БЯСЕДА І ЎРАЧЫСТАСЦЬ

«Радаснае выйсце часта родзіць сумнае вяртанне, а мілая вячэрняя забава засмучае наступны ранак». Тамаш Кэмпійскі, «Следам за Хрыстом», р. ХХ.

Габрыэля Пузыня з Гюнтэраў (24.09.1815 — 16.08.1869) — пісьменніца беларуска-польскага культурнага памежжа: паэтка, празаік, мемуарыст, драматург. Пісала на польскай мове. Аўтарка кніг «W imie Boże!» (1843), «Dalej w świat!» (1845), «Dzieci litewskie — ich słówka, оdpowiedzi i postrzeżenia. Z prawdziwych wydaźeń. Zebrała autorka w imie Boźe» (1856), «Prozą i wierszem» (1856), «Małe a prawdziwe opowiadania» (1857), «W imie Boże — Dalej w świat!» (1859), «W Wilnie i dworach litewskich» (1928) і іншых. Нарадзілася ў Вільні, была трэцяю, наймалодшаю, дачкою графа Адама Гюнтэра і Аляксандры з Тызенгаўзаў. Жыла ў бацькавым маёнтку Дабраўляны былога Ашмянскага павета (цяпер Смаргонскі р-н Гродзенскай вобл.), зімамі — у Вільні, а пасля шлюбу ў 1851 г. з князем Тадэвушам Пузынем жыла пераважна ў ягоным маёнтку Гарадзілава (цяпер Беразінскае Маладзечанскага р-на Мінскай вобл.), наведваючы іншыя мясціны: свой спадчынны маёнтак Патулін, Вільню, бываючы ў Варшаве і іншых еўрапейскіх гарадах. Памерла ў Гарадзілаве, дзе і была пахаваная. Выдавецтвам «Про Хрысто» ў 2018 г. была выдадзена кніга выбраных вершаў Габрыэлі Пузыні «Струмень любові. Strumień miłości» ў арыгінале і ў перакладзе на беларускую мову.

Калі б мы запыталіся па чарзе ў кожнага, якому касцёльнаму святу ён аддае перавагу над іншымі, адкрылі б не адну таямніцу сэрца, бо не досыць адказаць, якому святу, але з якой прычыны і з якога часу?

Аўтар «Літоўскіх малюнкаў»1 ужо прызнаўся нам у сваёй асаблівай прыхільнасці да свята Божага Цела, калі распавядаў пра ўзорную смерць свайго дзядулі, што прыпала якраз на гэты самы дзень і была ім самім прадказаная.

З такой жа шчырасцю прызнаюся і я ў сваёй выключнай і даўняй сімпатыі ці, кажучы больш дакладна, павазе да Зялёных Святак, да ўрачыстасці Спаслання Святога Духа; а паколькі гэтая сімпатыя пачынаецца з дзіцячых гадоў, я не хаваю, што спрычыніцца да яе магла як сама назва Зялёных Святак, так і тое, што прыпадаюць яны на вясну, і што я прывыкла іх адзначаць альбо адразу па вяртанні з горада ў вёску, альбо ў самой Вільні. А хто ж з ліцвінаў не быў на Зялёныя Святкі на Кальварыі, каплічкі якой просты люд ушаноўвае, кленчачы, а вялікапышны свет адведвае шпацырам дзеля прыгожага краявіду? Ці ж з гэтых знешніх прычынаў любіла я Зялёныя Святкі? О не! Былі яны не болей чым штуршком для таго, каб гэтае Свята сталася для мяне Святам над Святамі! Бо, успамінаючы дзіцячыя гады, калі мяне вучылі катэхезе, калі тлумачылі Найсвяцейшую Тройцу, я адчуваю дагэтуль, як мая галава схілялася з пачцівасцю, любоўю і трывогаю на згадку Імя Бога Айца, які нас стварыў; як вочы напаўняліся слязьмі, а сэрца гарэла на згадку Імя Бога Сына, які нас адкупіў; але памятаю і тое, як розум ажываў, а душа радавалася на згадку Імя Бога Духа Святога, які нас асвяціў. Пазней, праз пэўны час, вывучаючы Святую Гісторыю паводле прыгожай кніжкі, аздобленай гравюрамі, з якой жа радасцю вітала я там Святога Галубка! Якім жа прыгожым Ён мне здаваўся над Ярданам, як велічна яснеў на Таборы, але найшчаслівейшаю я была тады, калі заўважыла яго над маім Анёлам, што звеставаў Марыі святую навіну! Кожны год дадаваў штосьці да майго захаплення, а калі, пішучы гімны на хвалу Бога і Яго Святой Маці, прамаўчала я аб Духу Святым, то і гэта было яшчэ адным доказам вялікай пашаны да таго Святога Галубка, для якога ў мяне ніколі не было досыць узнёслых думак, досыць гарачых выразаў; і сёння, абраўшы за ўступ да апавядання гэты святы, узнёслы прадмет, я буду пісаць не аб сабе, але прыгадаю здарэнне, сведкам якога была і якое адбылося на Зялёныя Святкі.

Калі не можаш адчуць душой, што набліжаецца ўрачыстасць Зялёных Святак, то нагадаюць пра гэты дзень натоўпы пілігрымаў, якія запаўняюць вуліцы і касцёлы Вільні; звычайна гэта сяляне, босыя і з торбамі, якія цягнуцца часта надта здалёку на ўрачыстасць у Кальварыі; нагадаюць пра гэтае вялікае свята таксама шматлікія вазы, падобныя да гаёў зялёных бярозак, што развозяцца па горадзе, купляюцца пры кожнай браме, каля кожнага магазіну, каля найменшай крамкі, бо гэта Зялёныя Святкі, бо гэта Свята вясны, Свята надзеі і любові! На фоне белых дамоў паўстае іншая вуліца — свежая, зялёная, уся ў шалясценні, выгляд якой напаўняе кожнае сэрца весялосцю і расчуленасцю.

На Зялёныя Святкі дыяцэзіяльны біскуп звычайна ўдзяляе сакрамэнт бежмавання. Шчаслівы, хто здзейсніць менавіта ў гэты ўрачысты дзень такі важны акт жыцця! Святы Галубок уваходзіць у яго душу, белай шатай нявіннасці апранае думкі, агнём сваёй любові залаціць і загартоўвае сэрца на ўсё жыццё, закладаючы ў ім памкненне да святасці. У розум улівае разважлівасць, ды каб жа надоўга! Каб жа назаўсёды! Каб жа гэтак для ўсіх!

У 183… годзе, у траўні месяцы, набліжаліся Зялёныя Святкі, а жыхары Вільні, спрытныя і да набажэнстваў, і да забаваў, рыхтаваліся да іх дваістым і супярэчлівым спосабам; модны свет збіраўся ў Вэрках2, але гэта на другі дзень Святак, першы ж дзень меў іншае прызначэнне: графіня М., якая любіла бавіцца сама і забаўляць іншых, адчула агульны настрой і запрашала да сябе на вёску, што была за мілю ад Вільні, — у раскошны Квецін.

Гэтая вандроўка за горад мелася быць першай пасля зімы, кожны цешыўся запрашэннем, а паколькі яно паходзіла ад усімі любімай і праслаўленай сваёю гасціннасцю дамы, то падвойвала ахвоту запрошаных.

У горадзе адчувалася вялікае ўзрушэнне, асабліва ў салонах; бясконца дамаўляліся, хто, з кім, як і калі паедзе? Як апранацца? І што прадказвае барометр? Збіраліся, нібы на адпуст.

— Як жа не ехаць? — гаварылі, асабліва адзінокія, — калі пані Гр. збіраецца з усёй сваёй сям’ёй.

— Як гэта пані Гр.? Не можа такога быць.

Амаль ніхто не хацеў верыць той плётцы, паколькі пані Гр. пасля смерці свайго мужа, гэта значыць ужо на працягу пяці гадоў, хаця і жыла ў горадзе, аднак вяла замкнёнае жыццё, была адданая малітвам, добрым учынкам і выхаванню дзяцей, увасабляючы сабою вобраз хрысціянскай удавы. У яе былі сапраўдныя сябры сярод тых, хто блізка яе ведаў; але тое, што завецца публікай, вышэйшым светам, які прывык паводле выгляду і з адлегласці выносіць людзям прысуды, асабліва несправядлівыя для тых, хто можа без яго абысціся, той свет лічыў і аб’яўляў пані Гр. ханжою, няздатнаю да свецкага жыцця; як жа можна было паверыць, што яна дазволіць сабе з’явіцца ў тым месцы, дзе ўвесь горад мае быць? Аднак пані Гр. была ў блізкім сяброўстве з графіняй М. і атрымала ад яе гарачае шматкратнае запрашэнне ў Квецін, з чаго і вырасла плётка, што пані Гр. збіраецца на банкет, аднак яна адмовілася ад запрашэння. Апрача замілаванасці замкнёнасцю, пані Гр. мела яшчэ іншую важную прычыну, хаця свет яе важнай прызнаваць не жадаў: яна задумала з усёй сваёй сям’ёй прыступіць да сакрамэнту бежмавання. Ці быў аднолькавым настрой дзяцей пані Гр. з нагоды гэтай урачыстасці? Пра гэта мы неўзабаве даведаемся.

Старэйшая яе дачка Тэрэса, далёкая ад свету і багабоязна выхаваная, не тужыла па забавах і ўсёй душою цешылася, думаючы пра ўрачыстасць і шчасце, якое яе чакае. Два яе наймалодшыя браты, Генрык і Леан, адзін паслухмянага характару, другі яшчэ зусім дзіця, чакалі гэтага дня з прагнасцю: першы таму, што ўжо разумеў важнасць сакрамэнту, а другі таму, што яго яшчэ ўсё забаўляла; зусім іначай было з найстарэйшым у сям’і Баляславам, якому споўнілася сямнаццаць гадоў. Для маці, для ўсіх у доме, для прафесараў і настаўнікаў Баляслаў быў дзіцёнкам, ды якім жа яшчэ дзіцёнкам! Але для самога сябе Баляслаў ужо быў маладым чалавекам, прынамсі хацеў гэткім выглядаць у вачах іншых; што ж здзіўляцца, калі з такім уяўленнем пра самога сябе хацелася яму свецкага жыцця і забаваў? Ірваўся ён у Квецін і шкадаваў, што не зможа паехаць, а адсоўваючы сваю прывычную пабожнасць тым разам убок, ён думаў не пра важнасць сакрамэнту бежмавання, а хутчэй шкадаваў, што той так не ў пару прыпаў. Да жадання ехаць у Квецін прыплятаўся яшчэ адзін немалаважны аргумент, у сямнаццаць гадоў цалкам прабачальны.

Зімою падчас карнавалу, у вольныя ад заняткаў дні, каб забавіць дзяцей, пані Гр. звычайна запрашала некалькі асобаў да сябе, моладзь танцавала пад фартэпіяна; бывала на гэтых вечарынках і графіня М. са сваёй адзінай дачкой, прыгожай і крыху ганарлівай дзевятнаццацігадовай паненкай, а паколькі найстарэйшым танцорам на тых паўдзіцячых вечарах быў Баляслаў, не дзіўна, што панна Цэлестына найахвотней танцавала і размаўляла менавіта з ім. Баляслаў не забыўся на тое і ў шчаслівай ілюзіі, што і сярод шырэйшага кола панна Цэлестына аддасць яму перавагу, карцела яму паказацца перад іншымі танцорам графскай дачкі, а тут, як назло, хоць ёсць зручная нагода, але не можна ёю скарыстацца! І так яго гэта мучыла-дрэнчыла, што ён, добра ведаючы нязменнасць матчынага рашэння, усё ж паспрабаваў звярнуцца да маці напярэдадні той самай нядзелі:

— Дарагая мама, — гаварыў ён з мальбою ў голасе, — ці ж на самай справе не хочаш ехаць у Квецін? Мне здаецца, што гэта нават вельмі нягжэчна — зрабіць прыкрасць гаспадыні, якая несумненна на нас разлічвае.

— Будзь спакойны: я ўжо напісала ў Квецін, папярэдзіла, што мы не прыедзем.

— А можа, там будзе бракаваць кавалераў для танцаў? — зноў звярнуўся да яе Баляслаў.

— Не бойся, і без цябе панна Цэлестына знойдзе, з кім танцаваць.

Баляслаў пачырванеў, зразумеўшы, як маці трапна яго раскусіла, але ў той жа момант, акрылены новай і шчаслівай думкай, узрадавана ўсклікнуў:

— Але ж, мама! Усё-ткі баль будзе ў нядзелю, а бежмавацца збіраемся ў панядзелак, адно другому не перашкодзіць! Мама, дарагая, любая мама, — дадаў, цалуючы некалькі разоў руку маці, — давай паедзем у Квецін! Мама, дазволь, згадзіся, чаму ж там павінна быць больш пакліканых, чым выбраных?

— Болесю, — сур’ёзна прамовіла маці, — і я табе адкажу таксама паводле Евангелля, што нельга служыць двум гаспадарам адначасова. Ці годнай будзе такая падрыхтоўка да сакрамэнту? Апамятайся, мой сыне! — І, не даючы яму часу ні для адказу, ні для перапрашэння, яна накіравалася з пакоя наўпрост у сваю малельню і там, укленчыўшы ў малітве, прасіла Бога аб лепшых паводзінах для сына.

— Божа мой! — усклікнуў Баляслаў, калі маці выйшла, — ці ж я вінаваты, што мне ў галаве танцы?

У пакоі засталася сястра, яна старалася лагоднымі словамі суцешыць і пераканаць брата, але ён, высунуўшыся з акна, не дужа звяртаў увагу на тое, што яна гаварыла.

— Ты кажаш, — вымавіў ён нарэшце, знуджаны маралізатарствам сястры, — што сакрамэнт бежмавання абавязкова неабходны для збаўлення; я гэта ведаю, але дзе ж напісана, што прыступаць да яго трэба ў нейкі вызначаны дзень? Чаму ж мама толькі цяпер будзе бежмавацца? Значыць, і я магу пачакаць, прынамсі ж яшчэ не паміраю?

— Сцеражыся так гаварыць, — азвалася Тэрэса, — бо сказана ж: «Чувайце, бо не ведаеце ні дня, ні гадзіны!»

— Ну дык што, — ізноў адазваўся Баляслаў, — я не картузіянец3, каб меўся казаць Memento Mori, — і пры гэтых словах дзёрзка засмяяўся. Пабожная Тэрэса спалохалася і міжволі ўпрашальна склала ручкі, як для малітвы, а паколькі брат яе пяшчотна любіў, то, каб яе супакоіць, згадзіўся ўзяць кніжку для набажэнства і ўсеўся каля акна, нібы молячыся, але вочы яго найчасцей пазіралі на вуліцу. А таму ён убачыў, што ў браму ўваходзіць ягоны дзядзька і апякун, які вельмі часта прыходзіў на дапамогу аўдавелай братавай, калі адна маці не магла даць рады сынам. — «Ой, кепска ж будзе са стрыяшкам4», — падумаў сабе Баляслаў, і страх атрымаць наганяй павялічыў яго скруху і ахвоту да малітвы.

І насамрэч пані Гр. зладзіла нараду са шваграм, мэтаю якой быў збунтаваны Баляслаў; у выніку нарады праз паўгадзіны яго паклікалі ад імя маці ў салон. Не сумняваючыся, што атрымае вымову, якую ён, як адчуваў, заслужыў, бедны Баляслаў з пакорным выразам твару з’явіўся перад судом.

— Радуйся, — першай азвалася маці, як толькі ўбачыла яго пры ўваходзе, — цябе чакае добрая навіна: паедзеш у Квецін, дзядзька твой пастараўся для цябе і абяцае завезці.

— А мама? А сястра? А браты? — усклікнуў Баляслаў, напалову радасны, напалову яшчэ няўпэўнены.

— Мы застанемся, — адказала пані Гр., а слова «мы», у якім хвіліну назад ён браў удзел, а цяпер быў адлучаны ім ад сям’і, хоць і вымаўлена было без намеру яго засмуціць, прагучала, аднак, папрокам.

— Памеркавалі мы, я і твой стрый, — далей казала маці, — што ў тваім узросце ахвота да забаваў ёсць рэччу натуральнаю; бежмаванне можна адкласці на будучы год, гэта не будзе грахом, горш было б нягодна прыступіць да гэтага сакрамэнту.

Баляслаў пачырванеў.

— А ці нельга адкласці для ўсіх? — запытаўся.

— Ты ж адзін таго жадаў, — адказала маці, — я ўжо даўно, як ты ведаеш, адмовілася ад свецкага жыцця. Тэрэня абыякавая да забаваў, а браты яшчэ замалыя, ты ж найстарэйшы, значыць справядліва будзе, каб забавіўся.

Баляслаў моўчкі пацалаваў руку маці і прытуліўся да пляча стрыя, а твар яго выказваў болей сораму і жалю, чым радасці.

А чаму? Ці таму, што, хвіліну назад наракаючы на волю маці, цяпер не адчуваў сябе вартым яе дабрыні? Ці маркоціла яго тое, што першы раз меўся атрымаць прыемнасць, не падзяляючы яе з сям’ёю? Ці яго на добры шлях наставілі лагодныя словы Тэрэсы, і ён не жадаў з яго збочваць? А можа таму, што з лёгкасцю атрыманая рэч не прыносіць задавальнення супярэчлівай натуры чалавека?.. Можа, мелі месца ўсе гэтыя прычыны разам; досыць, што Баляслаў не выглядаў настолькі радасным з дазволу ехаць у Квецін, наколькі ён перад гэтым прагнуў яго.

— Ты ўжо не з намі, — сказаў яму Леась з дакорам. Тэрэня ўздыхнула на гэтую навіну. І па Генрыку не было бачна, каб ён зайздросціў брату з атрыманага дазволу. Сямейнікі здзівіліся. Адна пані Гр. не рабіла сыну ніякіх папрокаў ані словам, ані выразам твару.

Надышоў чаканы дзень; падрыхтоўка да паездкі, шматлікія экіпажы, што ехалі ў адзін бок, прыемнасць будучай забавы, мары пра танец і пра панну Цэлестыну цалкам захапілі Баляслава, развеялі яго хвілінную збянтэжанасць і тое, што яго засмучала: таемнае жаданне ахвяраваць забаваю дзеля сакрамэнту, каб не адлучацца ад сям’і. У вясёлым настроі выехаў ён з дзядзькам у Квецін; маці правяла яго да гарадской заставы, і там карэты раз’ехаліся ў процілеглыя бакі, а сястра і браты махалі яму хусткамі, нібы развітваліся назаўсёды; у той момант нават паслухмяны Генрысь пазайздросціў недалёкаму вясёламу падарожжу брата; той жа, бачачы грувасткую, запрэжаную чацвёркаю гнедых à longs-guides5 карэту маці, якая паварочвала ў горад, усцешыўся, што сам цяпер сядзіць тут, радуючыся лёгкай павозцы і паштовым коням; яму ўжо прыкраю здавалася аднастайнасць хатняга жыцця, магчыма, таму, што ён яшчэ не страціў яе назаўсёды. Карэты, што сустракаліся па дарозе, шумны ўезд на дзядзінец між клумбаў і фантанаў, шматлікія госці каля ўваходу на ганку — усё гэта падвоіла ў грудзях маладзёна біццё сэрца і пачуццё радасці. У часе прывітання спыталіся ў яго пра братоў, пра маці і сястру, — трэба было сказаць, чаму яны не прыехалі, але ён засаромеўся, бо сябе ў тым абвінаваціў; стрый меў больш адвагі і шчыра прызнаўся, што ўся сям’я рыхтуецца бежмавацца на наступны дзень, але пан Баляслаў пажадаў адкласці на год сакрамэнт, каб не прапусціць мілую забаву.

Баляслаў увесь палаў, ён ведаў, што панна Цэлестына пабожная, і як жа кепска ён мусіць выглядаць у яе вачах!

Вакол яго хутка сабралася моладзь.

— Як жа патрапіш абысціся без Генрыка? — запытаўся адзін.

— Ага! Сіямскія браты, аднак, далі сябе разлучыць! — сказаў другі.

— А як жа мама цябе пусціла? — азваўся трэці.

Чацвёрты высвятляў, ці падрастаюць ужо крылцы, і называў Баляслава падлёткам.

Былі гэта ўсё жарты, якія вымагалі падобных адказаў, але ў Баляслава, які да такога не прывык, ледзь слёзы не пырскалі з вачэй, і ён не знаходзіў нічога ў адказ, а калі жарты ўзмацняліся, ён то чырванеў, то адказваў занадта сур’ёзна. Ён хацеў наблізіцца да панны Цэлестыны, паразмаўляць з ёю, патлумачыць, чаму ён сёння зрабіў такі крок, а яшчэ найважней яму было запрасіць яе на танец. Ужо рой маладых людзей, звонячы шпорамі ды гуляючы трысцінкамі, круціўся каля панны Цэлестыны, бо ветлівасць вымагала ад яе, каб яна, як дачка гаспадыні, пачынала прымаць запрашэнні на танец; але і сама панна Цэлестына нагадвала пра той звычай, памахваючы кніжачкай, прызначанай для запісвання імёнаў танцораў пад парадкавымі нумарамі. Адзін з паклоннікаў Цэлестыны, які абапіраўся на поручань яе крэсла, здавалася, меў перавагу над іншымі; гэта бачыў здалёк Баляслаў, ужо і нумар пятай кадрылі даляцеў да яго, але яго ўсё яшчэ не адпускалі знаёмыя, можа, без намеру яму перашкодзіць, а можа, і наўмысна. Не чакаючы болей, хутчэй з нецярплівасцю, характэрнай для студэнта, чым з паспешлівасцю паклонніка, ён вырваўся з надакучлівага кола і, амаль распіхваючы натоўп, што атачаў панну Цэлестыну, стаў перад ёю, але вельмі спазніўся! Толькі восьмая кадрыля засталася яму, і тую як міластыню ахвяравала Баляславу графская дачка.

— Я не хачу быць апошнім, — з наўмысным націскам усклікнуў ён (бачачы, што панна Цэлестына збіралася запісаць ягонае імя ў кніжачку), — няхай панна не задае сабе той працы! — І, узгадаўшы мінулае, мазуркі з ёю ў доме сваёй маці, асмеліўся бесцырымонна запрасіць панну Цэлестыну на першую мазурку! Панна кінула нясмелы позірк па-за сабою, на абапёртага аб яе крэсла ільва, нібы з нямым запытаннем, і той злёгку міргнуў вейкамі і ўсміхнуўся, а Цэлестына адказала Баляславу, што ўжо запрошаная. Ці бедны маладзён заўважыў іхняе паразуменне, ці сама адмова так моцна яго засмуціла, але, збянтэжаны, засаромлены, звярнуўся ён да паненкі, якая сядзела найбліжэй, і ўзнавіў сваё запрашэнне на мазурку.

Ахвотнае «добра», што азначала відавочнае задавальненне, было адказам на менш радаснае запрашэнне.

Гэта была маладая паненка, мала вядомая ў свеце, якая сціпла трымалася, не спадзеючыся ў той вечар танцаваць, а тым больш быць так хутка запрошанай. Была яна не вельмі прывабнаю, яшчэ менш было ў ёй какецтва, не мела яна таксама пры сабе кніжачкі, якая служыць аднолькава напамінкам для сябе і для іншых. А таму цалкам магчыма, што калі б не замяшанне Баляслава і шчаслівы выпадак, што пасадзіў яе блізка да панны Цэлестыны, чорныя прадчуванні яе маглі б цалкам споўніцца.

Танцы пачаліся з вальса. Баляслаў, засмучаны з першага кроку, не падышоў да панны Цэлестыны, а з іншаю танцаваць не хацеў. Насамрэч вочы Цэлестыны часта паглядалі ў ягоны бок, можа, яе здзіўляла яго раўнадушша, можа, таксама хацела злагодзіць свой прысуд, але Баляслаў, апёкшыся на малацэ, і на ваду дзьмухаў.

Пачаліся кадрылі. Баляслаў па-рознаму, калі здаралася і калі ўдавалася, танцаваў і не танцаваў; меў справы з супернікамі наконт vis-à-vis6, бо звычайна разлічваючы на брата, нікога папярэдне не запрасіў.

Да яго зноў і зноў прыходзіла адчуванне нейкага сіроцтва, выгнання, штохвіліны ён адчуваў патрэбу падзяліцца нейкай думкай, але не было з кім; паглядаў вакол сябе і бачыў адны толькі раўнадушныя або цікаўныя твары; замест пяшчотных вачэй сястры бачыў адвернутыя ад сябе твары маладых паненак; у коле паважных матронаў, якія не зводзілі вачэй з танцораў, сярод столькіх позіркаў, жвава скіраваных на дарагую сэрцу істоту, ні адзін без выключэння позірк не затрымаўся на Баляславу; сярод натоўпу ён чуўся самотным, сярод гарачыні балю адчуваў холад раўнадушша, ва ўсёй той кампаніі сваім для яго быў толькі стрый, але і той у дальніх пакоях быў заняты картамі і не зважаў на яго. Магчыма, што Баляслаў у наплыве пачуццяў так падрабязна на іх не засяроджваўся, не было на гэта часу, але душа яго прасякалася імі моцна, ён быў засмучаны, неспакойны, а вясёлыя тоны аркестру здаваліся яму здзеклівымі.

Зайгралі мазурку. Баляслаў з нейкай гарачкавай жвавасцю звярнуўся да запрошанай ім панны, выбіраючы месца як найдалей ад панны Цэлестыны. Баляслаў не мог сябе дакараць за гэты, хоць і выпадковы, выбар: ягоная дама здавалася аднолькава ахвочаю і да гутаркі, і да танца, прытым была дасціпнаю і ўважліваю, не даючы заняпасці гутарцы. Пачала яна з пахвалы вясковаму доміку ў Квеціне, а найперш з пахвалы зале, у якой танцавалі, пабудаванай і аздобленай у гатычным стылі; зала, асабліва пры моцным асвятленні, чаравала незвычайным выглядам, пераносячы думкі ў старадаўнія часы.

Асмелены сваёю танцоркаю, Баляслаў узгадаў раманы Вальтэра Скотта, пяро якога асучасніла для нас рыцарскую эпоху, і з лёгкасцю, уласцівай маладому розуму ў перабольшваннях, параўнаў Баляслаў тую залу з заламі замка Холіруд7.

Гучны здзеклівы смех за іх спінамі перапыніў ягоны запал у самым зародку; найбліжэйшы ў мазурцы сусед Баляслава, сталы ўжо элегант, смяяўся разам са сваёю дамаю з захаплення студэнта аўтарам, які на той час ужо не быў у модзе.

Бедны Баляслаў пачырванеў, сам не ведаючы чаму. Калі б ён быў больш дасведчаны, мог бы ўзаемна кінуць у чырвань чытача і паклонніка шалёнай літаратуры8, але паколькі ён яе не ведаў, то прысаромлена замоўк; яму на выручку прыйшла яго танцорка і досыць гучна, каб яе пачуў таксама і нягжэчны сусед, сказала:

— Віншую пана з яго шчаслівай ілюзіяй, мне гэтая зала не здаецца падобнаю да залы Холіруд, і не толькі сваім памерам, бо ўяўленне не ведае межаў…

— А чаму тады? — спытаў зацікаўлены Баляслаў.

— Найперш з-за розніцы касцюмаў, але, можа, яшчэ больш таму, — дадала яна, смеючыся і звяртаючыся пераважна да нягжэчнага элеганта, — што мы, кабеты, цяпер не такія прыгожыя, а вы, панове, не такія гжэчныя, як даўнейшыя дамы і рыцары.

Бедны Баляслаў, не зразумеўшы інтэнцыі сваёй танцоркі, падумаў, што папрок адрасаваны яму, і, паўторна пачырванеўшы, нічога не адказаў; ён не валодаў навыкамі лёгкай жартаўлівай гутаркі, яму знаёмы быў толькі хатні дыялект, без якога не абыходзіцца ніякая сям’я, але ў свецкім жыцці ён не можа спатрэбіцца; яму на выручку на гэты раз прыйшоў элегант, які адчуў сябе абражаным за крытыку нораваў веку і распачаў жывы дыспут з маладою асобаю.

Баляслаў, прызнаўшы сябе пераможаным, адышоў, яшчэ больш засмучаны і нясмелы; ён то шукаў позірку Цэлестыны, то зноў унікаў яе вачэй, глядзеў на мільгаючых перад ім танцорак, але яго не займала тое відовішча, бо ён тройчы цярпеў, тройчы ў той дзень адчуў параненасць: у сэрцы, у сваім каханні і ў сумленні.

У падобныя хвіліны ўсё для нас становіцца бессэнсоўным, а якая-небудзь найдрабнейшая прыкрасць яшчэ больш вярэдзіць незагоеныя раны; вось жа, калі здаралася ў мазурцы фігура, у якой кавалеры атачаюць колам некалькіх выбраных дзяўчатаў, чакаючы наўзаем іхняга выбару, Баляслаў, якога ў таварыстве амаль ніхто не ведаў, звычайна адыходзіў нявыбраным, і кожны такі выпадак павялічваў цяжар на яго сэрцы.

Астатак вечару, новыя танцы, вячэра прайшлі для яго як пакутлівы сон, яму здавалася, што ён ужо нічога не адчувае, ні на што не рэагуе, аднак з-за фіранкі ён угледзеў усход заранкі, якая зрабіла зіхоткімі дрэвы і ваду, што яшчэ хвіліну назад былі ў паўзмроку, а хтосьці ўсклікнуў, што ўжо днее, і ён адчуў смутак, нібы яго раптам адпусціла гарачка, відаць, на штосьці ён яшчэ спадзяваўся!

Ужо збіралася ўзыходзіць сонца, калі Баляслаў са стрыем пакідалі Квецін. З вымушанай усмешкаю развітаўся ён з гаспадыняю, пакланіўся Цэлестыне, якая сядзела ў фатэлі, адпачываючы пасля танцаў.

Велічным быў выгляд абуджанай пасля начнога сну прыроды! Ранак у дзённым цыкле займае такое ж месца, як вясна ў гадавым, а маладосць у жыццёвым; якім жа цудоўным быў той вясновы ранак ды яшчэ для маладых вачэй, каб толькі яны былі здольныя ім любавацца! Гэтыя воды, над якімі ўзнімаецца пара, гэтыя лугі і палі ў светлай дымцы, якая павольна, нібы заслона, ападае, гэты спеў абуджаных птушак, нібы малітва ўдзячнасці Стварыцелю, якой яны вітаюць сонца!.. Усё вакол залацілася, зіхацела колерамі, як цудоўны абраз, што творыцца на нашых вачах.

Баляслаў адчуваў палёгку на сэрцы, гэта быў міжвольны ўплыў таго, што ён цяпер бачыў, але не мог яшчэ асэнсаваць гэтых уражанняў, бо думка і сэрца яго заставаліся ў гатычнай зале.

Стрый, які спадарожнічаў яму, заўважыў ужо ўвечары беспаспяховасць намераў і надзеяў пляменніка, і гэта яго засмучала, але ён не здзіўляўся, бо ён ведаў свет, ведаў людзей, сам калісьці быў маладым, а таму прадбачыў, што адбудзецца, і цешыўся ў душы з такой навучкі; параўноўваючы настрой Баляслава з тым, калі яны ехалі ў Квецін, з цяперашнім яго станам, ён спрабаваў высветліць у пляменніка: «Ці прынесла яму радасць жаданая забава?».

Гучны храп быў адзіным адказам дзядзьку, і ён, зразумеўшы, што сон гэты быў прытворным, усміхнуўся і ўздыхнуў адначасова.

Набліжаліся да Вільні, апякун пабудзіў Баляслава, каб той палюбаваўся шыкоўным краявідам: горы, увенчаныя старажытнымі замкавымі руінамі, ніжэй — палі і лясы, удалечыні — узнёслыя вежы асобных касцёлаў, а па тым і па гэтым берагах Віліі — палацыкі пасярод садоў, што звісаюць над самай ракою, — усё гэта неяк іначай яснела-выглядала ў ранішні час, чым пры бляклым змярканні або ў яскравы поўдзень.

Баляславу было ўласцівае пачуццё прыгажосці, і, нягледзячы на збалелае сэрца, ён знайшоў яшчэ ў душы досыць агню, а ў думках досыць увагі, каб ацаніць тую чароўную панараму, якая была навокал; нарэшце ўехалі ў горад, Баляслаў уздыхнуў, калі міналі велічную катэдру, дзе ён меўся адбыць перад бежмаваннем споведзь, ад якой, аднак, дабравольна адмовіўся. Паўсюдна ў дамах рана ўстаўшыя жыхары ўпрыгожвалі свае брамы і сціплыя платы зялёнымі бярозкамі; пад’ехалі да дому пані Гр., брама была замкнёная. Баляслаў высадзіўся на вуліцы, моўчкі абняў на развітанне дзядзьку і, увайшоўшы праз брамку, на дыбачках прабраўся ў пакой. Браты спалі, усмешка была на іх вуснах, свабода і шчасце разліваліся ў абодвух па тварах; уздыхнуў Баляслаў, зірнуўшы на іх, а потым на сябе ў люстэрка — як жа ён адрозніваўся ад іх!

Неўзабаве ў доме пачаўся рух, браты абудзіліся і ўсталі, але моўчкі, каб не разбудзіць Баляслава; Леась паціхутку наблізіўся і пацалаваў яго ў лоб, Генрысь здагадваўся, што брат моцна стомлены, бо на ягоным твары выступалі чырвоныя плямы, і ён коратка дыхаў; абодва шкадавалі, што брат не падзеліць з імі шчасця, якое іх сёння чакае. Баляслаў не спаў, і сэрца яго моцна білася на кожную праяву прывязанасці братоў, ён мог бы ўстаць, прывітаць родных і пайсці з імі ў касцёл, але ён саромеўся і не адважваўся; ён даў ім апрануцца, памаліцца і выехаць. Да яго даляцеў голас маці, якая гаварыла слугам: «Калі паніч неўзабаве прачнецца, правядзіце яго ў катэдру на Імшу», — а калі карэта ад’ехала ад брамы, Баляслаў ускочыў з пасцелі, укленчыў на доле і, можа, ніколі так горача не маліўся, як тады. Увайшоў камердынер, стары слуга з сівою чупрынаю, які меў ад прыроды далікатнае сэрца і не нагадваў панічу ані пра баль, ані пра набажэнства; здавалася, ён не заўважаў яго збянтэжанасці і моўчкі паставіў на стале сняданак; ледзь дакрануўся да яго Баляслаў, бо першы раз даводзілася яму снедаць без братоў ды яшчэ ў такой сітуацыі! Хацеў ён сёння, хоць бы цялеснай прысутнасцю, калі не душою, быць са сваёю сям’ёю і, апрануўшыся, як найхутчэй пайшоў да катэдры.

Было яшчэ вельмі рана, аднак у касцёле шмат людзей рыхтавалася да споведзі. Баляслаў шукаў сярод іх маці, сястру і братоў, але, не пабачыўшы іх ані ў лаўках, ані пры алтары, пайшоў у капліцу святога Казіміра і там іх знайшоў — яны кленчылі каля канфесіянала, а Тэрэса ў тую хвіліну спавядалася.

«Якія ж могуць быць грахі ў такога анёла? — падумаў Баляслаў. — Яна такая добрая, такая пабожная, яна дзеля свецкай забавы не ахвяравала набажэнствам; гэта я, я павінен аплакваць свае памылкі!». У той момант свецкія жаданні, любоў да забаваў, спазнаныя падманы, звялыя ілюзіі — усё гэта здавалася яму грахом, праступкам, бо ў маладым веку дадзена ўсё адчуваць інстынктам, нібы для засцярогі ад зла і дзеля пераканання ў патрэбе скрухі і выпраўлення.

Мабыць, у тую хвіліну, калі так сурова сябе судзіў, Баляслаў быў найлепшым чынам падрыхтаваны да прыняцця сакрамэнту, які ўзмацняе добрыя пачынанні і робіць іх трывалымі, а што датычыць пакуты, то аніводны жаль, аніводная скруха не маглі б параўнацца з тым жалем і скрухаю, якімі была напоўнена яго душа; аднак ён не чуўся годным нават прыступіць да споведзі, стаў здалёку ад маці, ад братоў і ад сваёй анёльскай сястры, а яны яго не заўважылі. Хоць і моцна пакутуючы, Баляслаў быў, аднак, спакайнейшы, як перад гэтым; нішто так не загойвае смутку і не лагодзіць душы, як паяднанне з Богам; без горычы ўжо ўспрымаў ён набліжэнне хвіліны цырымоніі, але сведкам яе не быў, бо калі па адбытай споведзі і прынятай св. Камуніі пані Гр. выйшла з дзецьмі з катэдры, каб ехаць на Кальварыю, дзе мелася быць бежмаванне, месца для Баляслава ў сямейнай карэце ўжо не было. Маці, не разлічваючы ўжо на яго, ахвяравала вольнае месца беднай знаёмай паненцы, якая іначай не змагла б у час прыбыць на Кальварыю. Баляслаў, пабачыўшы замену, самотны і засмучаны пайшоў дадому.

Тое, што бедны Баляслаў выцерпеў на працягу дваццаці чатырох гадзінаў, ён, можа, не зведае і на працягу ўсяго свайго жыцця; не таму, што яго віна была такая ўжо вялікая (дай Божа, каб большымі не дапоўніў), але таму, што гэта было першае ягонае расчараванне, прынамсі першы раз ён быў прычынаю ўласнага смутку, першы раз паслухаўся сваёй волі. Яшчэ не маючы заганаў, далёкі ад няшчасцяў, якія чакалі яго ў жыцці, ён успрымаў і адчуваў усё мацней і глыбей, чым калі-небудзь будзе ўспрымаць і адчуваць, бо адчуваў усёй моцаю сумлення, не з’едзенага згрызотамі, сэрцам, не знясіленым пачуццямі, розумам, не абцяжараным думкамі.

Калі пані Гр. вярнулася дадому, Баляслаў унікаў матчыных позіркаў. Але маці, якая добра заўважыла яго ў катэдры і якой спадабаўся ягоны выгляд, хоць шкада ёй было небараку, сардэчна абняла сына; а ён, увесь у слязах, кінуўся да матчыных каленяў. Не патрэбна было ніякае тлумачэнне, але Баляслаў учыніў яго дзеля палёгкі сэрцу: Тэрэса глядзела на яго расчулена, браты — радасна, і Баляслаў зусім супакоіўся, бо пра Квецін ані слова не было.

Яшчэ цэлы год быў наперадзе ў Баляслава, пакуль ён цалкам вернецца да сям’і душою! Яшчэ далёка да Зялёных Святак. Баляслаў просіць Бога аб вытрымцы ў сваёй пастанове, але год можа прынесці мноства зменаў! На будучыя Зялёныя Святкі зноў нейкая забава можа ўвесці ў спакусу, і з кожным годам іх будзе больш, а свет выступіць штораз са стражэйшаю навукаю! Усё можа быць, і нават так павінна быць для яго дабра, бо, на жаль, рэдка калі першая навука бывае плённаю!..

Напісана ў 1840 г.

Пераклад з польскай мовы
Ірыны Багдановіч.

1. Маецца на ўвазе Ігнат Ходзька (1794–1861), вядомы ў ХІХ ст. пісьменнік польска-беларускага культурнага памежжа, сябра і часты госць дома Адама Гюнтэра — бацькі Габрыэлі Пузыні (тут і далей — заўвагі перакладчыка).
2. Вэркі — прыгарад Вільні.
3. Картузіянцы — заснаваны Бруна Картузіянцам у ХІ ст. кантэмпляцыйны манаскі ордэн, у аснове духоўнасці якога — поўнае адасабленне ад свету, аскетычныя практыкі, глыбокая пагружанасць у малітву. Назва ордэну паходзіць ад першага кляштара ў даліне Cartusia на схіле Альпаў.
4. Стрыяшак, стрыёчак — памяншальна-ласкальнае ад «стрый»: дзядзька з боку бацькі (старабел. і польск.).
5. Тут — даўжэзнай вупражжу (фр.).
6. Візаві (фр.) — твар у твар; тут — партнёрка ў танцы.
7. Замак Холіруд — Holyrood Palace — каралеўская рэзідэнцыя брытанскіх манархаў у Шатландыі з XVI ст., месца дзеяння некаторых раманаў Вальтэра Скотта.
8. «Шалёная літаратура» (literatura szalona) — паняцце, якое замацавалася ў польскай крытыцы, услед за часткай французскай, у дачыненні да французскай прозы 1820–1830-х гадоў (творчасць В. Гюго, Бальзака, Жорж Санд і інш.), у якой крытыка ўгледзела маральны і эстэтычны заняпад, эфекты «рэвалюцыйнага разлажэння» і «ўнутранага гніення» Францыі. Выразнікам такой пазіцыі ў польскай крытыцы стаў Міхал Грабоўскі (Michał Grabowski), які ў 1838 г. у Вільні выдаў кнігу «O nowej literaturze francuskiej, nazwanej literaturą szaloną», дзе называў такую літаратуру «паталагічнай праявай заходняга мастацтва», перасцерагаючы ад яе пранікнення да польскага чытача, у якога ўсё большай папулярнасцю карысталіся творы і Гюго, і Бальзака. Няма сумнення, што Габрыэля Гюнтэр (на той час яшчэ не Пузыня), пішучы ў 1840 г. сваё апавяданне, ведала гэтае нядаўняе сачыненне М. Грабоўскага, бо была добра абазнаная ў сучасным ёй літаратурным працэсе і крытыцы, сачыла за навінкамі еўрапейскай і айчыннай літаратуры.