НА СКРЫЖАВАННЯХ СЦЕЖАК І ШЛЯХОЎ

Гэты касцёл заўсёды ўспрымаецца як нейкі цуд. Едзеш з Мёраў на Друю па бязлюднай дарозе, збоч якой найчасцей поле, кустоўе ды лес, і раптам (а гэта чамусьці заўсёды бывае раптам) злева пры дарозе ў атачэнні задумлівых разлапістых ялінаў ды бярозаў яго і ўбачыш – ідолцкі касцёл. Разынкавая кладка, для якой спраўна прыдалося каменне з навакольных палёў, невысокая вежа-званіца, сціплая галерэя пры ўваходзе, дзе ўлетку ў часе набажэнстваў змяшчаецца столькі блішчастых ровараў, што ажно дзіва, як іх потым гаспадары не пераблытаюць.
Стаіць сабе гэты касцёл сярод задумлівых хвояў, сам гэткі ж задумлівы, засяроджаны. Шэры, але зусім не сумны. Просты па архітэктуры і настолькі арганічны сярод беларускага лесу, настолькі наш, што, убачыўшы неяк у замежным часопісе ягоны прататып, – касцёл Наведзінаў святой Альжбеты ў Ерузалеме, усё адно цяжка даць веры, што гэтая архітэктура прыйшла сюды здалёк, а не нарадзілася з фантазіі нейкага мясцовага дойліда.

З айцом Антоніем Ласём мы пазнаёміліся ў Ідолце, дзе ён служыў пробашчам. Да таго дня я ўжо была начутая пра яго. Ведала, што ён – з колішніх друйскіх гімназістаў, які потым захацеў пайсці шляхам сваіх настаўнікаў марыянаў. Праходзіў гэты шлях па Польшчы, дзе праслужыў Богу ажно да 90-х гадоў. Начутая я была таксама і пра тое, што айцец Антоні з тых, каму навука беларускіх марыянаў лягла ў самае сэрца. Менавіта таму і вярнуўся ён ажно праз паўстагоддзе на Радзіму. Не змог, значыць, не вярнуцца (некаторыя ж змаглі, і ніхто іх, вядома, за гэта не асудзіў).

Ксёндз Антоні сустрэў мяне ўсмешлівым:

– А-а, хто да нас прыехаў! «Ave Maria»! Во добра! У мяне вунь сястра дзяцей вучыць – пайшлі, пакажу ім журналістку.

Паказаў, пазнаёміў і задаволена ўсміхаўся, слухаючы нашу гаворку з загарэлай, усмешлівай, хоць трохі і сарамлівай дзятвой.

А потым на мяне абрынулася трагічная гісторыя колішніх ідолцкіх пробашчаў Эліяша ды Грамса. Распавядаў мне пра іх ксёндз Антоні нібы пра тых, хто жыве дзесьці зусім побач. Але не. Не жывуць. Адзін стаў ахвярай злачыннай бойні, учыненай сталіністамі пад Улай, другога знішчылі фашысты. Пасля «Анёла Панскага», які мы ўтраіх – ксёндз Антоні, ксёндз Францішак Кісель, з якім мы прыехалі ў Ідолту, і я – змовілі на магіле ксяндза Грамса пры ідолцкім касцёле, айцец Антоні запрасіў прыязджаць да яго часцей. У ягоных вачах бліснула хітрынка:

– А то раскажу ўсё цікавае за адным разам – больш тады не прыедзеце, – і ўздыхнуў: – Беларускую мову я прызабыў за 50 гадоў. Як думаеце, ці навучуся наноў? Каб так гаварыць, як журналісты «Ave Maria»?

Пасмяяліся. Я пачала запэўніваць, што ў яго неблагая мова – каб ва ўсіх такая была! – а ён зноў хітравата прыжмурыўся:

– Ну, не перахваліце, а то вазьму дый паверу, – а потым спахапіўся і, не надта клапоцячыся пра гасціннасць, як сапраўдны беларус і гаспадар, сказаў: – Ну, добра. Загаварыўся я з вамі, а тут во пагода падскочыла – сена звесці трэба. Мы ж кароўку гадуем.

Я засмяялася:

– Ды хіба ж той, хто прызабыў мову, сказаў бы во так па-нашаму – «пагода падскочыла»? Так што не прыбядняйцеся – не забыліся вы мову!

У вачах майго суразмоўцы зноў бліснулі знаёмыя ўжо хітрынкі:

– Та-ак? Глядзі ты! Не забыўся, значыць? – і задаволена паўтарыў: – Пагода падскочыла... Ну, праўда, дзе яшчэ гэтак скажуць, як не ў нас?

Паволі, ад здымка да здымка ідзем з айцом Антоніем уздоўж стэндаў выставы пра гісторыю Друйскага кляштару марыянаў. У халаднаватым, гулкім калідоры Друйскага кляштару гэтыя дакументы прамаўляюць асабліва моцна. Язэп Германовіч, Фабіян Абрантовіч, Андрэй Цікота... Настаўнікі... Гімназісты... Сярод іх, вядома ж, не магу не пазнаць у хударлявым высокім юнаку майго шаноўнага экскурсавода і арганізатара гэтай выставы.

– Ну, а гэтага хлопца пазнаеш?

Углядаюся яшчэ на нечы малады твар сярод гэткіх жа маладых равеснікаў і адмоўна хітаю галавой.

– Ды прыгледзься лепей! Во, кахані, свайго пробашча не пазнала, – усміхаецца ксёндз Антоні і на мой ускрык «ксёндз Люцыян Паўлік!» шчасліва смяецца: – А што думала? І мы таксама некалі былі маладымі ды прыгожымі.

Ягоны нягучны смех здаецца ажыўляе пусты калідор кляштару, таго самага, у якім некалі жылі гэтыя шаноўныя людзі з фотаздымкаў, тыя, каго ведаў ксёндз Антоні і каго любіў...

Кахані. Гэта стала ягоным другім імем. Не ведаю, ці ведаў ён сам пра тое. Хутчэй за ўсё, ведаў. І старыя, і малыя так называлі яго за вочы – надта ж ужо часта любіў паўтараць гэтае слоўка ксёндз Антоні. Прычым, вымаўляў ён яго напачатку на польскі манер – «кохані», а людзі, вядома ж прамаўлялі тое ж слова з нашым вымаўленнем, праз «а», потым жа і сам ксёндз Антоні пачаў акаць. Распавядалі нават показку, што аднойчы, чытаючы Евангелле на Імшы, ён некалькі разоў паўтарыў сваё любімае слоўка: «Марта, Марта, кахані...»

Аднаго разу ксёндз Антоні справакаваў і мяне на гаворку пра каханне ды любоў, запытаўшы, ці правільна будзе сказаць па-беларуску – «кахаць радзіму». Я, вядома ж, адразу завялася:

– Радзіму любяць! Бога, маці, бацьку – таксама! Але затое хлопец кахае дзяўчыну і наадварот.

У запале не заўважыла ягонай хітраватай усмешкі і працягвала:

– Толькі невук, а не сын і не дачка можа кахаць маці альбо бацьку.

– Во, кахані! Во загаварыла! А то некалі цешыла старога, што мову ведаю. Памятаеш, «пагода падскочыла»? О, кахані, а я і паверыў!

Я асеклася на паўслове, і мы яшчэ доўга смяяліся ды высвятлялі, каго трэба кахаць, а каго любіць.

– О, кахані! – скрозь смех прытворна ўздыхаў ксёндз Антоні. – Я ўжо мусіць да смерці не навучуся гаварыць, як журналісты «Ave Maria». Не так гэта проста, кахані!

Большасць парафіянаў у ідолцкім касцёле, аказваецца, не з Ідолты, а з Мілашова. Так называецца вёска, што раскінулася паблізу касцёла над ціхамірным мілашоўскім азярком. Разам з ксяндзом Антоніем ідзем па мастку над гэтым азярком і паціху размаўляем. Яшчэ адна неспадзяванка: у Ідолце ажно два касцёлы. Другі, стары, напаўразбураны, да якога мы кіруемся, – на паўвостраве, пад высознымі ліпамі.

– Вось некаторыя кажуць: «Навошта табе яго аднаўляць – ёсць жа дзе маліцца». Нібы і правільна кажуць, а толькі і не зусім гэта правільна, калі штосьці Божае на вачах нішчыцца. Няможна яго кідаць у заняпад: тут ксёндз Эліяш некалі маліўся, тут ксёндз Грамс начамі адараваў Езуса. Можаш паверыць, праз усю ноч адзін маліўся ў касцёле?! О, кахані! – памаўчаў і пераканана дадаў: – Дык і нам тут час ад часу трэба быць. І маліцца тут трэба – святое месца! І Езуса тут трэба адараваць, кахані...

Невялікі касцялок на паўвостраве быў на той час у рыштаваннях. Увайшлі ўсярэдзіну – дыхнула холадам, цэментам, глінай. Уявіла, як вайной маліўся тут начамі, прасіў у Бога літасці над гэтай зямлёй ксёндз Грамс, якога я бачыла ў айца Антонія на здымку. Малады, прыгожы, адукаваны (меў уласныя працы «Чанстахова Літоўская. Каранацыя абраза Маці Божай Жыровіцкай» і «Унія паміж другім і трэцім падзелам Польшчы»), нязгодны з нялюдскім фашызмам і адважны ў гэтай сваёй нязгодзе (удзельнік Варшаўскага падполля, выдавец антыфашысцкай газеты ў Польшчы), таленавіты мастак (у ідолцкім касцёле захоўваюцца два абразы, напісаныя ксяндзом Грамсам, якія айцец Антоні знайшоў на гарышчы). У гэтым чалавеку спалучыліся адвага, смеласць, бясконцая любоў да людзей і вялікая вера ў Бога, якая і трымала яго начамі перад табернакулюмам у гэтым касцялку на востраве.

На дварэ ксёндз Антоні замружыўся ад слепкага сонца, павёў у прасторы рукой:

– Прыгожа ў нас? Ото ж, кахані! Гэта наша Мілашова.

– А што ў вас агульнага з Чэславам Мілашам? – пажартавала я.

Мы спускаліся з узгорка да возера, ксёндз Антоні глядзеў сабе пад ногі, і, мне здалося, ён забыўся на маю прысутнасць. Але ён раптам спыніўся, перапытаў сур’ёзна, без ценю ягонай звыклай усмешкі:

– З Мілашам? З паэтам гэтым знакамітым? Не ведаю, што агульнага. А вось тое, што наш ксёндз Эліяш (ён так і сказаў – «наш») у маладосці нібыта абараняў Мілаша на нейкім судзе за ягоныя ліберальныя погляды – пра тое чуў. А ці праўда гэта?.. Словам, за што купіў, за тое і прадаў.

Я знямела і застыла на месцы ад пачутага, а ксёндз Антоні спакойна ішоў сабе далей, ніколькі не дзівячыся таму, што кагадзе мне сказаў.

Гэты крыж пры дарозе, непадалёк ад ідолцкага касцёла, усе называюць Лёневым. Лёнеў крыж. Яго паставіў айцец Антоні па сваім міністранце Лёню Голубу, які загінуў на гэтым месцы ў Вялікую Пятніцу пад коламі машыны п’янага кіроўцы. Лёня збіраўся стаць, як і ксёндз Антоні, марыянінам. Нават дакументы ўжо афармляў. Але ён не стаў ім. Не паспеў. Колькі разоў чула гэтую сумную гісторыю з вуснаў ксяндза Антонія, столькі ж гучалі ў ягоным голасе сум і горыч па загубленым маладым, прыгожым жыцці, якое так і не паспела як след расквітнець.

Хтосьці казаў мне, што айцец Антоні меў у свой час непрыемнасці ад мясцовага начальства з-за Лёневага крыжа: маўляў, надта ж ён ужо высокі. Не ведаю, ці праўда гэта, ніколі не пытала пра тое ў айца Антонія.

Айцец Антоні быў ці не першым чытачом «Ave Maria», які прыслаў у рэдакцыю ліст. У ім ён пісаў, што дайшла газета (тады гэта была яшчэ газета, а не часопіс) і да далёкай Ідолты. Пісаў, як узрадавала яна яго. А яшчэ дзякаваў за надрукаваны матэрыял пра росіцкіх мучанікаў Антонія Ляшчэвіча і Юрыя Кашыру. Чытаючы той ліст, я, вядома ж, радавалася, але нават не падазравала, што ў асобе гэтага адрасата на гады знайду ўдзячнага чытача, які ці па тэлефоне, ці пры сустрэчы абавязкова прыгадае нейкую чарговую публікацыю і скажа, што ён пра яе думае.

Неяк ён патэлефанаваў, каб даведацца, хто такія Задарожная і Студзеньская. Растлумачыла і пачула з таго канца провада смяшліва-скрушнае:

– Ох, кахані, старэю, значыць, калі сам адразу не зразумеў. От, як яно ёсць! Ну добра, жадаю, каб не спісаліся ў вас пёры, і ў студзеньскіх, і ў задарожных, і ва ўсіх!

А калі выйшаў першы выпуск дадатка да «Ave Maria» для дзяцей «Маленькі рыцар Беззаганнай», я пачула ў тэлефоне радасна-бадзёрае:

– Ну, усё, кахані! Магу паміраць! Дачакаўся, што і ў нас, кахані, усё як у людзей. Чыталі мы «Нашу веру», «Ave Maria», «Каталіцкія навіны», а цяпер і нашы дзеткі маюць сабе часопіс. Ого, чытаюць! Яшчэ як! Вынесу на касцёл раздаць – дык як з рукамі не адарвуць! Віншую!

– Дзякую! – гукаю радасна ў адказ. – Толькі паміраць я вам не дазваляю – рана!

– Та-ак? Не дазваляеш? О, кахані! Ну, значыць, прыдзецца адкласці гэтае дзела.

Ён быў удзячным чытачом, айцец Антоні. Рэдкім. Умеў цешыцца, здзіўляцца, сумаваць, але не быць раўнадушным.

Пасля невялікага артыкульчыка пра Друйскі касцёл і кляштар марыянаў у «Маленькім рыцары Беззаганнай» патэлефанаваў і весела так пажартаваў:

– І як гэта ўдалося пачуць перагук званоў Друі з Педруяй? О, кахані – гэта трэба ўмець! Я цяпер як бываю ў Друі, падыду да берага Дзвіны ды так і хочацца гукнуць у бок латышскай Педруі: «Друя-я-я!»

Мы часта сустракаліся з айцом Антоніем у Росіцы. Шмат разоў – на Імшы. Шмат – проста размаўлялі. Пасля першага майго артыкула пра росіцкія падзеі ён неяк адразу паверыў, што яны для мяне шмат значаць. Паверыў і з удзячнасцю прыняў гэта. Ведала: да ягонага сэрца Росіца таксама прамаўляе вельмі моцна. Ужо хоць бы таму, што ён асабіста ведаў у маладосці і ксяндза Кашыру, і ксяндза Ляшчэвіча. Мы шмат размаўлялі з ім пра Росіцу: тую, якой яна была да 43-га, як захлынулася ў ахвярным агні, якая яна цяпер. Але наймацней да мяне прамовіў някідкі фотаздымак з альбома сястры эўхарысткі Ядвігі Віршуты. На ім Айцец Антоні адпраўляе Святую Імшу на магіле ахвяраў росіцкай трагедыі. Было гэта неўзабаве пасля вяртання айца Антонія на Беларусь. У Росіцы пры дарозе стаяла безгустоўная, як і большасць савецкіх помнікаў, бетонная глыба з надпісам па-расейску пра «вечную память». Гэтая памяць па задуме савецкіх чыноўнікаў павінна была ўшаноўвацца там, дзе зручней ды прыгажэй, самі ж месцы пахавання буялі лебядой ды чартапалохам.

Айцец Антоні вырашыў інакш. І пачаў ён аднаўляць памяць у Росіцы са Святой Імшы. Два чалавекі апрача яго ўдзельнічалі ў той Эўхарыстычнай Ахвяры: сястра Ядвіга і шафёр, які і зрабіў той здымак. Зусім побач, з аднаго боку раскінуліся калгасныя хлявы, з другога – нейкае ламачча. На самой магіле буяў быльнёг. І сярод усяго гэтага апрыклага савецкага бяспамяцтва правілася Святая Імша! Гэта потым айцец Антоні паклапоціцца, каб і тут, і на іншых месцах пахавання з’явіліся крыжы, каб сюды час ад часу прыходзілі вернікі і маліліся. Каб сама сучасная Росіца не захлынулася сваёй жа бяздумнасцю ды раўнадушшам. Пачыналася ж гэтае сапраўднае вяртанне памяці са Святой Імшы.

Яму было вельмі дорага ўсё, звязанае з Росіцай. Памятаю, як у дзень кансэкрацыі касцёла ў Мяжанах, што на Браслаўшчыне, мы сустрэліся з ксяндзом Антоніем да пачатку ўрачыстасці пры касцёле. Першае, што пачула ад яго пасля прывітання:

– Чуў, кахані, што пішаш кнігу пра Росіцу! Ну, дай Бог лёгкага пяра! Толькі хутчэй пішы, каб і я паспеў прачытаць, – і ўскінуў руку, апярэджваючы мой пратэст. – Памятаю, памятаю – забараняеш мне паміраць. Дык я ж і не збіраюся! А вочы мяне, старога, падводзяць ужо – так што спяшайся, каб і я, сляпуючы, так-сяк прачытаў.

Памятаю, як спазмам перахапіла тады горла. Не, я не думала ўсур’ёз пра ягоную смерць – занадта весела мы пра яе гаварылі. Мне ў тую хвіліну зрабілася раптам шкада самой сябе, бо не было ўжо на свеце яшчэ аднаго дарагога для мяне чалавека, майго бацькі, які вось гэтак жа шчыра і бескарысліва цікавіўся ўсім, што я раблю і што мне дорага. Ды не запытае ўжо ў мяне тата: «Ну, дачка, што ты там цяпер пішаш і калі можна будзе тое прачытаць?» Ці трэба казаць, як гэта важна, калі цябе хочуць пачуць і зразумець? Але тата ўжо не адзавецца, не папытае. Дык дзякуй Богу, што ёсць ксёндз Антоні, якому гэтак жа па-бацькоўску не ўсё роўна, што я раблю і ці зраблю гэта.

Неяк айцец Антоні распавёў мне пра свой «эксперымент». Неўзабаве пасля вяртання з Польшчы на Радзіму ён запрасіў да сябе ў Ідолту некалькі польскіх клерыкаў з марыянскай семінарыі, якія ў хуткім часе павінны былі скончыць вучобу. Надумаўся ён, каб маладыя хлопцы пабылі з месяц у Ідолце, паездзілі па яе ваколіцах, палавілі рыбу ў возеры, прыгледзеліся да тутэйшага жыцця-быцця, а там, хто ведае, можа каму і западзе ў сэрца Беларусь і захочацца яму паслужыць Богу на гэтай зямлі. Такім чынам хацелася як найхутчэй уліць свежую кроў у марыянскую супольнасць на Беларусі, прыйсці на дапамогу людзям, якія забыліся, а то і зусім не ведалі дарогі да святыні.

Клерыкі ж пажылі, палавілі рыбу, пазбіралі грыбоў ды ягадаў у шчодрых мёрскіх лясах, пазахапляліся нашымі краявідамі, а потым паціху-памалу рушылі сабе ў сваю Польшчу, так і не пажадаўшы пакаштаваць місіянерскага хлеба на Беларусі.

– І тады я, кахані, зразумеў, – казаў айцец Антоні, ківаючы галавой, – трэба марыянскай супольнасці на Беларусі беларуская кроў, а не якая іншая. Бо ўліванне, донарства, яно часам і патрэбна, але як сваёй крыві зусім не будзеш мець – дрэнь справа. Дзякаваць Богу, ёсць у нас ужо і свае клерыкі, неўзабаве будуць і святары – ого, кахані!

Я пажартавала:

– На тым і скончыўся ваш «эксперымент»? Штучнага ўлівання больш не захацелася рабіць?

– Не, – засмяяўся ксёндз Антоні, – не атрымалася адразу, дык што ўжо там!.. І ніводзін жа не сказаў, што яму ў нас не спадабалася, але, бачыш, як паехалі, дык, мусіць, толькі за Гроднам азірнуліся. Ну, то і няхай сабе: мы, кахані, і самі гонар маем!

Вячаслаў Пялінак пасля пяці гадоў вучобы ў Гродзенскай семінарыі вырашыў пайсці ў закон марыянаў. Дзеля таго ж, каб зрабіць гэты крок, патрэбны быў дазвол кардынала Казіміра Свёнтка, па які ён і паехаў у Пінск. Недзе праз тыдзень пасля таго да мяне патэлефанаваў айцец Антоні і асцярожна так папытаў, ці чула я, чым скончылася тая паездка і дзе цяпер Вячаслаў. Я адказала, што ўсё ў парадку – дазвол ёсць і Вячаслаў ужо ў навіцыяце ў Скурцы.

– Дзякуй Богу! – з палёгкай уздыхнуў ксёндз Антоні і неспадзявана з нейкім амаль дзіцячым даверам прызнаўся: – Я ж сяджу сабе ў сваёй Ідолце, ні да каго не адзываюся, а толькі малюся, каб усё добра абышлося. Ведаеш, маю такі дзіўны характар: калі вельмі хочацца, каб штосьці збылося, то не спяшаюся даведацца вынік, а наадварот адцягваю – баюся пачуць благое. Ажно сорамна: стары ды гэткі баязлівы, што дзіця ўсё роўна.

Супакоіла ксяндза Антонія, што я і сама гэткая ж, і я таксама часта маруджу, калі ёсць небяспека пачуць нядобрую вестку.

– Праўда? – ажывіўся і нібы зарадаваўся айцец Антоні. – О, кахані, значыць, не адзін я такі баязлівец!

Што мяне заўсёды захапляла і здзіўляла ў айцу Антонію, дык гэта тое, як ён умеў заўважыць кожнага чалавека. Яму былі цікавыя ўсе: маладыя хлопцы і дзяўчаты, якія штогод прыязджалі на рэкалекцыі ў Друю, тыя нешматлікія хлопцы, што пайшлі ў закон марыянаў (за гэтых ён меў асаблівы клопат, падмацаваны малітвай), вясковыя пабожныя бабулі і дзядулі, а таксама і тыя, хто не вылучаўся асаблівай пабожнасцю, рэдкія заезжыя госці. У сваім немаладым веку гэты чалавек не стамляўся здзіўляцца, захапляцца, цікавіцца ўсім, чым жывуць людзі вакол яго. Колькі разоў даводзілася быць на розных урачыстасцях у Друі, Ідолце, Росіцы, столькі ж любіла назіраць, як пасля ўрачыстасці ксёндз Антоні падыходзіў да аднаго, другога, трэцяга... І кожнаму ён меў сказаць штосьці асаблівае, што тычылася толькі таго канкрэтнага чалавека. Памятаю, як у Друі пасля складання вечных шлюбаў Міхалам Цвячкоўскім айцец Антоні падышоў да мяне і сказаў: «Ну вот, дачакаўся Мішавых шлюбаў, мог бы і паміраць, але ж ведаеш, у Польшчы на днях складаюць першыя шлюбы таксама нашы хлопцы. Можа, хочаш пабыць там? Дык паедзем!» Я з радасцю адразу ж згадзілася.

Лагоднай залатой восенню, калі Касцёл святкуе Нараджэнне Найсвяцейшай Панны Марыі, маладыя марыяне зазвычай складаюць свае першыя шлюбы. У той год гэта было ў невялікім старажытным гарадку Гура Кальварыя. У гісторыі закону марыянаў гэты гарадок асаблівы: тут, у невялікім касцёле на Марыянках, спачываюць парэшткі заснавальніка закону айца Станіслава Папчынскага. У гэтым жа гарадку ёсць і кляштар марыянаў, дзе праходзілі свой навіцыят у той год чатыры хлопцы з Беларусі: Аляксандр Шамрыцкі, Андрэй Сідаровіч, Віктар Жаўняровіч і Віталь Драздовіч. Пасля прыгожай, шчымлівай урачыстасці было колькі цікавых знаёмстваў, размоў, праходак па кляштарным двары ды садзе. Тут, у Гуры Кальварыі, айцец Антоні, аказваецца, працяглы час быў пробашчам. Але тады ён мала ўспамінаў пра сваю колішнюю службу, што было б цалкам натуральна, а больш гаварыў пра тых хлопцаў, што ішлі ў закон марыянаў, пра будучыню закону на Беларусі. У яго не было і кроплі настальгіі па Польшчы, дзе ён пражыў паўстагоддзя, – ён жыў сённяшнім і будучым днём сваёй Радзімы.

А яшчэ прыемна здзівіла аб’ява ксяндза Антонія напярэдадні ад’езду:

– Хто прачнецца і паспее сабрацца – прыходзьце на Імшу а 4-й гадзіне раніцы. Потым будзе сняданне і – у дарогу! Ну, а хто праспіць, той няхай ужо прыходзіць адразу на сняданне.

Праспаць мы не захацелі, і ўсе былі ў прызначаны час у капліцы кляштару сясцёр эўхарыстак на Імшы, якую адправіў ксёндз Антоні. Падумалася тады, што, напэўна, Пан Бог не асудзіў бы айца Антонія, калі б ён у той дзень і не адправіў Святую Імшу. Але, відаць, даўняя духоўная загартоўка гэтага чалавека не дазволіла яму і падумаць пра тое, што можна прапусціць штодзённую Святую Імшу нават з прычыны далёкага падарожжа.

Так здарылася, што, вярнуўшыся з Польшчы, я мусіла заначаваць у Ідолце, а назаўтра яшчэ паўдня чакаць, пакуль па мяне прыедуць. Раніцай мы з ксяндзом Антоніем доўга пілі гарбату, успаміналі паездку і, як часта было, зноў гаварылі пра Росіцу. Тады я працавала над кнігаю «Будзь воля Твая» і, як кажуць, жыла росіцкімі падзеямі. А ксёндз Антоні заўсёды імі жыў. І таму нам было пра што гаварыць.

Зазвычай я ніколі не дзялюся нават з бліжэйшымі сябрамі тым, над чым працую, баюся сурочыць, ці што. Тут жа было іншае. Выключнае. І я адступіла ад свайго прынцыпу – распавяла айцу Антонію пра некаторыя падзеі з маёй кнігі так, як я іх бачу. Ён уважліва слухаў, піў гарбату, ківаў галавой, зрэдку штосьці перапытваў, а потым зусім неспадзявана паспачуваў:

– Нялёгкую ты робіш працу... Гэта ж... як перажыць усё роўна самой... як пабыць там...

У ягоных простых словах было столькі такога патрэбнага мне на той час разумення, а можа і спагады, што ў мяне неспадзявана вырвалася страшнае, але праўдзівае:

– Ведаеце, мне часам здаецца, што ў тым жахлівым полымі гараць ды захлынаюцца дымам не толькі яны...

Ён хутка зірнуў на мяне, моўчкі падняўся і выйшаў з пакоя. Я ж засталася дапіваць гарбату, якая здалася мне раптам горкай...

Пазней, праходжваючыся па ціхіх лясных сцежках каля ідолцкага касцёла, я нечакана ўбачыла на бязлюднай сцяжыне чалавека на ровары. Прыгледзелася – айцец Антоні! Параўняўся са мной, злез з ровара, пайшоў побач.

– Добра тут у нас? – і сам жа адказаў: – Добра. Ціха, не мітусліва. Збірай свае паперы ды прыязджай да нас папрацаваць, а то гэты ваш горад!.. – ён не скончыў, які ён, гэта наш горад, але я зразумела, што не вельмі сімпатычны айцу Антонію. – А што? Прыехала б!.. Тут і адпачыць можна, і папрацаваць, і падумаць. Во, кахані, усе выгоды! Падумай.

Я абяцала, верачы і не верачы, што і напраўду змагу прыехаць у Ідолту папрацаваць. Перавяла размову на іншае, пазайздросціла айцу Антонію, як ён файна ездзіць на ровары, у душы прыгадаўшы, як любіў і да глыбокай старасці ездзіў на ім і мой бацька.

– Што, хочацца пакатацца? – прымружыўся айцец Антоні. – А ўмееш? Ну, вядома, умееш – вясковая ж! Дык пачакай, кахані, я хутка вярнуся, толькі зірну, што там робіцца пры старым касцёле на паўвостраве. А потым прыеду – і катайся сабе на здароўе!

Але праехацца ў Ідолце на ровары я так тады і не паспела: па мяне прыехалі, і трэба было вяртацца ў свой мітуслівы горад. Не паехала я тады і па запрашэнні айца Антонія папрацаваць ды пажыць у Ідолце і цяпер, шчыра кажучы, шкадую аб гэтым.

У той год, калі Касцёл абвясціў святую Тэрэсу ад Дзіцятка Езус доктарам Касцёла, мы сустрэліся з айцом Антоніем на ўрачыстасцях у гонар гэтай святой у Нарачы. Айцец Антоні ехаў з Вішнева пасля адведзінаў ксяндза Уладзіслава Чарняўскага. Ён начаваў у яго, шмат размаўлялі, і ў Нарачы, адчувалася, усё яшчэ быў пад уражаннем тых размоў, захоплена распавядаў пра шуфляды рукапісаў, перакладаў ксяндза Чарняўскага ды ўсё паўтараў:

– О, кахані, якая працавітасць! Падумаць толькі – колькі чалавек зрабіў! – а потым горка-скрушнае: – Ды каб жа гэта ўсё выкарыстаць! А, падумаўшы, чаму ж не выкарыстоўваць, калі яно зроблена і так патрэбна? І што ж мы гэткія бесталковыя, што ніяк не навучымся шанаваць людскую працу і адзін аднаго?

З Нарачы мне хацелася паехаць на сваю родную Глыбоччыну наведаць маці, і айцец Антоні ўзяўся мяне падвесці. Па дарозе ён шмат распавядаў пра маладога ксяндза Чарняўскага, якім ведаў яго яшчэ па Друйскай гімназіі, пра сваю маладосць у законе марыянаў. Ні разу не чула, каб ён гаварыў пра штосьці ў сваім жыцці асобна ад марыянаў. Жыццё ў гэтай супольнасці, у гэтай сям’і было для яго галоўным зместам усяго. Неяк 27 студзеня, у дзень блаславёнага Юрыя Матулевіча, у адказ на маё тэлефоннае віншаванне айцец Антоні шчыра прызнаўся:

– А ведаеш, вот сядзеў толькі што ў капліцы і думаў, кім бы я быў, калі б блаславёны Матулевіч не аднавіў закон марыянаў?

Сумелася, не ведаючы, што адказаць, бо і сама не магла ўявіць ксяндза Антонія не марыянінам, а ён нечакана весела, як гэта ўмеў рабіць, парушыў паўзу:

– Ды што там думаць! Глупства – не магло такога быць! Гэта як усё роўна ўявіць, што ты не нарадзіўся на белы свет.

Ксёндз Аляксандр Чайкоўскі распавядаў, што быў на споведзі ў айца Антонія ўжо ў часе ягонай цяжкай, невылечнай хваробы. Гэта было напярэдадні ад’езду айца Антонія на аперацыю. Споведзь была ў пустым касцёле. Пасля яе ксёндз Аляксандр адышоў да прэсбітэрыя і маліўся нейкі час у гулкай цішы касцёла. Да яго паволі, нячутна наблізіўся айцец Антоні, крануў за плячо і, калі той падняўся з каленяў, без аніводнага слова моцна абняў, прытуліў да грудзей, а потым адхінуў і гэтак жа моўчкі пайшоў з касцёла...

У іншы час калі б мне хтосьці распавёў такое, я, магчыма, і не звярнула б на тое асаблівай увагі. Але тут... Тут я адчула ягонае развітанне. Гэтак – як блаславенне малодшага святара на жыццё, на далейшы ягоны нялёгкі святарскі шлях. Што гэта за шлях і наколькі ён нялёгкі ды няпросты, можа зразумець, відаць, толькі той, хто сам прайшоў яго. Айцец Антоні прайшоў па гэтым шляху 55 гадоў святарства і 63 гады службы Богу ў законе марыянаў, пасеяўшы ў многія і многія душы зернейкі Хрыстовай веры. І калі толькі тое зерне ўпала на ўрадлівую глебу, як кажа Евангелле...

Веру: багаты ўраджай збярэ гэты чалавек са свайго жніва ў вечнасці.

Часта лаўлю сябе на тым, што насуперак усялякай логіцы і здароваму сэнсу я чакаю весткі ад тых, хто ўжо ніколі не адзавецца са сваёй вечнасці ў маё часовае зямное быццё. Так вечарамі, калі ў маёй кватэры раптам раздасца позні тэлефонны званок, я хапаю слухаўку з марнай надзеяй пачуць у ёй голас любімай сястры. І потым, ужо размаўляючы з чалавекам, яшчэ нейкі час не магу адысці ад гэтага безразважнага, нелагічнага чакання званка ад той, якая ўжо ніколі не патэлефануе. Гэтак жа доўга не магла звыкнуцца з тым, што ўжо ніколі не пачую ў тэлефоне бясконца роднае татава: «Ну, што там, дачка, у цябе чуваць? Як вы там маецеся?». Часам, асабліва напярэдадні святаў, я лаўлю сябе на гэткім жа чаканні званка і ад ксяндза Антонія: «Ідолта звоніць. Што добрага там у вас чуваць? Нешта, кахані, даўно мы ўжо не размаўлялі, а тут во і святы падходзяць. А, кахані, бяжыць час – толькі паспявай за ім...»

Дзякую Богу за тое, што некалі былі да мяне звернутыя гэткія вось напаўжартаўлівыя, напаўсур’ёзныя, але такія добрыя словы віншаванняў, спачування, спагады, звычайнага чалавечага клопату аб маім здароўі і аб усім тым, чым жыву я і чым жывуць блізкія і родныя мне людзі. Дзякую Богу, што мае сцежкі час ад часу скрыжоўваліся са шляхам гэтага чалавека. Згадкі пра тыя няхай сабе і кароткія сустрэчы ды размовы напаўняюць цяпер маё сэрца цяплом і лагодай, трываласцю і спакоем. Гэткім жа, які агорне душу, калі ты спынішся перад ідолцкім касцёлам, увойдзеш у яго, укленчыш... А потым будзеш яшчэ нейкі час блукаць па лясных сцежках сярод задумлівых кашлатых ялінаў, уздоўж берага маўклівага і нібы асірацелага азярка. Блукаць і думаць... думаць... Успамінаць...