САМАПРЭЗЕНТАЦЫЯ БОГА МАЙСЕЮ Ў ПАЛАЮЧЫМ КУСЦЕ

1. Майсей пасвіў авечак цесця свайго Етры, святара мадыянскага. І завёў ён авечак далёка ў пустыню, і прыйшоў да Гарэба, Божай гары.
2. І з’явіўся яму Анёл Пана ў полымі агню з сярэдзіны цярновага куста. І бачыў ён, як куст палаў агнём, але не згараў.
3. І сказаў Майсей: Падыду я бліжэй і пагляджу на гэтую вялікую з’яву: чаму куст не згарае.
4. Убачыў Пан, што ён наблізіўся, каб паглядзець, і паклікаў яго з сярэдзіны куста, кажучы: Майсей, Майсей. Той адказаў: Вось я.
5. І сказаў Бог: Не набліжайся сюды, здымі абутак з ног тваіх, бо месца, на якім ты стаіш, гэта святая зямля.
6. І сказаў яшчэ: Я — Бог айца твайго, Бог Абрагама, Бог Ісаака, Бог Якуба. І схаваў Майсей твар свой, таму што баяўся паглядзець на Бога.
7. І сказаў Пан: Я добра бачыў пакуты народу Майго ў Егіпце, Я чуў крык ягоны з-за прыгнятальнікаў яго.
8. Я ведаю яго цярпенні. Таму сышоў Я, каб вызваліць яго з рук егіпцянаў і вывесці яго з гэтай зямлі ў зямлю добрую і прасторную, дзе сочыцца малако і мёд, у месца канаанцаў і хетаў, амарэяў і пэрэзеяў, і хівітаў, і ебусеяў.
9. І сказаў Пан: Вось крык сыноў Ізраэля дайшоў да Мяне, і Я ўбачыў уціск іхні, якім егіпцяне прыгнятаюць іх.
10. Але ідзі, Я пашлю цябе да фараона, каб ты вывеў з Егіпта народ Мой, сыноў Ізраэля.
11. І сказаў Майсей Богу: Хто я, каб ісці да фараона і выводзіць сыноў Ізраэля з Егіпта?
12. Пан адказаў: Я пайду з табою. І вось знак таго, што Я паслаў цябе: калі выведзеш народ з Егіпта, паклоніцеся Богу на гэтай гары.
13. І сказаў Майсей Богу: Вось я прыйду да сыноў Ізраэля і скажу ім: Бог айцоў вашых паслаў мяне да вас. А калі яны спытаюцца ў мяне: Якое ў Яго імя? Што адказаць мне ім?
14. Тады сказаў Бог Майсею: Я ЁСЦЬ, ЯКІ ЁСЦЬ. І сказаў: Так скажаш сынам Ізраэля: ЯКІ ЁСЦЬ паслаў мяне да вас.
15. І гаварыў далей Бог Майсею: Так скажаш сынам Ізраэля: Пан Бог айцоў вашых, Бог Абрагама, Бог Ісаака і Бог Якуба паслаў мяне да вас. Гэта імя Маё навекі і гэта напамін пра Мяне з пакалення ў пакаленне.
16. Ідзі і збяры старэйшын Ізраэля, і скажы ім: «Пан, Бог айцоў вашых, з’явіўся мне, Бог Абрагама, Бог Ісаака і Бог Якуба, гаворачы тым, якіх наведаў: «Я наведаў вас і ўбачыў усё, што адбылося з вамі ў Егіпце»;
17. І сказаў: «Я ўвяду вас ад смутку Егіпта ў зямлю канаанцаў і хетаў, амарэяў і пэрэзеяў, і хівітаў, і ебусеяў, у зямлю, якая сочыцца малаком і мёдам».

Чытанне кнігі Зыходу — гэта не толькі захопленасць невядомасцю і цікаўнасць, але таксама рух ад аднаго адкрыцця да другога, якія, нібы маланка, раптоўна асвятляюць усё і даюць спасцігнуць сэнс ужо вядомых падзей1. Кніга Зыходу была напісана натхнёным аўтарам у глыбокай старажытнасці, і яе змест найбольш поўна адкрыецца толькі ў тым выпадку, калі інтэрпрэтацыя дапаможа пэўным чынам наблізіць гэты тэкст да сучаснага чытача. З усіх літаратурных метадаў менавіта наратыўны аналіз з асаблівай увагай ставіцца да пункту гледжання апавядальніка (наратара), намагаючыся выявіць, якім чынам аўтар тэксту распавядае гісторыю так, што слухач або чытач «уцягваецца» ў свет і сістэму каштоўнасцей асобнага наратыву.

Наратыўная экзэгеза прапануе метад разумення і пераказу біблійнай весткі, пададзенай у форме аповеду і сведчання, што, у сваю чаргу, з’яўляецца асноўным спосабам чалавечай камунікацыі2. Выбраны для аналізу фрагмент (Зых 3, 1–17) з’яўляецца часткай гісторыі зыходу выбранага народу з Егіпта — часткай вялікага наратыву ўсіх часоў.

У якасці ўступнай часткі да аналізу пазначым асноўныя паняцці, якія будуць выкарыстаныя далей. Два галоўныя элементы любога наратыву: наратар (голас) і сюжэт. Наратар — апавядальнік гісторыі — з’яўляецца пасрэднікам паміж светам наратыву і светам аўдыторыі3. Наяўнасцю сюжэта наратыў вылучаецца з шэрагу іншых літаратурных жанраў (лірычнай паэзіі, напрыклад) або філасофскіх твораў. Сюжэт мае сваю структуру, якая звычайна мае экспазіцыю (уступ), завязку (пачатак падзеі), развіццё, кульмінацыю, паваротны момант, развязку (вырашэнне праблемы). Біблійныя сюжэты часта выконваюць службовую функцыю, таму што не маюць на мэце просты пераказ гісторыі, але адкрываюць і паказваюць чытачу пэўны аспект Бога.

Наратыўны аналіз паказвае адрозненне паміж «сапраўдным» або «яўным» наратарам (які на самай справе склаў аповед) і «імпліцытным» або «меркаваным», вобраз якога паступова ствараецца ў чытача ў працэсе чытання тэксту. Падобным чынам і «сапраўдны» чытач — гэта кожны, хто мае доступ да тэксту, а «імпліцытны» — той, каго тэкст мае на ўвазе, і хто здольны выканаць разумовыя і эмацыйныя дзеянні, неабходныя для таго, каб увайсці і даць адказ на гісторыю так, як таго жадае «сапраўдны» наратар. Як адзначае Дакумент ПБК, «тэкст будзе мець уплыў тады, калі сапраўдныя чытачы (у дадзены момант мы) змогуць атаясамліваць сябе з імпліцытным чытачом. Адной з галоўных задач экзэгезы з’яўляецца садзейнічанне працэсу такой ідэнтыфікацыі»4. Згодна са структурай эпізода Зых 3, 1–17 разгледзім асноўныя яго сцэны.

Себасцьян Бурдон. Палаючы куст (Неапалімая купіна). XVII ст. Эрмітаж, Санкт-Пецярбург.

Першыя два раздзелы кнігі Зыходу ўводзяць чытача ва ўмовы і кантэкст падзеі самапрэзентацыі. Перш чым вывесці Майсея на першы план, наратар апісвае цяжар прыгнёту, пакуты народу, згубнасць палітыкі фараона. Знішчэнне хлопчыкаў — чацвёрты захад, прадпрыняты фараонам, каб прыпыніць размнажэнне габрэяў. Наратар такім рытарычным прыёмам паказвае нарастанне няшчасця, безнадзейнасць сітуацыі габрэяў перад з’яўленнем Майсея. Уступныя эпізоды жыцця Майсея адлюстраваны наступным чынам: нараджэнне і выратаванне (Зых 2, 1–10), першыя крокі ў публічным жыцці (Зых 2, 11–15), сустрэча з дочкамі мадыянскага святара і вяселле (Зых 2, 15–22).

Эпізод, у якім Майсей ажаніўся з Сэфорай, падобны да гісторыі Ісаака, які таксама ў чужой зямлі сустрэў ля студні будучую жонку. Так слухачы расповеду разумелі, што Майсей — герой, а не звычайны чалавек. Наратывы пра герояў адразу пасля шлюбу паказваюць вынік — нараджэнне сына. Такім чынам, другі раздзел пачынаецца сужэнствам бацькоў Майсея, яго нараджэннем і наданнем яму імя і завяршаецца шлюбам Майсея і выбарам імя для яго першынца. Унутры ж раздзела раскрыты асноўныя моманты, важныя для гісторыі: габрэйскае паходжанне, егіпецкая ідэнтычнасць і сувязь з народам Мадыяну.

У Кнізе Зыходу (2, 23–24) распавядаецца аб смерці фараона і магчымасці вяртання для Майсея. Чытач можа яшчэ раз адчуць нарастанне прыгнёту габрэяў. Нарэшце наўпрост гаворыцца пра Бога. Яго прысутнасць адчувалася і ў клопаце пра малога Майсея, але наратар нічога не казаў пра Божы адказ на пакуты народу. Стогн і лямант людзей выклікаюць сіметрычную рэакцыю Бога. Драма інтэнсіўна нарастае. «Бог пачуў… прыгадаў… глянуў… пашкадаваў» і гатовы ўмяшацца ў гісторыю. Сцэна для паклікання Майсея падрыхтавана5.

Наратыў аб пакліканні Майсея (3, 1–4, 17), нягледзячы на ўплыў некалькіх традыцый, якія яго сфарміравалі6, мае выразную структуру:

• тэафанія (Зых 3, 1–6);
• пакліканне прарока (Зых 3, 7–10);
• дыялог з Богам (Зых 3, 11–4, 17), які мы разгледзім часткова, да верша ў 3, 17.

У пачатку аповеду наратар займае нейтральную пазіцыю і адзначае, што Майсей не прадчувае спаткання, якое яго чакае. Ён пасе статак авечак цесця, святара Рагуэля, вядзе спакойнае жыццё ў новай сям’і на зямлі мадыянітаў, якія з-за паходжання ад Абрагама і Кетуры былі блізкімі да роду Ізраэля (гл. Быц 25, 1–2). Матыў пастыра выдатна пасуе будучаму правадыру народу.

У вершы 2а наратар загадзя адкрывае чытачу змест наступнай сцэны: агонь — гэта Божая прысутнасць, аб якой Майсей яшчэ не ведае. Калі чытач пераходзіць да верша 2б, ён «бачыць» толькі тое, што і Майсей. Інакш кажучы, пункт гледжання абмяжоўваецца толькі дзіўнай з’явай палаючага куста. Пасля кароткага ўнутранага маналогу, у якім Майсей выказвае цікаўнасць, наратар змяняе «месца». Ён становіцца на пазіцыю Бога і з Яго перспектывы бачыць тое, што і Бог: набліжэнне Майсея. Затым, пачынаючы ад верша 4б, наратар займае пазіцыю знешняга назіральніка, пераказчыка дыялогу.

Выбар паміж унутраным ці знешнім пунктам гледжання (або перспектывай) застаецца за наратарам і мае важнае значэнне. У чым мэта такой наратарскай стратэгіі? Падобна да таго, што наратар хоча, каб чытач як мага паўней удзельнічаў у досведзе галоўнага героя7. Калі параўнаць наратарскую пазіцыю з камерай аператара кінафільма, то можна прасачыць «рэжысёрскую задуму» наратара і адчуць яго імкненне «ўцягнуць» чытача ў перажыванне падзеі.

Аповед разгортваецца далей, і Майсей, прываблены агнём, які не спальваў куст, чуе самога Ягвэ (вершы 4–6. 7–10. 12). Сустрэча з Богам у полымі агню знаходзіцца «ўнутры традыцыі тэафаніі»8. Падобны тэкст знаходзіцца ў Кнізе Быцця (15, 17), дзе Бог аб’яўляецца Абрагаму ў выглядзе агню, таксама прамаўляючы да яго. Сімволіка куста становіцца больш зразумелай, калі прыняць да ўвагі, што на старажытным Блізкім Усходзе расліны, якія растуць на пустынных месцах, успрымаліся як знакі жыцця, трываласці і моцы адраджэння прыроды ў надзвычай цяжкіх умовах. Таму менавіта такая расліна магла атрымаць прывілей месца тэафаніі9.

Як бачна з завязкі сюжэта, Бог з’яўляецца ініцыятарам дыялогу з Майсеем, і гэты дыялог працягнецца ва ўсім тэксце Зыходу. Бог двойчы вымаўляе імя Майсея, як і ў выпадку з Абрагамам (Быц 22, 11), Якубам (Быц 46, 2) і Самуэлем (1 Сам 3, 4). Падобна ім, Майсей адказвае «Вось я». Наратар выразна выкарыстоўвае замацаваны ў традыцыі ўзор паклікання прарока: панарамны агляд месца, унутраны маналог, адкрыццё святой прасторы, дыялог. Чытачы або слухачы наратыву ўжо на гэтым этапе абмену рэплікамі разумеюць, што Бог звяртаецца да прарока. Затым заўвага Бога пра «святую зямлю» (3, 5б) становіцца выразнай часткай наратыву. На старажытным Блізкім Усходзе святая гара ў якасці месца, дзе прабывае Бог, разумелася як цэнтр або вось Сусвету, месца, дзе сустракаюцца неба і зямля. Літаральна ў вершы 5б сказана пра «зямлю святасці», што далей будзе разгорнута ў раздзелах Кнігі Зыходу пра Сінай і ў шматмоўных апісаннях каўчэга запавету і яго слугаў10.

Майсей у адказ здымае абутак у гэтым святым месцы ў знак павагі, згодна з традыцыяй Блізкага Усходу. Толькі пасля гэтага голас Бога раскрывае сваю Боскую ідэнтычнасць. Аўтарытэтнае «Я» (3, 6) таксама адпавядае прынятай у біблійнай літаратуры формуле, улічваючы тое, што і праайцам Майсея Бог аб’яўляўся падобным чынам. Саміх гэтых патрыярхаў згадвае Бог у сваёй самапрэзентацыі Майсею. Успамін імёнаў Абрагама, Ісаака і Якуба выяўляе сувязь з наратывамі Кнігі Быцця і з заканчэннем другога раздзелу Кнігі Зыходу (Зых 2, 24). Ізраэль выбавіць з няволі менавіта Бог айцоў. Бог прэзентуе сябе не праз уласнае імя, але ў адносінах да Майсея і Ізраэля11 — Бог, «у якога верыў твой айцец і праайцы твайго народу». Формула дазваляе ўбачыць Бога, цесна звязанага са сваім народам, як з вялікай сям’ёй, і прасачыць лучнасць прамовы Бога з верай Майсея і пакаленняў ізраэльскага народу ў Егіпце12.

Рэакцыя Майсея вынікае з яго веры: ён закрывае твар, што сведчыць аб тым, што ён сапраўды паверыў. Пачуўшы Божы голас, Майсей зразумеў, перад Кім ён стаіць і што непасрэдны кантакт з Богам будзе мець свае вынікі (гл. Быц 32, 23–33; Зых 19, 21–24; 20, 19; 24, 11; 33, 20).

У вершах 7–10 мы чуем аб ролі, якую Бог прызначыў Майсею ў сваім плане вызвалення Ізраэля. Адначасова гэта і прэлюдыя да першага з васьмі дыялогаў паміж Богам і Майсеем, у якіх выбраннік пратэстуе супраць місіі, а Бог адказвае яму13. Бог выяўляе сваё спачуванне прыгнечанаму народу і жаданне вызваліць ад уціску і несправядлівасці. Апісанне абяцанай зямлі, у якой «сочыцца малако і мёд» (3, 8) тут даецца ў Бібліі першы раз. Гэтая зямля незвычайная, але ўсё яшчэ знаходзіцца пад уладай іншых народаў.

Жанр паклікання ў дачыненні да Майсея мае на мэце паказаць ідэнтыфікацыю яго ў якасці прарока, нават нягледзячы на тое, што ён выразна названы прарокам толькі ў канцы Пяцікніжжа (гл. Дрг 34, 10). Падчас разгортвання падзей Кнігі Зыходу Майсей становіцца вельмі шматгранным лідарам. Тое, што ад самага пачатку місія Майсея змешчана ў наратыў паклікання дапамагае першаснай аўдыторыі зразумець, што кіруючая роля даручана яму Богам14.

Супраціў выбранніка традыцыйны для наратываў паклікання. На заклік Бога Майсей адказвае: «Хто я, каб ісці да фараона і выводзіць сыноў Ізраэля з Егіпта?» (3, 11). Бог запэўнівае яго ў сваёй прысутнасці: «Пайду з табой» (3, 12), і гэта значыць, што яму будуць спадарожнічаць абарона і моц, патрэбныя для спаўнення місіі.

Затым — «на мове, багатай неадназначнасцю»15, — Бог абвяшчае знак, які будзе паказваць супрацоўніцтва з Божым пасланнем. Няясна, чым канкрэтна ёсць знак: гэта можа быць куст, які не згарае ў агні, прысутнасць Бога або той факт, што Бог пасылае Майсея, або нават канчатковы вынік місіі выбаўлення народу з-пад улады фараона. Ёсць верагоднасць, што мова інтэнцыянальна шматзначная і дазваляе існаваць усім магчымасцям, якія суправаджаюць мінулыя, цяперашнія і будучыя падзеі. Такая зацемненая адкрытасць выказвання значна адрозніваецца ад спецыфічнасці знакаў, якія Біблія падае ў пакліканні прарока ў іншых наратывах, што сведчыць аб тым, што аповед пра Майсея як непараўнальную постаць у габрэйскай Бібліі мае свае ўнікальныя рысы.

Ідэнтычнасць Бога, які дае знак, нечакана адкрываецца ў наступным эпізодзе (Зых 3, 13–15), што з’яўляецца кульмінацыйным момантам фрагмента, які мы разглядаем. Імя і сюжэт у біблійных наратывах вельмі цесна звязаны паміж сабою. Абвешчанае ўпершыню ад першай асобы, Божае імя «Я ЁСЦЬ, ЯКІ ЁСЦЬ» (Ehyeh asher ehyeh) настойліва выклікае ўсё новыя спробы філалагічнага аналізу, часта спалучанага з філасофскімі і тэалагічнымі разважаннямі. Меншая ўвага прысвячаецца наратыўнаму аспекту самапрэзентацыі Бога ў кантэксце ўсёй падзеі зыходу. Выраз Ehyeh asher ehyeh з’яўляецца прыкладам канструкцыі idem per idem («тое самае праз тое самае»), якая ўжываецца тады, калі хтосьці не мае намеру выказацца больш зразумела16.

Божае імя як «адкрытая формула» ў кантэксце папярэдняга адказу «Я пайду/буду з табой» (Зых 3, 12), можа падразумяваць сцвярджэнне «Я буду, які буду» і павялічвае ўзровень няведання Майсея (і чытача) адносна будучыні17. Бог будзе такім, якім Ён хоча быць, — такая няўлоўнасць імя зберагае Божую свабоду ў гісторыі і супрацьстаіць магічным ды ідалапаклончым уплывам. У кантэксце абяцанай дапамогі і вызвалення (Зых 3, 7–10) формула імя ўспрымаецца як абяцанне зычлівасці Бога. Такім спосабам Бог паказвае непрадказальнасць будучыні, але адначасова запэўнівае ў сваёй дапамозе. Божае імя адлюстроўвае вернасць Бога: Ён быў, ёсць і будзе нязменным у сваёй прысутнасці, ласкавасці і спаўненні абяцанняў.

Імя, якое Бог адкрыў Майсею, вядомае як тэтраграматон, таму што запісана чатырма габрэйскімі літарамі. У транслітэрацыі імя выступае як YHWH і з’яўляецца каля 6823 разоў у габрэйскай Бібліі і некалькі разоў у па-забіблійных надпісах18. Старажытныя біблійныя манускрыпты былі ў асноўным кансанантнымі, г. зн. запісанымі без галосных. Калі масарэты, юдэйскія кніжнікі, якія імкнуліся захаваць традыцыйны тэкст габрэйскай Бібліі, рабілі агаласоўку тэксту ў раннім Сярэднявеччы (ад сёмага да дзявятага стагоддзя пасля Н. Х.), то чатыры зычныя Божага імя яны пакінулі без агаласоўкі. Масарэты ўстрымаліся ад дадавання галосных, бо да моманту агаласоўкі габрэі лічылі імя Бога ўжо настолькі святым, што яго ўвогуле не вымаўлялі, каб сваім агучваннем ненаўмысна не зняважыць Бога і не парушыць запаведзь Дэкалогу не ўжываць дарэмна імя Пана. Такім чынам, калі яны чыталі ўголас Біблію, то замянялі тэтраграматон словам «Аданай» (Adônây), поўным павагі зваротам, які азначае «мой Пан». Гэтая практыка захоўваецца сярод габрэяў да сённяшняга дня. Каб пазначыць замену без выдалення літараў YHWH, масарэты дадалі галосныя слова «Аданай» да зычных тэтраграматона. У выніку ўзнікла гібрыдная форма, транслітэрацыя якой выглядае наступным чынам: Yehovah. Сапраўднае вымаўленне імя Бога з чатырох зычных, па сутнасці, было страчана, аднак сучасная біблістыка настойліва даводзіць, што арыгінальнае вымаўленне гучала як «Ягвэ» (Yahweh)19.

Старажытныя перакладчыкі Бібліі захоўвалі павагу габрэяў да Божага імя і запісвалі тэтраграматон як «Пан»: пераклад на грэцкую мову (Сэптуагінта) у асноўным перадае YHWH як Kyrios, а лацінскі пераклад (Вульгата) — Dominus. Такое ж стаўленне перанялі і перакладчыкі Святога Пісання на беларускую мову. Адначасова з павагай, якую дэманструе такая практыка, яна не пазбаўлена і праблемаў: заменнае слова як эпітэт зацямняе той факт, што Бог мае ўласнае імя і зніжае нашу дасведчанасць аб політэістычным кантэксце старажытнага Ізраэля, дзе імя Бога было істотна неабходным20.

У перакладзе на беларускую мову формула самапрэзентацыі Бога, змешчаная ў вершы Кнігі Зыходу (3, 14), мае свае асаблівасці ў розных выданнях: «Я Ёсць, Які Ёсць»21, «Я — Той, Хто ёсць»22, «Я — Сутны»23.

Важна разглядаць аб’яўленне Божага імя (3, 14) у лучнасці з тым кантэкстам, у якім змясціў гэты верш наратар. Фраза самапрэзентацыі «апраўлена», нібы ў рамку, у гарантыю Божай прысутнасці: «Я пайду з табой» (3, 12), і «гэта імя Маё навекі» (3, 15). Імя такім чынам мае ў сабе канатацыі пастаяннай прысутнасці, але таксама выяўляе расплывістасць, неахопны і няўлоўны характар гэтай прысутнасці: «Бог вядомы як невядомы»24.

Пазітыўны ўнёсак неадназначнасці Божага імя заключаецца ў тым, што выконвае ў наратыве важную рытарычную функцыю. Формула самапрэзентацыі дазваляе чытачу перажыць «невядомасць, цікаўнасць і здзіўленне»25. Гэтыя тры сілы, якім наратар разважліва надае дынаміку, нясуць у сабе мноства разнастайных сэнсаў Божага імя, а менавіта:

• гульню паміж статычным аспектам («быць») і дзейным аспектам («здарыцца», «адбыцца») дзеяслова ehyeh;
• неабсяжнасць часу дзеяслова, які ахоплівае мінулае, сучаснасць і будучыню;
• дыялектыку паміж дзеясловам ehyeh (як падзеяй або працэсам) і злучальным займеннікам asher (як указаннем на асабістую ці тэматычную ідэнтычнасць (хто/што);
• рытарычную каштоўнасць канструкцыі idem per idem, якая адначасова адлюстроўвае і нявызначанасць, і ўзмацненне сэнсу;
• cілу мэтанакіраванасці выказвання 3, 14а, што ў кантэксце падзеі тэафаніі і паклікання выступае і як сцвярджэнне, і як абяцанне26.

У наступным выказванні Бога (Зых 3,15) наратар змяшчае разам і імя («Так скажаш сынам Ізраэля: Пан Бог айцоў вашых, Бог Абрагама, Бог Ісаака і Бог Якуба паслаў мяне да вас»), і наказ пра «напамін» («Гэта імя Маё навекі і гэта напамін пра Мяне з пакалення ў пакаленне»). Паводле некаторых даследчыкаў, арыгінальнае слова «напамін» (zêker), якое ўжывае габрэйская Біблія, звязана з сакральным аспектам старажытнага слова, якое азначае ўспамін падчас літургіі. Гаворка ідзе аб цырыманіяльным ушанаванні, якое заахвочвае людзей у сваіх дзеяннях кіравацца Божай задумай для ўсёй гісторыі свету. Такім чынам наратар у адным вершы яднае імя Бога з будучымі пакаленнямі народу. Гэты «напамін» з’яўляецца т. зв. эсхаталагічным памятаннем таго, што яшчэ не споўнілася, але абавязкова станецца27.

Пасля кожнага выказвання Бога, пачынаючы з вершаў 3,14, і да канца трэцяга раздзела Майсей захоўвае маўчанне. Магчыма, так наратар паказвае, што яму не хапала словаў, ці адкрывае сваё здзіўленне, якое можа перадацца і чытачу. Сустрэўшыся з маўчаннем Майсея, Бог «дастасоўвае сваю самапрэзентацыю»28 і робіць гэта ў два этапы. Па-першае, галоўная формула імя ў першай асобе саступае месца сцвярджэнню, прызначанаму для сыноў Ізраэля, згодна з пытаннем Майсея («Вось я прыйду да сыноў Ізраэля… А калі яны спытаюцца…?»). «Так скажаш сынам Ізраэля: ЯКІ ЁСЦЬ паслаў мяне да вас» (Зых 3, 14б). Гэтае выказванне, аднак, зноў сустракаецца з маўчаннем Майсея, што вядзе да трэцяга сцвярджэння, у якім Бог звяртаецца да вядомага з гісторыі сыноў Ізраэля імя: «Пан Бог айцоў вашых, Бог Абрагама, Бог Ісаака і Бог Якуба паслаў мяне да вас» (Зых 3, 15). Бог сам дапамагае «перакласці» імя для сыноў Ізраэля. Далей Майсей на самай справе будзе выкарыстоўваць Божае імя менавіта ў трэцяй асобе. Інакш кажучы, паводле задумы наратара, Майсей і чытач — адзіныя, каму «дадзены прывілей ведаць Божае імя ў першай асобе»29.

У разгорнутай прамове (3, 16–17) Бог паўтарае сутнасць місіі пасланніка. Часткова змест пераклікаецца з вершамі 7–8, але тут словы Бога пададзены як рыторыка. Чаканае выбаўленне народу прадстаўлена ў выглядзе дэкларацыі, абяцання ад Бога. Больш за тое, па сутнасці, Майсей нічога не павінен пакінуць «пры сабе», але павінен перадаць суайчыннікам тое, што атрымаў сам: Божае імя, прысутнасць і абяцанне. Наступны ж верш (3, 18) адлюстроўвае некаторую змену ракурса: акцэнт пераносіцца на больш канкрэтныя «інструкцыі» дзеля паспяховасці місіі. Наратар мэтанакіравана пачынае паказваць, што нават з Божай перспектывы зыход — не простая справа, бо патрабуе разважлівасці і стратэгіі. Верш 3, 17, на якім спыняецца дадзены наратыўны аналіз, з’яўляецца не развязкай, але хутчэй адкрытым фіналам, які прадугледжвае асабістыя адказы тагачасных людзей, а ў канчатковым выніку — кожнага чытача.

Высновы наратыўнага аналізу

Эпізод самапрэзентацыі Бога Майсею з’яўляецца часткай гісторыі не толькі вызвалення ад прыгнёту, але і аб’яўлення Бога сынам Ізраэля (Зых 14, 30–31; 15, 1–17) і егіпцянам (гл. Зых 14, 25). Прыгнёт габрэяў у Егіпце пачаўся з няведання новым фараонам Юзафа (гл. Зых 1, 8), а пазней няведанне Пана («Не ведаю Пана і не адпушчу Ізраэля»; Зых 5, 2) стала пачаткам дзесяці бедстваў і Божага суду.

Пакліканне становіцца істотным фармацыйным момантам, які распачынае індывідуальную місію Майсея. Адбываецца разгортванне тэкстуальнай мадэлі, у якой чалавек сваім дзеяннем адказвае на Божую ініцыятыву. Наратар паказвае Майсея не пасіўным адрасатам Божых паўнамоцтваў, але асобай, якая адказвае на палохаючы заклік вельмі па-чалавечы — сумневам. У той жа час супраціў Майсея, якім прасякнуты дыялог з Богам, сведчыць аб тым, што развіццё падзей ідзе па вядомым узоры паклікання прарока, які традыцыйна ўключае не толькі тэафанію і даручэнне пэўнай місіі, але і абмен рэплікамі паміж Богам і пасланнікам.

Наратар пераплятае літаратурна-чалавечае з Божым, акрэсліваючы тэалагічнае бачанне чалавечай слабасці, якая часта любіць схавацца за «экранам» ужо вядомага, але неабавязкова пазітыўнага досведу Бога, таму нельга разумець падзею тэафаніі і паклікання толькі ў катэгорыях псіхалагічнай рэфлексіі Майсея, які разважае над лёсам свайго народу і прагне яго вызваліць, а з часам прыходзіць да пераканання, што Бог хоча яму ў тым дапамагчы. Менавіта выбраная наратарам форма аповеду дае чытачу ясна зразумець: толькі асаблівая і радыкальная інтэрвенцыя Бога можа прывесці да поўнага разрыву з мінулым. І ў той жа час наратар падкрэслівае каштоўнасць ініцыятывы чалавека, без якой Бог не жадае дзейнічаць. Пярэчанні і сумневы чалавека Бог спыняе не сваёй сілаю, але перакананнем. Бог бачыць пакуты сваго народу (Зых 2, 23–25, 3, 7) і запрашае чалавека прасякнуцца спачуваннем да церпячых. Майсей разумее, што ён павінен узяць на сябе цяжар долі народу, да якога ён належыць. Будучы выбітным прадстаўніком супольнасці, ён павінен цяпер вывесці народ з егіпецкай няволі і прывесці ў лепшую будучыню, звязаную з зямлёй, якая абяцана праайцам30.

У падзеі самапрэзентацыі Бога чытач разам з Майсеем ад стану няведання пераходзіць да ведання імя Бога, ад спасціжэння асабістага паклікання — да служэння. Ужо не засланяючы твару, як Майсей, але гледзячы «на таго, каго прабілі» (Ян 19, 37), хрысціянін у сучасным свеце пакліканы даць Богу адказ, поўны ўзаемнай любові, памятаючы, што Бог спадарожнічае яму на жыццёвым шляху. Выкананне запаведзі любові з’яўляецца дасканалым адказам, адначасова дарам Бога і свабодным выбарам чалавека.

1. Гл. Jean-Pierre Sonnet. God’s “Narrative Identity”…, с. 344.
2. Гл. Папська біблійна комісія. Документ. Тлумачення Біблії в Церкві..., раздзел I. Б. 2.
3. Гл. Jean Louis Ska, S.J. Our Fathers Have Told Us. Introduction to the Analysis of Hebrew Narratives. — Roma, 2000, с. 2.
4. Гл. Папська біблійна комісія. Документ. Тлумачення Біблії в Церкві…, раздзел I. Б. 2.
5. Гл. Carol Meyers, Exodus. New Cambridge Bible Commentary, Cambridge, 2005, с. 46.
6. Экзэгеты бачаць тут прысутнасць ягвістычнай і элагістычнай рэдакцый, якія ляглі ў аснову большасці наратываў Кнігі Зыходу. Пар. Janusz Nawrot. Teofaniczna prezentacja Boga w spotkaniu z Mojżeszem (Wj 3, 1–6), Poznańskie studia teologiczne, т. 10 2001, с. 24.
7. Гл. Jan Louis Ska, S.J. Our Fathers Have Told Us..., с. 76.
8. Гл. Janusz Nawrot. Teofaniczna prezentacja…, с. 33.
9. Тамсама.
10. Гл. Carol Meyers, Exodus…, с. 53.
11. Тамсама, с. 54.
12. Гл. Janusz Nawrot. Teofaniczna prezentacja…, с. 37.
13. На думку Кэрал Мейерс, «паўторы ў саміх дыялогах могуць быць вынікам існавання розных традыцый. Не менш праўдападобна і тое, што гэты васьмічасткавы дыялог — найвышэйшае прарочае ўзаемадзеянне з Богам, бо ў семіцкім рытарычным стылі сем-плюс-адзін узмацняе сімвалізм сямі як лічбы, якая азначае сукупнасць або паўнату». Пар. Carol Meyers, Exodus…, с. 55.
14. Тамсама, с. 56.
15. Тамсама.
16. Канструкцыя idem per idem складаецца з дзеяслова ў галоўнай частцы, які паўтараецца ў даданай частцы сказа, а ролю злучальнага слова выконвае адносны займеннік. Лік і асоба назоўніка ў галоўнай частцы адлюстроўваюцца ў даданай частцы. Акрамя гэтага, дзеяслоў, які паўтараецца, мае аднолькавы сэнс у абедзвюх частках, што адрознівае гэтую з’яву ад паранамазіі, у якой падабенства формы словаў не азначае аднолькавага сэнсу. Канструкцыю іdem per іdem можна знайсці таксама ў Кнізе Зыходу (4, 13; «Пане, пашлі, каго маеш паслаць»); Зых 16, 23 («што маеце пячы — пячыце, а што маеце варыць — варыце»); Зых 33, 19 («Пашкадую, каго пашкадую, і буду міласэрны да таго, да каго буду міласэрны»); Эст 4, 16 («Калі я загіну — загіну»). Гл. Jean-Pierre Sonnet. Ehyeh Asher Ehyeh (Exodus 3:14): God’s «Narrative Identity» Among Suspense, Curiosity, and Surprise. Gregorian University, Theology. Poetics Today (2010) 31 (2), с. 333.
17. Тамсама, с. 336.
18. Гл. Carol Meyers, Exodus..., с. 58.
19. Тамсама.
20. Тамсама.
21. Секцыя па перакладзе літургічных тэкстаў і афіцыйных дакументаў Касцёла пры Канферэнцыі Каталіцкіх Біскупаў у Беларусі.
22. Біблейскае таварыства ў Рэспубліцы Беларусь. Біблія. Кнігі Святога Пісання Старога і Новага Запаветаў на падставе рукапісаў Уладзіслава Чарняўскага. — Мінск, 2012.
23. Біблія. Кнігі Святога Пісання Старога і Новага Запавету кананічныя ў беларускім перакладзе / Перакладчык В. Сёмуха. Duncanville, USA: World Wide Printing, 2002.
24. Гл. Samuel Terrien, The Elusive Presence…, с. 117.
25. Гл. Jean-Pierre Sonnet. Ehyeh Asher Ehyeh (Exodus 3:14)…, с. 333.
26. Тамсама, с. 334.
27. Гл. Samuel Terrien, The Elusive Presence…, с. 115.
28. Гл. Jean-Pierre Sonnet, Ehyeh Asher Ehyeh (Exodus 3:14)…, с. 344.
29. Тамсама, с. 342.
30. Гл. Janusz Nawrot, Teofaniczna prezentacja…, с.24.