленні зла і смерці). Між тым аналіз сюжэтаў народнай міфалогіі, абрадаў і традыцыйнага побыту засведчыў наяўнасць культу змея ў язычніцкай свядомасці. Фрагменты гэтага культу захаваліся да пачатку ХХ ст. і выявіліся ў вобразе Змяінага Цара, персанажа беларускіх і літоўскіх вераванняў, абрадаў, казак і легендаў, якія адлюстроўвалі ўяўленні пра змея як увасабленне верхняй, салярна-астральнай (сонечна-зоркавай) часткі Космасу. Тут Змей надзелены звышнатуральнай мудрасцю і прарочым дарам12. У Новым Запавеце захавалася гэтая міфалагема мудрага змея ў наказе Езуса Хрыста: «Вось, Я пасылаю вас, як авечак сярод ваўкоў: дык будзьце мудрыя, як змеі, і простыя, як галубы» (Мц 10, 16).

У міфалогіі славянскіх і іншых народаў пад уплывам біблейскага архетыпа Змея як зааморфнага аблічча Д'ябла адбылася трансфармацыя яго вобразу ў сімвал спакусы, злога пачатку быцця. Паводле першай кнігі Бібліі, Д'ябал у вобразе Змея спакусіў нашую прамаці Еву, а праз яе прабацьку Адама і гэтым пазбавіў род людскі райскага жыцця (Быц 3, 1-24). У Апакаліпсісе Змей набыў від Цмока і дракона, гратэскавае спалучэнне змяі з канём (Ап 9, 17-19). «І ўбачыў я анёла, што сыходзіў з неба, які меў ключ да бездані і вялікі ланцуг у сваёй руцэ. Ён узяў цмока, змея адвечнага, які ёсць д'ябал і сатана, і скаваў яго на тысячу гадоў, і кінуў яго ў бездань, і замкнуў яго, і паклаў над ім пячатку, каб не зводзіў ён народа, пакуль не мінецца тысяча гадоў...» (Ап 20, 1-3). Матыў прыкаванага ў каморы дванаццацю ланцугамі Змея альбо Кашчэя, якога на сваю бяду выпускае царэўна альбо іншая дзяўчына, пашыраны ў беларускіх і рускіх казках.

Евангельскі эпізод пра ўваскрашэнне Езусам Хрыстусам свайго сябра Лазара Чатырохдзённага на чацвёрты дзень пасля яго смерці (Ян 11, 1-44) - адзін з біблейскіх архетыпаў, трансфармаваных у чарадзейных казках у сюжэт уваскрашэння героя пры дапамозе жывой вады.

Дарэвалюцыйныя этнографы засведчылі папулярнасць у сялянскім асяроддзі песняў беларускіх дудароў на евангельскі сюжэт Лазара Беднага, Прытчу пра Лазара беднага і ягонага багатага брата расказаў фарысеям Езус Хрыстус (Лк 16, 19-26). У каментарах да зборніка духоўных песняў Е.Раманаў адзначыў: «Лазар Бедны шырока распаўсюджаны ў Беларусі. Яго спяваюць не толькі ex officio (па прафесіі, на «пасадзе»), але заўсёды прыгнечаныя і зняважаныя. Здаецца, беларус не супраць таго, каб бачыць у Бедным Лазары самога сябе»13. Пра Лазаравыя песні дудуроў і жабракоў пісалі С.Малевіч14, М.Нікіфароўскі15, А.Багдановіч і П.Шэйн16, на матыў Лазара Беднага і яго багатага брата палескія сяляне апавядалі казкі-прытчы А.Сержпутоўскаму17.

Універсальным архетыпам чалавека і яго творчасці ёсць міфалагема Сусветнага Дрэва. У сваёй натуральнай форме яна ўяўляецца ў вобразе вялікага дрэва, карэнні якога пранікаюць праз зямлю ў Апраметную (на «той свет»), а карона ўздымаецца на Неба. Гэта - міфалагічна-мастацкая мадэль Космасу, падзеленага на тры вертыкальныя зоны - Неба (карона), Зямля (ствол), Апраметная (карэнні). У Бібліі ёсць некалькі тыпаў міфалагемы Сусветнага Дрэва. Яе тэалагічная інтэрпрытацыя пададзена ў прарочым сне роданачальнікам дванаццаці каленаў Ізраілевых Якуба (Якава) у вобразе лесвіцы ад Зямлі да Неба, па якой спускаюцца і паднімаюцца анёлы (Быц 28, 12). Антрапалагічная сімволіка Сусветнага Дрэва раскрыта ў кнізе прарока Данііла, які разглядаў сон вавілонскага цара Навухаданосара. Цар убачыў у сне магутнае дрэва, верхавінай сваёй яно сягала да Неба, яго было відаць з усіх канцоў зямлі, ад яго жывіліся звяры палявыя і птушкі нябесныя (Дан 4, 7-14). У Новым Запавеце вобраз Сусветнага Дрэва набыў духоўны, культурны сэнс, аб гэтым сказаў заснавальнік хрысціянства ў Нагорным казанні: «Усялякае дрэва, што не дае добрага плоду, ссякаюць і кідаюць у агонь» (Мц 7, 19).

У аснове сюжэтаў беларускіх чарадзейных казак праглядваецца фабульная схема ўзыходжання героя па Сусветным Дрэве: яго біяграфія пачынаецца з цудадзейнага нараджэння і шпаркага росту (аналаг багадатнага Аўраамавага сына Ісака, будучага хрысціцеля прарока Яна, урэшце, самога Езуса Хрыста), працягваецца зыходам праз вогненную раку на «той свет» (табуіраваная назва Апраметнай), перамогай над валадарамі царства смерці (Змеем, Кашчэем Несмяротным, Цмокам), узыходжаннем (палётам на кані, птушцы, пчале) у «трыдзесятае царства» (фальклорна-міфалагічны вобраз Раю), урэшце, - шлюбам з царэўнай, царскім пасадам (сімвал дасканалага грамадства).

Спецыфічнай заканамернасцю народнай эстэтыкі з'яўляецца паралелізм, нярэдка і супадзенне высокага і нізкага, драматычнага або гераічнага і смешнага, нават гратэскавага. Так, у беларускіх казках, легендах, каляндарных і сямейных абрадах культурнаму герою - Асілку, Дэміургу, нават Хрысту і апосталам - спадарожнічае камічны дублёр, так званы Трыкстэр, які парадзіруе вялікіе дзеі героя, пераводзіць іх у матэрыяльна-цялесны, смешны гратэскавы план. Напрыклад, вобраз Сусветнага Дрэва набывае камічны выгляд пасеянага бедным дзедам і бабай бобу, які вырастае аж да неба, па ім паднімаюцца да Бога камічныя гаспадары. Адстаўны салдат, герой казкі «Неба і пекла», заблудзіўшыся, трапляе на Неба; але сумуе там па вясёлых застоллях і вяртаецца ў Пекла: там, на яго думку, хоць цяжка працуюць, але затое добра весяляцца. Ёсць цыклы казак і легендаў пра «спаборніцтва» Бога і нячысціка-чорта ў тварэнні Сусвету. Шмат захавалася твораў навелістычнага і анекдатычнага жанраў, у якіх апосталы і святыя ходзяць па зямлі ў вобліку жабракоў, блазнаў і жартаўнікоў. Сустракаюцца чарадзейныя казкі, у фабулах якіх праглядваюцца вядомыя біблейскія сюжэты і матывы пра нараджэнне Ісака ў старых і нямоглых Аўраама і Сары, эпізод выратавання анёламі сям'і Лота з праклятых Богам гарадах Садом і Гамора. Ёсць пародыі на сюжэт кнігі Іова і на прыгоды цара Саламона18.

Міфалагічныя і біблейскія архетыпы ў беларускім фальклоры ўжо даследаваліся ў нашай этналогіі19. Пакуль што няма спецыяльных даследаванняў аўтэнтычных народных абрадаў у гэтым кірунку. Тут спалучэнне, арганічная альбо фармальная кантамінацыя хрысціянскіх і дахрысціянскіх пластоў этнічнай культуры багатыя і разнастайныя, асабліва ў сямейных (радзінных, вясельных, пахавальных і іншых) і каляндарна-земляробчых абрадах. Тыповы прыклад - абрад пачатку вясенняй апрацоўкі глебы, дзе яскрава дэманструецца культ зямлі як спрадвечнай маці-парадзіхі жыцця.

Вось як беларускі селянін казаў даследчыку А.Сержпутоўскаму пра гэтую справу сялянскага жыцця: «Да Благавешчання не можна чапаць маткі-зямлі, бо яна можа прагневацца ды не зарадзіць. Пасля Благавешчання, калі ўжо сыдзе снег, гэтак лепей усяго ў чацвер сярод дня заараць. Гаспадар надзене чыстую бялізну, кладзе ў торбу акраец хлеба, соль, хрэнчык, яйко і сыр, калі ё[ёсць], запрагае ў саху валоў, ды з імі - у поле араць. Там ён праводзіць тры баразны, памаліўшыся Богу, потым вымае з торбы хлеб, соль і сыр, і трохі палуднуе сам і па куску хлеба дае валам, каб яны былі спасныя, а яйко закопвае ў зямлю там жа на баразне. Гэта ён робіць пачастунак маці-зямлі, каб яна была ласкава ды добра зарадзіла, каб усюды было поўна як тое яйко»20.