РЭЛІГІЙНЫЯ МАТЫВЫ
Ў КНІЗЕ ЯКУБА КОЛАСА
«ПЕСНІ-ЖАЛЬБЫ»

Вера ў Бога, звароты да Яго становяцца адной з прыкметаў, адным з прынцыпаў мастацкага метаду Якуба Коласа ад самага пачатку творчасці. Прычым не столькі пэўная рэлігія, колькі менавіта вера. І ў гэтым не варта шукаць сімпатыі да неапратэстанцтва, якое імкліва распаўсюджвалася ў часе сталення Канстанціна Міцкевіча (мяжа ХІХ–ХХ стст.), — ён як чалавек заставаўся праваслаўным, а ў творчасці — калі закранаў менавіта моманты рэлігіі, а не веры — спалучаў традыцыі абедзвюх галоўых канфесій — праваслаўя і каталіцтва. Хаця і нельга цалкам выключаць азнаямлення будучага літаратурнага класіка з ідэямі іншых хрысціянскіх вучэнняў, якія цыркулявалі ў той час, напрыклад, талстоўства, але тым не менш казаць пра дзейсныя ўплывы на жыццё і творчасць Якуба Коласа якіх-небудзь рэлігій, апрача праваслаўя і каталіцтва, падставаў няма.

Для яснасці адразу акрэслім тэматычную дыферэнцыяцыю ранняга перыяду творчасці Якуба Коласа. Агульнапрызнана, што галоўнымі ў ідэйным спектры маладога паэта сталі сацыяльныя матывы, а канкрэтней — перажыванне за мужыцкае жыццё. Аснову вынікаў паэтычнага мыслення Якуба Коласа перыяду станаўлення складае грамадзянская лірыка ў яе звыклым літаратуразнаўчым разуменні, аднак з яе варта асобна вылучыць вершы з палітычнымі матывамі і сацыяльна-філасофскія. Акрамя таго, была напісана выдатная пейзажная лірыка, а таксама (але даволі спарадычна) — філасофская і любоўная лірыка. Рэлігійнай у вузкім сэнсе — няма.

Нешчасьліва наша доля: Нам нічога не дала.

Так сказана ў праграмным вершы яшчэ ў 1904 г. Ім пачынаецца першая Коласава кніга «Песні-жальбы» (1910)2. Тым не менш і звужаць класавай сацыялагізацыяй вершы гэтай кнігі не варта. Побач з ёю цыркулююць рэлігійныя матывы, якія складаюцца ў яшчэ адну канцэптуальную інтэрпрэтацыю яе прачытання. Прычым прачытанне «Песняў-жальбаў» праз рэлігійную прызму выяўляе як яўныя, экспліцытныя сістэматычна ўжываныя элементы, так і існы імпліцытны пласт, які патрабуе філасофскай і літаратуразнаўчай дэшыфроўкі. У першым выпадку маецца на ўвазе лексічны ўзровень, у другім — вобразны і кампазіцыйны, а таксама тэксталагічны.

Найперш на наяўнасць рэлігійных матываў у кнізе ўказвае сама яе назва, якая супадае з найменнем рэлігійнага цыклу для каталіцкага набажэнства, што ўзнік у Рэчы Паспалітай на пачатку ХVІІІ ст.: «Першы раз іх праспявалі ў касцёле Святога Крыжа ў Варшаве. У хуткім часе гэтае набажэнства стала адным з найбольш папулярных набажэнстваў Вялікага посту і на нашай зямлі. Разважанне мукаў Хрыста ў „Песнях-жальбы“3 спрыяе духу пакаяння, а перадусім мае на мэце служыць нашаму навяртанню» [6]. Несумненна, паэту, хоць і праваслаўнаму, яны былі вядомыя: «ужо ў другой палове XIX ст. ,,Песні-жальбы“» спяваліся па ўсёй Польшчы» [7]. Згадаем, што пад назвай гэтай краіны яе нацыянальныя дзеячы нярэдка мелі на ўвазе землі Рэчы Паспалітай, куды ўваходзіла і тэрыторыя Беларусі, на якую таксама прыйшоў гэты рэлігійны песенны цыкл, а значыць ён, па ўсёй верагоднасці, быў знаёмы і Якубу Коласу.

Некаторыя паралелі заўважныя і паміж структурай Коласавых і рэлігійных песняў: прынамсі абодва феномены маюць уводзіны і па некалькі частак. Рэлігійны цыкл «пачынаецца ад так званай пабудкі, пасля чаго надыходзяць тры часткі разважанняў Мукаў Пана Езуса. Кожнай частцы папярэднічае адчытанне інтэнцыі. Акрамя гэтага, кожная з частак складаецца з трох раздзелаў» [7]. У кнізе Коласа змешчаны ў тым ліку плач па зямным чалавеку, яго долі, па роднай старонцы, што перагукваецца з рэлігійным цыклам, дзе «ў другой частцы разважанняў над мукаю Пана будзем разважаць аб тым, што Пан Езус выцерпеў ад несправядлівага прысуду ажно да ўкаранавання цернем. Гэтыя раны і знявагі ахвяруем Пану, просячы супакою для нашай Айчыны, згоды паміж народамі, а для нас саміх — прабачэння грахоў, паратунку ад зямных няшчасцяў, а асабліва ад пажару, голаду, вайны і заразы» [6]. Але, як падказвае сам паэт яшчэ ў першым раздзеле кнігі, інтэрпрэтацыя жальбы ў яго не супадае з рэлігійнай:

Як бяз долі і бяз хлеба Працавіты люд наш гнецца... Кінь ты жальбу нашу ў неба — Нехай неба ўскалыхнецца! («Месяц»)

Таму і думкі незалежна ад аўтара «ўюцца», «томяць грудзі», «хочуць выліцца з душы», «выбіцца на сьвет»:

Ці вас песьня-жальба, Думкі, ўзгадавала? Ці людзкое горэ Ў лесі вас спаткало? («Рана засмуцілісь...», 1909)

У абедзвюх цытатах закладзена непасрэдная адсылка да назвы Коласавага выдання, якое, такім чынам, не толькі алюзіруе рэлігійныя матывы, але і апаніруе ім. Гэты тэзіс можна лічыць ці не цэнтральным у тэме рэлігіі ў творчасці класіка. Месца Хрыста ў «Песнях-жальбах» займае «працавіты люд» у розных найменнях, а ролю іконы выконвае родны вобраз-абраз. Пры гэтым функцыянальнасць Коласавых «Песняў...» тоесная рэлігійным, якія маюць на мэце «пабудзіць у нас спачуванне да церпячага Хрыста, а таксама да жалю за грахі, якія і ёсць прычынай Яго такіх цяжкіх мучэнняў, а ў выніку — смерці. <...>

У гэтай прыгожай і кранальнай малітве галоўным матывам з’яўляецца жаль за грахі, які вядзе да метамарфозы (навяртання, перамены жыцця), жаль, які выплывае з асабістай любові да Хрыста. Гэтае набажэнства таксама ёсць спробай адказу на пытанне пра сэнс цярпення. Бог у Езусе Хрысце адказвае на гэтае пытанне не тэорыяй, а салідарным прабываннем з чалавекам у яго цярпеннях і болю» [7]. «…У канцэптуальным плане, паводле хрысціянскай аналогіі, кніга Якуба Коласа была менавіта разважаннем пра мукі народа, які цярпеў і мусіў праз мастацкае «ўсведамленне» сваёй пакуты адрадзіцца і «навярнуцца да новага жыцця» [1, c. 13].

Такім чынам, якраз аўтар сам падштурхоўвае паглядзець на сваё выданне праз рэлігійную прызму. У розных кантэкстах Усявышні фігуруе ўжо ў першых публікацыях вершаў Якуба Коласа, і ў «Песнях-жальбах» акрэсленая цэлая лінія прысутнасці Творцы. Найчасцей Найвышэйшая Сіла выступае як галоўная прычына бедстваў народа, край якога «забыты Богам»:

Ціха калосься, схіліўшы галовы,              Шэўчуць4 у межах палёў; Толькі ж ня слухае неба іх мовы —              Жальбы ржаных каласоў. <...> Бедная ніва, знаць, Богам забыта —              Дарма надзея была: Спаленай нівы жаданьне нязбыто —              Міма хмурынка прайшла. («Хмары, 1909)

Аднак паэт не быў схільны зводзіць дэтэрмінізм цяжкай долі народа да віны Бога. Многія прычыны гаротнага становішча людской масы бачацца ўнутры яе:

Ці мы, хлопцы, рук не маем? Ці ж нам сілы Бог не даў? Ці ж над родным нашым краем Промень волі не блішчаў? («Беларусам», 1906)

За светлыя старонкі жыцця паэт гэтаксама звяртае погляд удзячнасці ў Неба:

Ідзе вясна ўжо, дзякуй Богу! («Вясна», 1898 — 1902)

Акрамя таго, ідэя многіх вершаў Я. Коласа рэалізоўваецца з дапамогаю хрысціянскай атрыбутыкі: найперш крыжоў — прыдарожных і надмагільных, розных святаў — як часавых арыеціраў, іншых царкоўных паняццяў (абразы, царква, грэшнік, звон, дзяк і да т.п.). Слова «Бог» і ўтвораныя ад яго згадваюцца 20 разоў.

Натуральна, што адлюстраванне беларускай рэчаіснасці сапраўды немагчымае без згадвання рэлігіі, таму Я. Колас ужывае адпаведную лексіку ў тым ці іншым кантэксце. Але нават не гэта галоўнае. Звяртае ўвагу закальцаваная кампазіцыя раздзела. Вершы размешчаны не ў храналагічным парадку іх стварэння (NB на прыведзеныя адмыслова побач з назвамі твораў гады), а ў свядома абранай паслядоўнасці. З аднаго боку, праз яе закальцаванасць адлюстраваны прыродны цыкл і рытміка народнага, сялянскага жыцця. З іншага боку, у падкрэсленні матыву адраджэння-ўваскрашэння («Весна, весна // Жаданая! // Ты прыйдзёш зноў, // Ты вернешся» [3, с. 28]) таксама ёсць рэлігійныя матывы. Менавіта мастацкае адлюстраванне жыцця прыроды праз заўсёднае вяртанне-ажыўленне стварае паралель з абяцаннем уваскрашэння ў хрысціянскай традыцыі. Якуб Колас мог закончыць круг на зіме, аднак ён абазначае пачатак наступнага кругу.

Фактычна менавіта са сфармуляванага вышэй тэзіса пра алюзійнасць і апаніраванне стасоўна рэлігійных матываў пачынаецца і другі раздзел Коласавых «Песняў-жальбаў», які называецца «Родныя абразы» (падкрэсленне наша. — А. Т.), а не так, як мы са школы прывыклі бачыць гэтую назву (праўда, дзякуючы аднайменнаму вершу). Вядома ж, маюцца на ўвазе родныя вобразы. Аднак жа і супадзенне адпаведнае і — паводле стылю алегарызацыі аўтара — наўрад ці выпадковае. Да таго ж лагічна паставіць пытанне, што аўтару перашкаджала назваць і раздзел, і вядомы хрэстаматыйны верш гэтак, як слова падавалася ў тэксце — «образы». Тым болей, што паэт практыкаваў гэткую форму — адзін з вершаў, апублікаваных у «Нашай Ніве» (1907, 24 лют., №8), называецца «Расейскія образы» (1907), у ім крытычна апісаныя карціны жыцця ў імперыі, якія ні ў якім разе не маглі быць названыя абразамі. (Згаданы твор, што паказальна, не ўвайшоў у «Песні-жальбы»!)

Успамінаючы за кратамі блізкія сэрцу краявіды, Якуб Колас называе іх менавіта абразамі, хоць гэта ўсяго толькі, як гаворыцца ў хрэстаматыйным вершы, «(в)образы». Працытуем паказальны прыклад, заглянуўшы ў апошні раздзел «Песняў»:

Образы мілые роднаго края Смутак і радасць мая! Што маё сэрца да вас парывае? Чым так прыкованы я... («Родныя абразы», 1908)

Такім чынам песняром фактычна абагаўляецца родны край, праяўляецца рэлігійная адданасць яму. У такім святле зусім інакш успрымаюцца радкі з ужываннем слова «абразы», а не «образы»:

Я не знаю, я не знаю, Чым я так прыкуты Да тваіх, мой родны краю, Абразоў пакуты. («Я не знаю», 1909)

Пасля ўнармавання беларускай літаратурнай мовы і адаптацыі да нормаў Коласавых твораў азначаная нюансіроўка, на жаль, страцілася.

Да таго ж Я. Колас не толькі стварае ікону з краявідаў Бацькаўшчыны — часам выразнае стаўленне паэта да сялянскай справы як да вышэйшай за рэлігійнае жыццё:

Хлебароб глядзіць з уцехай,              Ходзіць ў Божым дару… Так ні поп, ні ксёндз ня ходзяць              Пры сьвятым алтару. («Хлебароб», 1908)

Уладзімір Конан лічыў, што «Песні-жальбы» «бліжэй да філасофіі хрысціянскай дэмакратыі, чым да сацыяльнага радыкалізму. У аснове сюжэтаў і вобразаў праграмных вершаў праглядваецца архетып евангельскай прыпавесці пра Лазара беднага і багацея (Лк 16, 19–31), пераўтвораных у аспекце тагачасных сацыяльных рэаліяў Беларусі ў складзе Расійскай імперыі. <...> Коласавы вобраз селяніна — гэта і вобраз Беларусі — беднага Лазара Расійскай імперыі» [4, c. 108]. Прычым падобнае прачытанне не абмяжоўваецца толькі названай кнігаю. У. Конан гаворыць яшчэ і пра алегарычнае апавяданне «Дудар» (гл. падрабязней: 4, с. 110; 1906 г. — г. зн. таксама з ранняй творчасці).

Асабліва выдзяляюцца з першых крокаў у паэзіі Якуба Коласа эсхалаталагічныя матывы, якія ў далейшым пашыраюцца і становяцца адной з дамінантаў у паэме «Новая зямля» [гл. падрабязней: 5].

Пры неабходнасці для вырашэння сваіх мастацкіх задач Якуб Колас запазычвае відавочна біблейскія калізіі. Так, верш «Мужык» (1908) выступае падагульненнем жыццёвага шляху селяніна, асабліва яго апошнія радкі:

Я мужычы сынок, Я ня маю дарог. Мая школка — шынок, Маё жыцьце — астрог!

У гэтым вершы звяртае на сябе ўвагу страфа, прапушчаная пры далейшых публікацыях яўна з цэнзурных меркаванняў (пра гэта скарачэнне паведамляецца ў каментарыях апошняга Збору твораў Я. Коласа [2, с. 534], але і яго складальнікі ў дадзеным выпадку прадоўжылі нядобрую традыцыю Галоўліта). Між іншым, як сцвярджаецца У. Конанам, тая купюра з’яўляецца выразнай адсылкай да біблейскага сюжэту, але ён перанесены на глебу беларускай рэчаіснасці, і пратаганістам выступае звычайны гаротнік-мужык, «люд забіты, люд хрышчоны» (цытата з верша «Наша доля» (1907)), хоць і не зусім ідэальны ў хрысціянскім сэнсе.

Пад ваконьнем не раз Я з мяшэчкам хадзіў, Міласьціны ў вас Хрыстом Богам прасіў. Вы ж у торбу маю Клалі чэрствы кусок; Замест рыбы — зьмяю З сьмехам клалі ў мяшок.

У. Конан цытуе гэтыя радкі і далей супастаўляе іх з біблейскім аповедам: «У Нагорным казанні Ісус Хрыстос пытаецца ў народа: «Ці ёсць сярод вас такі чалавек, які, калі папросіць сын ягоны ў яго хлеба, камень падаў бы яму? І калі рыбы папросіць — змяю падаў бы яму?» (Мц 7, 9)» [4, c. 108]. Гэткім шляхам Якубам Коласам дэманструецца, што жыццё мужыка праходзіць ва ўмовах, далёкіх ад міжчалавечага ўзаемаразумення.

Такім чынам, у кнізе «Песняў-жальбаў» выразна акрэсленая ідэйна-тэматычная апазіцыя «свет фізічны — свет метафізічны / рэлігійны». Жыццё чалавека і прыроды, згодна з канцэпцыяй «Песняў-жальбаў», мае два бакі — рэальны і ірэальны. Яны аб’ядноўваюцца тоеснымі рытмамі, у якіх адраджэнне рэальнага, матэрыялістычнага боку (у выніку гадавога кругазвароту) адпавядае ўваскрашэнню рэлігійна-метафізічнага (абяцанага паводле Бібліі).

Аднак выразнае і супрацьпастаўленне жыццёвай рэчаіснасці і яе нематэрыялістычнага боку. Канечне, вонкавае ўражанне, што рэпрэзентуецца сацыяльная парадыгма лірыкі «Песняў-жальбаў», і ў савецкі час такая трактоўка найзручней клалася ў пракрустава ложа марксісцка-ленінскага літаратуразнаўства. Але Я. Колас не хаваў і пэўнай рэлігійнасці, аддаючы пры гэтым перавагу не царкоўнай інтэрпрэтацыі (якой, тым не менш, не адкідваў), а сакральнасці родных вобразаў — як ён сам кажа, абразоў. Яны ствараюцца пэўным колам канцэптаў, што складваецца ў працэсе разгортвання панарамы «Песняў»: поры года як чытэльныя сімвалы жыцця (найчасцей — вясна), найменні Бацькаўшчыны ў розных варыяцыях (перадусім — родны край), песні як спараджэнне сацыяльнага і прыроднага жыцця, найважнейшыя ўмовы сялянскага існавання (хата, ніва, жыта, поле, лес, дарога і інш.), абагульненая фігура селяніна. Пры гэтым далёка не на апошнім месцы знаходзіцца хрысціянская рэлігійная лексіка (найбольш часта згадваюцца крыжы і словы з коранем «Бог»). Такое спалучэнне, у якім бачыцца пантэістычны пачатак, натуральна, са сваімі нацыянальнымі асаблівасцямі, адлюстроўвае светапогляд беларусаў, становіцца яго інтэлектуальным здабыткам.

У цэлым у першай кнізе паэзіі Якуба Коласа «Песні-жальбы» акрэсленыя мастацкія прыёмы аўтара. Некаторыя матывы яе вершаў былі паўтораны і плённа развіты ў наступных творах. Адным з такіх матываў з’яўляецца стварэнне і раскрыццё мастацкага свету праз рэлігійныя элементы. Наколькі яны прысутнічалі ў жыцці тагачаснага беларускага селяніна, настолькі і ўводзіліся ў творчасць. Разам з тым мы бачым вольную ці міжвольную метафарызацыю сэнсаў, закладзеных у вершах Якуба Коласа, праз экспліцытнае выкарыстанне элементаў рэлігійнасці (перадусім на лексічным узроўні) і яго прыхаваныя адсылкі, паралелі ці аналогіі з біблейскімі матывамі.

1. Цытаванне па першакрыніцы вымушанае, бо ў канчатковай рэдакцыі верш істотна зменены, асабліва ў аспекце рэлігійных матываў.
2. Для абранага аспекту даследавання няма прынцыповага адрознення паміж напісаннем назвы праз дэфіс («Песні-жальбы) і сучасным — без дэфіса, асобна. У першапублікацыі на форзацы напісана без дэфіса, але з ім — на ўнутранай тытульнай старонцы. Беларуская мова тым часам яшчэ не была ўнармаваная, таму разнабой у напісаннях здараўся нярэдка. Звернем увагу на тое, што назва паэмы «Сымон-музыка» (цяпер пішацца праз дэфіс) спачатку публікавалася асобна — «Сымон музыка», але для гэтага няма падставаў, асабліва пры супастаўленні з назваю «Песні-жальбы». Больш правільна было б даваць назву са злучнікам, бо ён захаваны ў падобным выразе, які фігуруе ў вершы «Рана засмуцілісь…», прычым дэфіс пакінуты і ў наступных публікацыях, у тым ліку апошнім Зборы твораў Я. Коласа (гл.: [2, с. 263]). Пры напісанні з дэфісам слова «жальбы» (форма слова ў такім выпадку мае назоўны склон, множны лік) становіцца азначэннем-эпітэтам «песняў», падобным да жанравага (як, напрыклад, элегіі, малітвы), без дэфіса (форма слова тады мае родны склон, адзіночны лік) слова «жальбы» можа быць суб’ектам-крыніцаю «песняў», ледзь ні лірычным героем іх або азначаць іх зместавую напоўненасць. Паколькі гэта не назіраецца пры відавочнай наяўнасці значэння фарматнай характарыстыкі «песняў», думаецца, што больш правільным з’яўляецца напісанне праз дэфіс. У самога аўтара напісанне назвы яго першай паэтычнай кнігі часам даецца праз дэфіс: напрыклад, пры напісанні аўтабіяграфіі.
3. Напісанне без дэфіса назвы рэлігійнага цыклу ў гэтай і далейшай цытатах з’яўляецца сінтаксічнай калькаю з польскай мовы — правільна перакладаць было б са злучком.
4. Відавочная памылка, трэба: шэпчуць. У далейшым выпраўлена.

Літаратура:

1. 1. Багдановіч, І. «Гэта — вобразы краіны Беларусі роднай…»: да 100-годдзя першага зборніка вершаў Якуба Коласа «Песні-жальбы» / І. Багдановіч // Роднае слова. — 2010. — №9. — С. 12—15.
2. Колас, Я. Збор твораў: у 20 т. / Я. Колас. — Мінск: Беларус. навука, 2007 — 2012. — Т. 1: Вершы (1898—1910) / рэд. тома М. І. Мушынскі; падрыхт. тэкстаў і камент. К.А. Казыра, Т. Р. Строевай; прадм. М.І. Мушынскага; Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т літ. імя Я.Купалы, 2007. — 622 с.
3. Колас, Я. Песьні-жальбы / Якуб Колас. — Вільня, 1910. — 128 с.
4. Конан, У. Філасофскія погляды Якуба Коласа: пастаноўка праблемы / У. Конан // Каласавіны. Якуб Колас і яго акружэнне: матэрыялы навук. канф., прысвеч. 50-й гадавіне смерці нар. паэта Беларусі Якуба Коласа, 3 лістап. 2006 г., Мінск / склад. З.М. Камароўская, Г.І. Зайцава. — Мінск: Выд. цэнтр БДУ, 2007. С. 103-114.
5. Конан, У. Эсхаталагічныя матывы ў паэзіі Якуба Коласа / У. Конан // Каласавіны. Матэрыялы навуковай канферэнцыі, прысвечанай 120-годдзю з дня нараджэння народнага паэта Беларусі Якуба Коласа. — Мінск, 2003. — С. 18-29.
6. Песні жальбы // catholic.by [Электронны рэсурс]. — Рэжым доступу: http://catholic.by/2/home/spetials/105811-piesni-zalby.html.
7. «Песні жальбы» // PIJARY.INFO. Афіцыйны сайт Ордэна Піяраў у Беларусі [Электронны рэсурс]. — Рэжым доступу: http://pijary.info/?p=176.