Малюнак Уладзіміра Вішнеўскага

Адной з істотных тэндэнцый фармавання кожнай нацыянальнай культуры з'яўляюцца (поруч з развіццём спецыфічных для яе рысаў) засваенне i творчая перапрацоўка набыткаў iншых культур, далучэнне да скарбнiцы сусветнай цывiлiзацыi. Большасць характэрных для Новага часу музычных жанраў, на глебе якіх фармаваліся нацыянальныя творчыя школы – канцэрт, опера, сiмфонiя i iнш., – з'яўляюцца iнтэрнацыянальнымi. Немагчыма ўявiць сабе развiццё французскай, польскай, нямецкай, рускай, беларускай культур без агульнаеўрапейскага кантэксту, без самых разнастайных, прамых i ўскосных сувязяў, запазычанняў, узаемаўплываў. Каштоўнымi для разумення суадносiнаў спецыфічна нацыянальнага i запазычанага з'яўляюцца наступныя тэзiсы Ю.Лотмана: «Строга iманентнае, абмежаванае выключна нацыянальнымi рамкамi тлумачэнне той цi iншай культуры магчыма толькi пры разгляданнi гiстарычна кароткiх адрэзкаў яе развiцця; супрацьпастаўленне ўнутраных механiзмаў развiцця i знешнiх «уплываў» магчыма толькi як абстрактнае адцягненне. У рэальным гiстарычным працэсе абедзве гэтыя з'явы ўзаемазвязаны i адлюстроўваюць розныя праявы адзiнага дынамiчнага працэсу» [13; c. 227].

Культура Беларусі, калi прытрымлівацца лотманаўскай тыпалогiі, належыць да культур «з цягаценнем да размытасцi межаў... Тут дыялогавая сiтуацыя можа ахоплiваць не ўсю культурную тоўшчу, а якi-небудзь пласт, магчыма адначасовае працяканне розных (некалькiх) дыялогаў з рознай культурнай арыентацыяй i не сiнхранiзаваных па тых стадыях, якія імі перажываюцца» [13; c. 234].

Дыялог з Захадам на працягу стагоддзяў быў прынцыпова важны ў фармаванні айчыннай культуры, не менш важны, чым дыялог з Усходам, з Маскоўскай дзяржавай. Магутнае ўздзеянне заходнееўрапейскай традыцыi абсалютна відавочнае ў беларускiм мастацтве.

Адным з галоўных звёнаў у гісторыка-культурным дыялогу з Захадам быў і ёсць каталiцкі Касцёл Беларусi. На думку С.Аверынцава, спецыфікай каталіцызму ўжо з ХІІІ стагоддзя (час узнікнення жабрацкіх ордэнаў) стала «аджорнамента» – дастасаванне знешніх формаў каталіцкай рэлігіі да патрэбаў цяперашняга дня: «з тых часоў (з ХІІІ ст. – Т.Л.) гісторыя каталіцкага Касцёла ідзе пад знакам перыядычнасці цалкам свядомых і цэнтралізавана ажыццяўляемых актаў засваення новых формаў цывілізацыі» [1; с. 228]. Сучасныя культуролагі адзначаюць, што з Новага часу жыццё вялікай колькасці людзей усё больш і больш залежыць менавіта ад сацыяльных фактараў, соцыум дыктуе самаадчуванне і светапогляд, а значыць, абумоўлівае большасць культурных феноменаў. Так, М.Сакалоў лічыць недакладнай традыцыйную характарыстыку культуры часоў Рэнесансу і барока як «антропацэнтрычную», бо «чалавек заўсёды і ўсюды, нават у першабытнай дзікасці, быў галоўнай мерай і галоўным правадніком іманентна-трансцэндэнтных адносінаў». Ён піша: «Духоўнымі цэнтрамі Старажытнасці, Сярэдніх вякоў і Новага часу – калі звесці ўсё да гранічна сціслай формулы – з'яўляюцца адпаведна натура-, тэа–і, верагодна, соцыяцэнтрызм» [20; с. 17].

Сацыяльная дыферэнцыяцыя пранікала і ў рэлігійныя практыкі, якія рабіліся больш разнастайнымі, індывідуальнымі. Уласцівая эпосе «скіраванасць на рэцыпіента» вымушала ўлічваць і псіхалагічны стан, і густы, і ментальнасць тых людзей, якія наведвалі касцёл. Мастак ствараў сваю кампазіцыю, звяртаючыся да канкрэтнай, досыць гамагеннай па сваіх запатрабаваннях аўдыторыі. Толькі ў такім выпадку рэлігійнае мастацтва дасягала сваіх мэтаў, эмацыйна «настройвала» вернікаў. Менавіта ў Новы час узнікае паняцце элітарнага, «высокага» і, адпаведна, агульнадаступнага, «нізкага» мастацтва. Найбольш яскрава сацыяльныя арыентацыі выяўляліся ў дзейнасці розных манаскіх ордэнаў.

Каталіцкае манаства распачало сваю дзейнасць на землях Вялікага Княства Літоўскага яшчэ з канца XIV ст., з моманту Крэўскай дынастычнай уніі з Польшчай. Пры кляштарах звычайна адчыняліся школы, дзе абавязкова навучалі музыцы1. З другой паловы XVI да першай чвэрці XIX ст.2 важную ролю ў станаўленні асаблівасцяў менталітэту нашага народа, развіцці інтэлектуальнай і мастацкай культуры старажытнай Беларусі (у тым ліку і музычнага прафесіяналізму заходнееўрапейскага тыпу) адыгралі разнастайныя навучальныя ўстановы каталіцкага Касцёла (школы, калегіі, Віленская езуіцкая акадэмія). У гэтых установах выхоўвалася і фармавалася інтэлектуальная, палітычная, гаспадарчая і культурная эліта Вялікага Княства Літоўскага, развіваліся навукі і мастацтвы. Выпускнікамі каталіцкіх калегій і Віленскай акадэміі былі найбуйнейшыя прадстаўнікі айчыннай культуры: Мацей Сарбеўскі, Сігізмунд Лаўксмін, Сімяон Полацкі, Альберт Каяловіч, Марцін Пачобут-Адляніцкі, Ян Баршчэўскі і інш.

Вядомы філосаф і сацыёлаг М.Вебер адзначаў, што «своеасаблівасць культурнага ўздзеяння заходняй Царквы тлумачыцца ў першую чаргу своеасаблівасцю заходняга манаства» [6; с. 308]. Спецыфіка заходняга манаства – дакладнае выкананне пісьмова зафіксаванай канстытуцыі ордэна, жыццё ў адпаведнасці з «пісаным законам». Манах любога каталіцкага ордэна павінен быў строга прытрымлівацца адпаведнай канстытуцыі, зацверджанай папскім прастолам, а вышэйшыя ўлады кляштара строга сачылі за непарушнасцю прадпісанняў ордэна, каралі ўсялякія свавольствы і адхіленні ад статуту. Канстытуцыя дэталёва рэгламентавала ўсе бакі жыцця манаха, фармулявала пералік яго абавязкаў і нават прыдзірліва дыктавала, у якой вопратцы павiнен хадзiць манах, як ён павiнен малiцца i працаваць, якую маёмасць ён можа мець, дзе трэба будаваць кляштар, як абстаўляць келлю i да т.п.

«Заарганізаванасць» унутры асобнага ордэна ўраўнаважвалася багаццем ордэнаў, кожны з якіх рабіў акцэнт на адным з аспектаў магчымай рэлігійнай дзейнасці – засяроджанай індывідуальнай малітве, актыўным прапаведніцтве, рэальнай штодзённай дапамозе хворым і г.д. Такім чынам кожны, хто жадаў цалкам прысвяціць сваё жыццё Богу, меў магчымасць выбраць сярод розных ордэнаў той, які быў яму найбольш па сэрцы3.

Заходнія манахі на Беларусі, як і ў Еўропе ў цэлым, развівалі і імкнуліся ўкараніць уласцівыя для еўрапейскай ментальнасці інтэлектуальна-рацыянальныя мадэлі жыццядзейнасці, паводзінаў, грамадскай, культурнай і мастацкай практыкі. Паводле М.Вебера, у манаскім жыцці Захаду хрысціянская аскеза прапагандавала «актыўнае самавалоданне», «ператварылася ў сістэмна распрацаваны метад рацыянальных жыццёвых паводзінаў, мэтай якіх было пераадольванне «status naturae», вызваленне чалавека ад ірацыянальных інстынктаў, ад уплыву прыроды і свету рэчаў і падпарадкаванне яго жыцця нейкаму планамернаму імкненню, а яго дзеянняў – пастаяннаму самакантролю і праверцы іх этычнай значнасці» [5; с. 319–320].

Каб дасягнуць такіх мэтаў, трэба было навучыцца працаваць з людзьмі самага рознага сацыяльнага паходжання, рознай ступені адукаванасці. Таму, пачынаючы прыкладна з ХІІІ ст., каталіцкае манаства становіцца ўнутрана дыферэнцаваным. З XVI ст., пасля пераадольвання ўнутранага крызісу, выкліканага Рэфармацыяй, у каталіцызме складваецца паўнавартасная і ўсеахопная сістэма ордэнаў, якія мэтанакіравана працавалі з прадстаўнікамі канкрэтных сацыяльных груп. Былі выпрацаваны механізмы функцыянавання ў грамадстве з выяўленай соцыякультурнай дыферэнцыяцыяй, распрацавана сістэма спосабаў уздзеяння на ўсіх магчымых узроўнях, ад рацыянальнага, даступнага толькі нешматлікім прадстаўнікам грамадскай эліты, да сугестыўна-эмацыйнага, здольнага ўздзейнічаць на ўсе слаі насельніцтва.

Традыцыйна ўсе каталіцкія ордэны падзяляюццца на некалькі асноўных груп: monachi regulares, ordines mendicantium, ordines canonici, clerici regulares. Асноўнай ідэяй самых старажытных манаскіх ордэнаў «рэгулярных манахаў» (monachi regulares) – бенедыкцінскага, цыстэрцыянскага, картэзіянскага – было стварэнне ўмоваў для самаўдасканалення, iндывiдуальнай малiтвы, для кантэмпляцыйнага, адасобленага ад свету жыцця, цалкам прысвечанага сузіранню Усявышняга і фізічнай працы. «Ora et labora» («маліся і працуй») – вось дэвіз гэтых першых манаскіх суполак Захаду. Нешматлікія кляштары «манахаў» на Беларусі – Бярозаўскі картэзіянскі, цыстэрцыянскі ў Кімбараўцы (пад Мазыром), бенедыкцінскі ў Нясвіжы і г.д. – былі важнымі цэнтрамі культуры і захавання старажытных каталіцкіх традыцый. Большасць «манахаў» ужывалі свае, асобныя богаслужбовыя кнігі, у музыцы культывавалі аскетызм і суровасць, што тлумачылася «сур'ёзнасцю жыцця эрэмітаў, якое не дазваляе марнаваць шмат часу на вывучэнне спеваў». Напрыклад, картузам былі забаронены шматгалосы спеў i выкарыстанне музычных iнструментаў падчас набажэнстваў. Так, у Бярозе картузскай арган суправаджаў набажэнствы толькі па святочных днях, калі ў касцёле збіраўся народ [11].

Манаскія ордэны так званых «мендыкантаў» (ordines mendicantium), ці «мінарытаў», «жабракоў», заснаваныя святымі Францішкам і Дамінікам, узніклі пазней, у ХІІІ ст. Галоўнай мэтай сваёй дзейнасці яны лічылі ўжо не толькі асабістую малітву і самаўдасканаленне, але і пропаведзь слова Хрыстовага сярод простага насельніцтва, барацьбу з ерасямi. Гэта адпавядала гістарычнай сітуацыі, калі Касцёл меў сур'ёзную небяспеку з боку так званых катараў («чыстых») ці альбігойцаў. Мендыканцкія ордэны былі вельмі шырока распаўсюджанымі на нашых землях. Амаль у кожным больш-менш значным гарадку існаваў бернардзінскі, францішканскі альбо дамініканскі кляштар. Мендыканты, захоўваючы старажытны харал, адначасова шырока распаўсюджвалі папулярныя рэлігійныя песні і тэатралізаваныя абрады накшталт «яселек»; дамініканцы Літоўскай правінцыі ў XVII ст. ужывалі, па словах генерала ордэна, «трывіяльныя» музыку і нават танцы [12].

Пазнейшыя ордэны канонікаў (ordines canonici) надавалі спецыяльную ўвагу захаванню ўзорнага цырыманіялу, падрабязнаму вывучэнню літургікі і богаслужбовай практыкі. Канонікі рэалізавалі папулярнае палажэнне школьнай тэалогіі аб вышэйшай сферы манаскай працы – памнажэнні пры дапамозе малітвы і спеваў у хоры «thesaurus ecclesiae», ці скарбніцы касцёла [5; c. 325]. Поўнае i дэталёвае захаванне ўсiх лiтургiчных канонаў абавязвала iх добра ведаць традыцыйны харальны спеў – аснову музычнага афармлення каталіцкіх рытуалаў. Дзейнасць такіх кляштараў на Беларусі была важнай у падрыхтоўцы святароў, якія добра ведалі асновы літургічнай практыкі.

Набажэнства ў кляштарах канонікаў рэгулярных мела досыць арыстакратычны, элітарны характар. Тыповымі для іх богаслужбовай практыкі былі рукапісныя кнігі быхаўскіх канонікаў латэранскіх XVIII ст., дзе харальныя мелодыі суправаджаюцца вялізнымі літургічнымі каментарамі.

Паступова раннія ордэны «манахаў», «мендыкантаў» і «канонікаў» страцілі свае галоўныя пазіцыі ў Касцёле, саступіўшы на другі план перад новымі ордэнамі так званых клірыкаў рэгулярных (clerici regulares) – місіянераў, піяраў, аратарыянаў і ў першую чаргу езуітаў. Як і мендыканты, езуіты сваёй найважнейшай мэтай лічылі змаганне з ерассю, праўда, ужо куды больш рацыяналізаванай, інтэлектуальна аформленай і ўплывовай – пратэстантызмам. Асноўным сродкам для дасягнення гэтай мэты ордэн лічыў інтэлектуальнае выхаванне эліты грамадства ў каталіцкім духу. Пасля заканчэння езуіцкіх калегій і універсітэтаў «людзі моцныя» павінны былі на практыцы ўвасабляць найважнейшыя сацыяльныя і ідэалагічныя пастулаты езуітаў. Аднак вялікую ўвагу клірыкі надавалі і працы з самымі шырокімі коламі вернікаў. Адпаведна і музычная практыка гэтых ордэнаў была універсальнай і ўсеахопнай. У езуіцкіх касцёлах, напрыклад, гучалі і старажытныя харальныя мелодыі, і складаныя поліфанічныя вакальна-інструментальныя кампазіцыі, і паўфальклорныя рэлігійныя песні.

На нашу думку, менавіта прадуманая і дакладна сацыяльна арыентаваная палітыка касцёльных уладаў, што імкнуліся ахапіць самыя разнастайныя сацыяльныя слаі тагачаснага грамадства, стала адной з прычын хуткага распаўсюджвання каталіцкага веравызнання на Беларусі з другой паловы XVI ст.

У такіх умовах фармавалася адна з найважнейшых глыбінных плыняў нашага культурнага і сацыяльнага развіцця, звязаная з інкарпарацыяй у найбольш перадавую для тыў часоў, культурна, інтэлектуальна і тэхналагічна развітую еўрапейскую супольнасць, у якой шматлікія вайсковыя і палітычныя канфлікты ніколі не знішчалі адзінства культурных стэрэатыпаў, філасофіі, навукі і мастацтва. Еўрапейцы (у тым ліку і беларусы) незалежна ад нацыянальнасці вучыліся па аднолькавых падручніках, чыталі адны і тыя ж кнігі, захапляліся аднымі і тымі ж творамі мастацтва. Усё гэта было прынесена на нашу радзіму каталіцкімі ўстановамі, і ў першую чаргу – рознымі манаскімі ордэнамі. Еднасцi асноўных тэндэнцый каталiцкай культуры садзейнiчала абавязковае для ўсiх адукаваных католiкаў валоданне лацiнскай мовай, што дазваляла заходняму хрысцiянству «рабiцца iнструментам свецкага пазнання», «адчыняла доступ да лацiнскай паэзii i рыторыкi» [16; c. 31], а таксама класічнай філасофіі. Лепшыя вучні мелі магчымасць завяршаць адукацыю ў буйнейшых унiверсiтэтах Рыма, Балоньi, Вены i да т.п. Да таго ж шырокая сетка як парафiяльных, так і ордэнскіх касцёлаў падпарадкоўвалася пастановам цэнтральнай рымскай адміністрацыі, а не рашэнням мясцовых князёў і гаспадароў. Такім чынам, у Еўропе (у тым ліку і на Беларусі) стваралася адзіная агульнаеўрапейская культурная прастора, як бы адзіная крывяносная сістэма, дзе дамінавалі інтэграцыйныя культурныя працэсы і адбывалася фармаванне цэласнай еўрапейскай ментальнасці, спецыфічна заходніх рысаў характару і жыццёвых паводзінаў.

На жаль, даследаванняў па ўзаемаўплывах розных канфесiй на старажытнай Беларусі ў сферы культуры, мастацтва, iдэалогii па сутнасцi няма. Слаба вывучалася і мясцовая спецыфіка рэлігійнага мастацтва Касцёла. Напэўна, адной з прычын малой зацiкаўленасцi беларускiх даследчыкаў каталiцкай культурай, у тым ліку і музычнай, была шырока распаўсюджаная думка пра яе антынацыянальны характар. Так, Л. Лыч i У. Навiцкi ў «Гiсторыi культуры Беларусi» (1996) абвiнавачваюць Касцёл у тым, што «ў народа гвалтам забiралi культуру, вымушалi адрачыся ад духоўнай спадчыны, вынiшчалi этнiчную самасвядомасць» [14; с. 55].

Аднак гэта не адпавядае сапраўднасцi. Па-першае, усе сусветныя рэлiгii па сваёй сутнасцi iнтэрнацыянальныя, і толькi знешнiя абставіны (палiтычныя, эканамiчныя цi якiя-небудзь iншыя) могуць навязаць ім функцыю нацыянальнай кансалiдацыi. Інтэрнацыянальную спецыфіку хрысціянскай музыкі падкрэсліў славуты італьянскі кампазітар Р. Маліп'ера, разважаючы аб ролі Заходняй Еўропы ў сусветным музычным мастацтве: «У краінах найбольшага паглыблення ў рэлігію і філасофію (Францыя, Італія – каталіцызм, Германія – лютэранскае пратэстанцтва, Англія – англіканскае пратэстанцтва) назіраецца прагрэсуючы і амаль канчатковы адыход ад фальклору, бо хрысціянства вядзе да адрыву ад зямлі, да імкнення ў бок «высокіх зонаў» духу з дапамогай твораў, што адлюстроўваюць асаблівы свет, з усё больш разрэжаным паветрам па меры набліжэння да духоўных зонаў, якія аддаюць забыццю «гумус», з якога самі ж выйшлі» [15; с. 12].

Гэтыя думкі асабліва актуальныя ў адносінах да каталіцкага Касцёла, які заўсёды свядома імкнуўся да незалежнасці ад нацыянальных межаў, да універсальнасці. Функцыі універсалізацыі ў Еўропе да канца XVIII ст. эфектыўна выконвала лацінская мова – аснова ўсёй сістэмы навучання. Старажытная і па сутнасці даўно ўжо «мёртвая» латынь наўрад ці можа ўсур'ёз разглядацца як сродак нацыянальнага прыгнёту ці тым больш дэнацыяналізацыі. Некаторыя сярэднявечныя вучоныя нават лічылі латынь «мовай філосафаў», спецыяльна выпрацаванай для патрэбаў навукі і адукацыі. Напрыклад, Эгідый Рымскі з роду Калонаў (1247–1316), вучань Фамы Аквінскага, прафесар Парыжскага універсітэта і настаўнік караля Францыі Філіпа IV Прыгожага, у рабоце «Аб праўленні гаспадароў» пісаў: «Філосафы, якія бачылі, што ніякая народная мова не з'яўляецца настолькі поўнай і дасканалай, каб з яе дапамогай цалкам выявіць прыроду рэчаў, норавы людзей, рух зорак і іншае, што яны жадалі б абмеркаваць, вынайшлі для сябе як бы сваю ўласную мову, названую лацінскай, ці пісьмовай; стварылі яе ў такой ступені змястоўнай і багатай, што дзякуючы ёй маглі ў дастатковай ступені выяўляць свае погляды» [2; т. 1. с. 151].

Валоданне лацінскай мовай адкрывала прамы шлях да засваення ўсёй скарбніцы еўрапейскай традыцыі, фундаментам якой, як вядома, з'яўляецца антычная спадчына. Грунтоўнае вывучэнне антычных аўтараў, якога ўпарта патрабавалі ад усіх студэнтаў як каталіцкіх, так, пазней (з XVII ст.), і праваслаўных навучальных устаноў таксама не руйнавала нацыянальную самасвядомасць. На антычнасці, як на плоднай глебе, выраслі ўсе нацыянальныя культуры Еўропы. Гэта добра разумелі прадстаўнікі розных канфесій старажытнай Беларусі. Невыпадкова ў праваслаўнай Кіева-Магілянскай калегіі (з 1701 г. – акадэміі), як і ў адпаведных каталіцкіх установах, студэнты да сярэдзіны XVIII ст. вывучалі філасофію паводле Арыстоцеля, а тэалогію – паводле Тамаша Аквінскага [4; с. 144, 69].

Па-другое, можна пагадзіцца з думкай польскага даследчыка А.Садоўскага, што нiводная з канфесiй у Беларусi не стала для нашага народа фактарам нацыянальнай iнтэграцыi [25; c. 5–6]. Так, найважнейшым паказчыкам ступені зацікаўлення народнай культурай з'яўляюцца адносіны да мовы, на якой размаўляюць простыя вернікі. Моўная палiтыка каталiцкага Касцёла мала чым адрознiвалася ад палiтыкi іншых канфесiй у гэтай сферы. Сярод беларускамоўных выданняў XVI–XVII стст. ёсць i пратэстанцкiя (С. Будны, В. Цяпiнскі), i праваслаўныя (Л. Карповiч, Л. i Ст. Зiзанiй, М. Сматрыцкі, А. Фiлiповiч), i унiяцкiя (I. Пацей, Я. Кунцэвiч, Я. Руцкі i iнш.), i каталiцкiя (П. Скарга; каталiцкi катэхiзiс). Аднак С. Будны, Л. Карповiч, Ст. Зiзанiй, Хр. Фiлалет, А. Мужылоўскi, Л. Дрэвiнскi, І. Пацей i М. Сматрыцкi пiсалi i па-польску [10; с. 176]. Напрыклад, на польскай мове быў апублікаваны выклад асноваў праваслаўнага веравызнання, складзены пад кіраўніцтвам П. Магiлы [4; с. 74]. Прыкметай часу было і тое, што ў XVII ст. вучнi праваслаўнай Кiева-Магiлянскай акадэмii практыкавалiся ў перакладах з лацiнскай i грэцкай моў на польскую i царкоўнаславянскую i наадварот: пiсалi лацiнскiя, польскiя i царкоўнаславянскiя вершы, прамовы i лiсты. Па словах гісторыка Макарыя Булгакава, «из всех языков главнейшим почитался латинский... На этом языке излагались все науки, кроме славянской грамматики («славянской» Булгакаў называе «мову Святога пiсьма», цi царкоўнаславянскую. – Т. Л.) и православного катехизиса» [4; c. 75–76]; публiчныя дыспуты ў калегii «производились на языке латинском» [4; c. 58–59].

Такiм чынам, сцвярджэнне, што «ў створаных езуiцкiм ордэнам вучэльнях (калегiумах) дзяцей вучылi на чужой для iх лацiнскай мове, праводзячы гэтым самым насiльную асiмiляцыю маладога пакалення» [14; с. 68], можна было б, не змяняючы нi слова, пераадрасаваць у бок навучальных устаноў праваслаўнай Царквы XVII–XVIII стст., дзе родная мова вучняў таксама iгнаравалася.

Пакуль старабеларуская мова мела дзяржаўны статус, шанавалася i шырока ўжывалася ў грамадстве, католiкi з ахвотай карысталiся ёю ў прапаведнiцкiх і місіянерскіх мэтах. Да нашых часоў дайшлi некалькi каталiцкiх рукапiсаў XV ст. – «Повесть о трёх королях-волхвах», «Житие св. Алексея», «Страсти Христовы», – названых славутым фiлолагам В.Ператцам «помнiкамi старой беларускай гаворкi... пiсанымi цалкам на народнай, цi дзелавой мове, больш цi менш вольнай ад царкоўна-славянскага ўплыву» [18; c. 93]. Вядома, што ў XVI cт. езуiт А.Пасевiн патрабаваў «ператлумачыць рэлiгiйныя кнiгi на родную мову народа», у вынiку чаго ў тыя часы з'явiўся надрукаваны кiрылiцай каталiцкi катэхiзм; «па-руску» (што значыць – на народнай мове) размаўляў з паствай адзiн з першых полацкiх езуiтаў I.Алянд (другая палова XVI ст.) [21; c. 37]; «на народнай мове» ў 1603 г. полацкія езуіты ставілі «драму пра хлеб», «на польска-маскоўскай» гаворцы гучала містэрыя пра пакуты Хрыста ў наваградскай калегіі ў 1637 г. [17; с. 84]; народныя песні і беларуская мова пастаянна гучалі ў інтэрмедыях школьных тэатраў [17; с. 90–91] i да т.п.

Знiкненне зацiкаўленасцi беларускай мовай у храмах усiх канфесiй iшло поруч з паступовым выцясненнем яе з афiцыйнага ўжытку ў канцы XVII ст., поруч з агульным знiжэннем яе статуса. Аднак нават і ў XVII–XVIII стст., вельмі цяжкіх для беларускай мовы, часам з'яўляліся выданні, арыентаваныя на мову простых вернікаў. Так, полацкiя езуiты выдалi ў 1774 г. зборнiк з красамоўнай назвай: «Kantycka, abo nabozne piesni w narzeczu polockim» [21; c. 39].

Няма падставаў прыпiсваць, як гэта звычайна робіцца, езуітам нейкую асаблiва негатыўную пазiцыю адносна беларускай мовы4. Таварыства Езуса, адзiн з найбольш актыўных i ўплывовых ордэнаў тых часоў, наўмысна iмкнулася пазбегнуць усiх праяваў нацыяналiзму, польскага, iтальянскага цi якога-небудзь iншага. 21 дэкрэт VII Генеральнай кангрэгацыi ордэна забараняў мець навiцыят, сфармаваны з вучняў адной нацыянальнасцi; прафесары калегiй i семiнарый, iх суперыёры таксама мусілі быць розных нацыянальнасцяў, каб «нацыянальная дыскрымiнацыя не прынесла патроху вялiкай бяды Таварыству» [24; c. 918]. Прынцыпова «iнтэрнацыянальны характар» вядучага ордэна Контррэфармацыi ў галiне культурнай палiтыкi i рэлiгiйных памкненняў падкрэслiваў В.Вайсбах, аўтар цiкавай манаграфii аб мастацтве барока [26, c. 28].

Такая «касмапалiтычнасць» кампенсавалася ўвагай ордэнскiх уладаў да мясцовых дыялектаў тых мясцін, дзе знаходзiлiся кляштары езуiтаў. Адно з «Агульных правiлаў» рэгулы Таварыства Езуса гучыць так: «Для большай сувязi тых, хто жыве ў Таварыстве, а таксама для большай карысцi тых, сярод каго жывуць члены ордэна, няхай кожны вывучыць мову таго рэгiёна, дзе жыве, калi яго родная мова не будзе ў гэтым выпадку больш карыснай; дасканаласць жа лацiнскай мовы няхай захоўваецца тымі, хто займаецца навукай» [24; c. 506]. Як бачым, няма нiякай «забароны мовы», а, наадварот, ёсць рэкамендацыя яе вывучаць i ўжываць на практыцы. Вядомы даследчык і лацініст А.Жлутка падкрэслівае, што да сярэдзіны XVII ст. у езуіцкіх школах, калегіях і Віленскай акадэміі навучанне вялося, як гэта і рэкамендавалі «Агульныя правілы», на роднай мове, а «паланізацыя школаў адбывалася, як у мінулым стагоддзі правільна заўважыў вядомы гісторык школы А. Харламповіч, разам з паланізацыяй шляхты. Менавіта шляхта паланізавала школу, а не наадварот» [8; с. 136].

Мова, якой карыстаюцца ў святынях, – гэта iндыкатар рэальнага стану нацыянальнай свядомасцi народа. Навязваць неўласцiвыя ёй мэты фармавання нацыянальнай годнасцi па меншай меры не вельмi карэктна. Тым больш гэта датычыць каталiцкага Касцёла, які, як паказвае гiсторыя, не перашкаджаў складванню iтальянскай, iспанскай, французскай, польскай i iншых нацый, а хутчэй спрыяў iншаму працэсу – iнтэграцыi ўсiх гэтых краiн, стварэнню адзiнай Еўропы.

Хутчэй палемiчным запалам, чым аб'ектыўным вывучэннем фактаў, выклiканы i шматлiкiя абвiнавачваннi ў тым, што ордэн езуітаў знішчаў кнiгі i рукапiсы. Т.Блiнова, якая шмат гадоў вывучае дзейнасць Таварыства Езуса на Беларусi, пiша: «Гiстарычныя дакументы, якiя адклалiся ў архiвах нашай краiны i за яе межамi, не зафiксавалi нi аднаго пiсьмовага сведчання аб тым, што езуiты на Беларусi з'яўлялiся арганiзатарамi спалення ерэтычных кнiг» [3; c. 23]. У той жа час Ю.Сямашка (першая палова ХІХ ст.), актыўны дзеяч праваслаўнай арыентацыi, «знiшчальнiк унii», у сваiх «Запiсках» нават з нейкiм гонарам i з суцэльнай упэўненасцю ў правiльнасцi сваiх дзеянняў апiсвае, як ён некалькi гадоў патрабаваў ад сваіх падначаленых старыя унiяцкiя службоўнiкi, па якіх служылі ў большасці уніяцкіх храмаў Беларусі, i палiў iх5; як загадаў прадаць цi разабраць па прыходскiх i манастырскiх цэрквах Лiтоўскай епархii 117 арганаў, беззваротна знішчыўшы вялікую колькасць каштоўных інструментаў i да т.п. [9; c. 112, 15]. Наогул мiжканфесiйная барацьба была багатай на непрыгожыя факты з усiх бакоў. Натуральна, што ў прамаскоўска арыентаванай гiстарычнай лiтаратуры XIX – пачатку XX ст. факты гвалту з боку праваслаўных замоўчвалiся, а з боку католiкаў – перабольшвалiся. Тым не менш у перыяд казацкіх войнаў сярэдзiны XVII ст. менавіта сярод католікаў былi святыя мучанiкі, закатаваныя пад лозунгамі барацьбы за праваслаўе. У гэткiх выпадках няма нi правых, нi вiнаватых. I па сённяшнi дзень крывавыя рэлiгiйныя канфлiкты з'яўляюцца часткай штодзённай хронiкi навiнаў. Наiўна было б чакаць ад нашых продкаў большай мяккасцi i мiласэрнасцi, чым праяўляем мы самi.