«ПАЧАКАЙ, ЗАТРЫМАЙСЯ...»

Алена Васілевіч. Фота Сяргея Скібінскага

«Кожны раз, калі я азіраюся ў тую, цяпер ужо даўнюю далячынь, кожны раз я пытаюся ў сябе: „Няўжо гэта там, за тым засмужаным ружовым туманам ранкам, жывой галінкай зелянееш ты сама? І гэта тваім босым нагам гэтак лёгка хадзіць па зямлі, а загарэлым рукам гэтак прагнецца дацягнуцца да ўсяго на свеце? І няўжо твая гэта песня звініць і не ведае стомы з ранку да вечара? І гэта ў цябе столькі шчырага даверу, хто б ні стрэўся табе на дарозе, хто б ні азваўся да цябе прыхільным словам?“

І цяпер, калі між нас лягла такая неабсяжная прастора часу і ўзросту, калі столькі камення лягло на той дарозе, якая нас развяла і раз’яднала, я пытаюся, дзівячыся і спадзеючыся:

— Тая даўняя з таго далёку ТЫ — гэта Я? І Я цяперашняя — гэта ТЫ таксама?»

Так бывае — бярэш у рукі кнігу, каб зверыць цытату ці аднавіць нейкі эпізод у памяці — і ўсё, ты прапаў, пакуль не дойдзеш да апошняй кропкі, яна не адпусціць і ты будзеш — каторы раз — пражываць і суперажываць гэта жыццё, якое зусім не будзе здавацца чужым. Ёсць такія кнігі. Нямнога, але тут ужо — як каму пашанцуе. Першая такая кніга ў маім жыцці — «Расці, Ганька» Алены Васілевіч.

У далёкім 1966 годзе мой бацька, чалавек па тым часе адукаваны (вучыўся ў гімназіі яшчэ пра царызме), прывёз з Мінска гэтую кніжку. То быў час, калі сцвярджэнне «Лепшы падарунак — гэта кніга» яшчэ не ўзялі на ўзбраенне гумарысты і людзі сапраўды з задавальненнем атрымлівалі такі падарунак. Тэлевізары тады мала хто меў, і кніга была адзіным акном у іншае жыццё. Хто ж у дзяцінстве не сягаў у сваіх марах далёка ды высока? Вось тут кнігі і былі першымі памочнікамі і спадарожнікамі. Хай сабе тыя мары не збудуцца ніколі, але ж яны павінны быць, іначай выходзіць і не было ў цябе ніякага дзяцінства. Кніжак пра «іншае жыццё» я на той час прачытала ўжо шмат, бо любіла гэты цудоўны занятак і чытала ўсё без разбору, што ў рукі патрапіць. Не ўсё з прачытанага адклалася ў памяці ды і ці варта пра тое шкадаваць? А вось падораную бацькам кніжку, якая, у рэшце рэшт, не вярнулася да мяне, узятая «пачытаць» некім з вясковых сяброў, шкадую дагэтуль. Гэтая кніга звязвае мяне з маленствам, з вёскай, з бацькамі, якіх даўно няма на свеце, з сябрамі…

Трэба сказаць, што жыццё беларускай вёскі ў 60-я гады мінулага стагоддзя не так ужо кардынальна адрознівалася ад часу, апісанага Аленай Васілевіч у сваёй аповесці, таму, толькі адгарнуўшы колькі старонак, я зразумела — гэта пра нас, пра мяне. Я пазнавала сваіх суседзяў і сяброў, ды што там — я пазнала ўласнага дзеда Марціна, які ў аповесці называўся Ганьчыным дзедам Грысем. І цётка Фядора ў мяне таксама была. У нас былі тыя ж клопаты і праблемы — зжаць жыта, выкапаць бульбу, папасвіць свіней… І такім жа прывабным быў чужы гарох…

Дзіўным чынам старонкі, дзе маці вучыць Ганьку, як трэба і як не трэба сябе паводзіць, нагадвалі тую навуку, што чулі мы ад уласных бацькоў, ад суседзяў аднавяскоўцаў. «Па сутнасці, гэта яна, вуліца, першая школа і першая настаўніца ў тваім жыцці».

Пазбаўленыя рэлігійнага выхавання (такі ўжо быў час), са старонак Ганьчынай гісторыі мы даведаліся пра большасць Божых запаведзяў, якія супадалі з тым, чаму вучылі дома, — калі на словах, калі прыкладам.

Вось Ганьцы старэйшы брат Коля прывёз з горада ляльку — такую, якіх няма ні ў кога з таварышак. «Адзінае, чаго ёй хочацца, што ёй неабходна сёння, як паветра, — гэта ўзяць ляльку і пайсці з ёю па вуліцы. З канца ў канец вёскі. Каб бачылі ўсе! Каб усе глядзелі ёй услед. Каб усе ад зайздрасці паўміралі! І Анютка Корбутава, і Маня Паўлава, і Грышка, і Бурбалка… Вось што патрэбна сёння Ганьцы. І больш ёй нічога не трэба.

Маці бачыць Ганьку наскрозь.

— Не, — кажа маці, — на вуліцу з лялькай не пойдзеш. Выгнюсіш, выпацкаеш адразу… І наогул выхваляцца, што толькі ў цябе аднае такая лялька, а больш ні ў кога няма, нядобра, брыдка».

О, гэтая пахвальба, такая своеасаблівая дзіцячая пыха, якую мала хто не зведаў у сваім дзяцінстве.

А тут яна ўлезла ў чужы гарох.

«— Ай-яй-яй! Гэтака вяліка дзеўка ды заблудзіла па дарозе!..

Ад нечаканасці, перапуду і сораму ў Ганькі не хапае адвагі павярнуць галавы на голас. Некаторы час яна так і застаецца сядзець у гаросе, яшчэ больш утуліўшы галаву ў плечы… А потым, чырвоная, няшчасная, брыдкая, устае і паволі брыдзе па гаросе да дарогі. А гарох блытаецца ў нагах, чапляецца за сукенку, нібыта хоча затрымаць Ганьку, нібыта хоча на ўвесь свет паказаць яе сорам! Ага, папалася! Будзеш ведаць, як красці чужое! І Ганьцы здаецца, што ў яе пад нагамі гарыць і расколваецца зямля…

— Ай-яй-яй! — пры дарозе, каля плота, стаіць з доўгім кіем у руках дзед Васіль. Ён нічога больш не кажа, ён толькі трасе кароткай сівой бародкай, і ў вачах яго скача, скача смех… Ганька хоча абысці дзеда Васіля, але дзе там! Дзед заступае ёй дарогу:

— Гэта цябе маці вучыць красці чужы гарох?

— Н-не… — ад сораму і гора Ганька не можа прамовіць больш ні слова.

— А я думаў, што гэта твая маці цябе вучыць… А каб Тодар застаў цябе?

Ганька і сама пра гэта думала, з самага пачатку думала. Што, як нарвецца сам Тодар?.. Колькі разоў і маці наказвала ёй: не зай­здросць на чужое, ніколі не бяры чужога…»

І праўда — нікога маці не вучыла браць чужое. Але ж, пачынаючы з Адама і Евы, нас спакушае чужы яблык, хоць цяпер, калі прамінула столькі гадоў, я магу паклясціся, што самыя смачныя ўсё ж выспявалі якраз у нашым уласным садзе.

«Дзіўная рэч. Маці ніколі не кажа пры ёй дрэннае пра людзей: ні пра суседзяў, ні пра сваякоў. Наадварот, маці заўсёды як быццам хоча выгарадзіць, хоча знайсці апраўданне іх чалавечым слабасцям. Аднак Ганьку нельга падмануць. Яна беспамылкова адчувае матчыны адносіны да людзей — каго яна не любіць, каго не паважае».

Як жа памятна гэтая ранейшая вясковая завядзёнка — не казаць ні пра кога дрэнна. Памятаю цётку суседку, якая, калі сварылася за што-небудзь на нас, дзяцей (а сварыцца было за што), выкарыстоўвала такі абарот: «А каб табе добра было!» Шмат гадоў прайшло, перш чым я зразумела, што тая суседка ведала вялікую сілу слова. Карысталіся словамі звычайна абачліва і асцярожна. Прынамсі, у маёй памяці не засталося ні брыдкаслоўя, ні праклёнаў, ні абразаў — не было тады гэта прынята на нашых землях. Вось і ў аповесці «Расці, Ганька» мы бачым беларускую вёску, якая яшчэ здаровая ў сваёй маралі і выхоўвае такімі ж сваіх маленькіх жыхароў — словам, справай, прыкладам. Нягледзячы на цяжкую працу, знаходзіцца ў сялянаў час і на кніжку, і на вершы, і на песні. «Дзядзька ў вольныя суботнія вечары любіць чытаць у сталовай тоўстую кнігу, якая называеццца „Всѣмірная исторія“. <...> І ў гэты ж час ён паспявае весці гутарку і з дзецьмі пра іх кнігі і ўрокі, любіць расказваць ім пра тое, што ён чытае зараз і што чытаў некалі: пра розных цароў і палкаводцаў, пра іх паходы і войны.»

А вось Ганьчына маці чытае на памяць вершы, расказвае дачцэ, як у вёску прыязджаў Колас. «І з людзьмі Якуб Колас трымаўся вельмі проста і звычайна. Першы вітаўся. Ахвотна гаманіў са старымі… А назаўтра, у нядзелю, як прыгналі кароў з ранак, чытаў у Мікалаевым садзе, у цяньку пад касцянкай каля свірна, свае вершы. Чытаў пра раніцу ў нядзельку, пра жніво, пра падгляд пчол… Чытаў пра ўсё такое знаёмае — і сумнае і вясёлае, што жанкі толькі божкалі і дзівіліся: „От бо чалавек! Трэба ж гэтак складна пра ўсё напісаць!..“ І калі паехаў, доўга ўсё ўспаміналі: „От Каласок дык Каласок!..“»

«Расці, Ганька» — толькі першая аповесць тэтралогіі «Пачакай, затрымайся…». Расповед плаўна пераходзіць у аповесці «Доля знойдзе цябе», «Новы свет», «Пачакай, затрымайся…» Іх я прачытала пазней, ужо дарослай. Пачала адпачатку — з «Ганькі». І скажу шчыра — не магла стрымаць слёз у тых жа самых месцах, што і некалі ў далёкім дзяцінстве.

Усе аповесці тэтралогіі пранізвае тэма дабрыні. «Маці верыла ў Бога, звала Яго добрым і літасцівым і заўсёды чакала ад Яго дабра. І Ганьку яна таксама заўсёды вучыла шанаваць Бога і быць добрай». І вось сірата Ганька, якую крыўдзяць блізкія людзі — родны дзядзька і яго жонка, не памятае зла і ледзь толькі няшчасце прыходзіць у іх хату, першая кідаецца спачуваць і дапамагаць. Цётку Фядору як «кулачку» высяляюць з хаты.

«Хату ачысціць (гэта значыць, пакінуць, вызваліць) Гайдукевіч загадаў да вечара.

— А дзе ж мне дзецца — з сям’ёю, з дзецьмі?.. — загаласіла Фядора.

— Гэта не наша справа, грамадзянка. У памяшканні савецкай школы кулакам заставацца строга забараняецца!

— А дзе ж мне дзе-э-эцца-а…

— Цётка, не плачце… — кранула Фядору за рукаў Ганька. — Пойдзеце ў нашу хату… У нашай не раскулачаць больш».

Ды ўрокі дабрыні тут ледзь не на кожнай старонцы. «…У той год, як на Украіне быў голад. Як хадзілі па хатах украінцы. Прыязджалі аднекуль вельмі здалёку („з-під Пілтавы“, „з-під Житомира»…“) старыя, маці з малымі дзецьмі, — хадзілі па хатах і выменьвалі, што ў каго было, на хлеб, на сала, на бульбу. У тое лета хаты не зачыняліся з ранку да вечара… Раніцой напячэ, на снеданне, баба Іваніха блінцоў, наварыць бульбы, паставіць у печ абед (па чыгуну бульбы і капусты) — і як пачнуць з самае раніцы ісці і ісці гэтыя няшчасныя людзі, як пачнуць прасіць — да вечара ў хаце не застаецца нават свіное бульбіны ў карыце… Бо як было адмовіць і не даць гэтым працягнутым рукам?»

І Ганьцы ў жыцці часта сустракаюцца добрыя людзі. Гэта выпадковы спадарожнік Іван Сцяпанавіч Мялешка, які дапамог неспрактыкаванай у далёкіх паездках дзяўчыне дабрацца да горада Рагачова, дзе яна пасту­піць у педагагічны інстытут. А вось у Савецкім Саюзе ўводзіцца плата за навучанне і студэнты масава пакідаюць навучальныя ўстановы, бо мала хто мог заплаціць грошы. І няма каму плаціць за сірату Ганьку. Якраз жа ў той час, калі ў чарзе да кабінета дэкана перад ёю застаецца адзін чалавек, прыходзіць тэлеграма: «Ганька, не кідай інстытута. Паможам кончыць. Валодзя». Валодзя — гэта муж яе дваюраднай сястры Сашы. «Праз дзень прыходзіць мне пісьмо з Ленінграда. „Ты, Ганна, рабіць глупствы здольная… Дык вось кажу табе: не ўздумай кідаць інстытут. Мы з Лізаю паможам табе дацягнуць гэты год. Сцёпа“. І я застаюся канчаць інстытут». Сцёпа — яшчэ адзін Ганьчын дваюрадны брат. Добрых людзей наогул больш, чым кепскіх, хіба ж не так?

Але пра кнігу не трэба шмат расказваць, яе трэба чытаць — нават дарослым людзям, разам з дзецьмі ці ўнукамі. У цяпер ужо далёкім 1996 годзе Алена Сямёнаўна Васілевіч падарыла нашай сям’і дапоўненае выданне кнігі «Пачакай, затрымайся…» з надпісам: «Усім Галубовічам — Ксені, Веры і Леаніду — жадаю Дабра і Шчасця. Толькі — Шчасця і Дабра!» Дачцэ якраз было восем гадоў — самы той узрост. Так у жыцці пашчасціла — не толькі прачытаць гэтыя цудоўныя аповесці, якія і цяпер вяртаюць мяне ў дзяцінства, бо любімыя кнігі я час ад часу перачытваю, але і пазнаёміцца з Аленай Сямёнаўнай і займець у яе асобе добрага старэйшага сябра. Яна заўсёды пацікавіцца не толькі нашымі справамі і здароўем, але і распытае пра нашых родзічаў — не дзеля ветлівасці, а таму што ёй гэта сапраўды цікава. Гэтым летам у нас было не вырашана пытанне, ехаць ці не нам з дачкою ў Кіеў — ёй па вучобе, мне «за кампанію» і таму што не была, і неяк яно не выпадала. Але вось прыходжу дадому, а Ксеня ўрачыста аб’яўляе: «Званіла Алена Сямёнаўна — сказала ехаць!» І як жа добра, што паехалі, бо ўражанні незабыўныя. І адкуль яна гэта ведала? Але ж, пэўна, ведала, бо пражыла вялікае і цікавае жыццё. Былі ў ім і цяжкія часы. Была вайна — эвакуацыя, праца ў шпітальнай бібліятэцы, у страявой часці — пісарам, пра што Алена Сямёнаўна таксама расказала ў сваіх творах. І было шмат гадоў працы ў часопісе «Работніца і сялянка», у выдавецтвах «Мастацкая літаратура» і «Юнацтва», уласнай творчасці. У 1976 годзе за кнігу аповесцяў «Пачакай, затрымайся…» Алена Васілевіч была ўганараваная Дзяржаўнай прэміяй БССР, і гэта якраз той выпадак, калі лаўрэат быў вызначаны беспамылкова.

10 гадоў таму мне давялося віншаваць Алену Сямёнаўну Васілевіч з 85-гадовым юбілеем на старонках «ЛіМа», і я вельмі рада, што гэты тэкст магу закончыць тымі самымі словамі і тым самым пажаданнем: «Жывіце доўга, Алена Сямёнаўна. Мы вас любім і помнім!»

Літаратура:
Алена Васілевіч, «Пачакай, затрымайся…». – Мінск, 1994.