Кардынал Вальтэр Каспер нарадзіўся 5 сакавіка 1933 года ў г. Хейдэнхейм /Брэнц (Германія). У 1952–1956 гг. займаўся філасофіяй і каталіцкай тэалогіяй ва універсітэтах Цюбінгена і Мюнхена. Святарскае пасвячэнне атрымаў у катэдральным саборы Ратэнбурга 6 красавіка 1957 г. У 1961 г. атрымаў тэалагічную адукацыю, абараніўшы доктарскую працу на тэалагічным факультэце універсітэта Эберхард-Карлс (у Цюбінгене). У 1964 г. у тым жа універсітэце атрымаў адукацыю ў галіне дагматычнай тэалогіі, абараніўшы дысертацыю на тэму «Філасофія і тэалогія гісторыі ў позняй філасофіі Шэлінга». У тым жа годзе будучы кардынал узначаліў кафедру дагматычнай тэалогіі на тэалагічным факультэце Мюнстарскага універсітэта. У 1979 г. быў прызначаны кансультантам Сакратарыяту па садзеянні хрысціянскаму адзінству (цяпер ператвораны ў Папскую Раду). 16 сакавіка 1999 г. Святы Айцец Ян Павел ІІ прызначыў Вальтэра Каспера Сакратаром Папскай Рады па садзеянні хрысціянскаму адзінству і віцэ-прэзідэнтам Камісіі па рэлігійным дыялогу з юдаізмам. 21 лютага 2001 г. ён быў узведзены да кардынальскай годнасці і 3 сакавіка 2001 г. прызначаны Старшынёй Папскай Рады па садзеянні хрысціянскаму адзінству і Камісіі па рэлігійным дыялогу з юдаізмам. 15 мая 2001 г. кардынал Вальтэр Каспер стаў членам Кангрэгацыі па пытаннях веравучэння і Кангрэгацыі па справах Усходніх Цэркваў, а 18 мая таго ж года – членам Папскай Рады па пытаннях культуры. У 2002 г. ён быў прызначаны членам Вышэйшага Папскага касцёльнага суда (Signatura Apostolica). Кардынал Вальтэр Каспер – адзін з выдатнейшых сучасных каталіцкіх тэолагаў, аўтар шматлікіх навуковых працаў. Найбольш важныя з іх – гэта «Езус Хрыстус» (1974), а таксама «Лексікон тэалогіі Касцёла», які выдаваўся ўжо тройчы. Кардынал Вальтэр Каспер мае тытул honoris causa вельмі многіх сусветнавядомых установаў. 10 кастрычніка 2002 г. ён атрымаў тытул honoris causa ў галіне тэалогіі на праваслаўным факультэце Сафійскага дзяржаўнага універсітэта.

Напрыканцы мінулага года Беларусь наведаў Старшыня Папскай Рады па садзеянні хрысціянскаму адзінству кардынал Вальтэр Каспер. 16 снежня ён нанёс візіт Мітрапаліту Мінскаму і Слуцкаму Філарэту, Патрыяршаму Экзарху ўсяе Беларусі.

Сустрэча высокага ватыканскага госця з кіраўніцтвам Праваслаўнай Царквы, іх больш блізкае знаёмства, несумненна, сталі чарговым значным крокам на шляху да міжканфесійнага дыялогу.

На першай міжнароднай канферэнцыі, арганізаванай Інстытутам рэлігійнага дыялогу і міжканфесійных адносінаў, створаным у структуры Беларускага Экзархата Рускай Праваслаўнай Царквы, кардынал Вальтэр Каспер выступіў з дакладам «Праваслаўе і Каталіцкі Касцёл». Там жа з дакладам «Міжрэлігійны дыялог у посткамуністычным рэгіёне» выступіў Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі Філарэт.

Прапануючы ўвазе чытачоў тэксты гэтых выступленняў, мы спадзяемся, што яны дапамогуць глыбей і лепш зразумець не толькі гістарычны аспект адносінаў паміж Каталіцкім Касцёлам і Праваслаўнаю Царквою, але і сённяшні іх стан.

<...> Тэму «Праваслаўе і Каталіцкі Касцёл» павінны прымаць блізка да сэрца ўсе, хто прымае блізка да сэрца слова Божае, якое Ён пакінуў нам у якасці запавету і наказу напярэдадні сваіх Мукаў: «Няхай будуць усе адно» (Ян 17, 21). Падзел Усходу і Захаду, Каталіцкага Касцёла і Праваслаўя супярэчыць яскрава выяўленай волі Хрыста, гэта - грэх і спакуса для свету, які менавіта сёння, перад тварам такога мноства небяспечных канфліктаў, правамерна чакае ад нас, хрысціянаў, сведчання адзінства, прымірэння і згоды.

Папа Ян Павел ІІ пачаў сваё Апостальскае пасланне Orientale Lumen (1995) наступнымі словамі: «Святло Усходу азарыла Паўсюдны Касцёл». Сапраўды, хрысціянства прыйшло з Усходу, і менавіта Усходнія Цэрквы надзялілі Паўсюдны Касцёл незлічонымі скарбамі духоўнай і тэалагічнай мудрасці, мастацтвам і культурай. Таму непасрэдна ва ўступе да паслання Папа гаворыць, што славутае сваёй старажытнасцю Паданне Усходніх Цэркваў складае «неад'емную частку здабыткаў Хрыстовага Касцёла». Тут ён згадвае словы свайго папярэдніка Льва ХІІІ (энцыкліка Orientalium dignitas, 1894 г.) і, у той жа час, Другога Ватыканскага Сабору (Orientalium Ecclesiarum, І; Unitatis redintegratio).

Разам з Саборам Папа гаворыць, што з прычыны аддзялення ад Усходу і ад яго скарбніцы Каталіцкі Касцёл у нечым пазбавіўся канкрэтнага ўвасаблення сваёй паўсюднасці, і ўсе хрысціяне-католікі разам з ім, Папам, «палымяна жадаюць, каб Касцёл і свет зноў набылі паўнавартаснае ўвасабленне паўсюднасці».

Як пастаянна падкрэсліваў Папа з пачатку свайго пантыфікату і аж да сённяшняга дня, выбар на карысць адзінства, здзейснены Каталіцкім Касцёлам, незваротны і неадменны. Ён адпавядае волі Езуса Хрыста, а таксама поклічу «знакаў часу». Мы былі б нявартымі вучнямі Езуса Хрыста, калі б засталіся глухімі да гэтага поклічу, і былі б вінаватымі перад гісторыяй, калі б задаволіліся статус-кво нашага падзелу.

Сёння, калі пасля доўгай і цяжкай эпохі народы Еўропы зноў аб'ядноўваюцца, Цэрквы не могуць заставацца ў баку. Яны павінны аб'яднацца для таго, каб, несучы сумесную адказнасць, клапаціцца пра тое, каб Еўропа не страчвала сваёй хрысціянскай душы, але зноў адкрыла яе і аднавілася дзякуючы духу хрысціянства, з якога яна ўзнікла.

У пачатку сваёй энцыклікі Ut unum sint (1995) Папа прыводзіць яшчэ адзін аргумент. Ён піша: «Мужнае сведчанне такой вялікай колькасці пакутнікаў» ХХ стагоддзя з усіх Цэркваў «надае новую сілу закліку Сабора і нагадвае нам пра абавязак прыняць яго патрабаванні і ажыццяўляць іх на справе». Ніводнае з мінулых стагоддзяў не давала такога мноства пакутнікаў за хрысціянскую веру, як мінулае ХХ ст. Калі праўдзівыя словы царкоўнага пісьменніка Цэртуліяна, які сказаў у час пераследу хрысціянаў у ІІІ стагоддзі, што кроў пакутнікаў - гэта семя хрысціянаў, тады сёння мы павінны сказаць: кроў такога мноства хрысціянаў з усіх Цэркваў - і Праваслаўнай, і Каталіцкай - паўстае семем адзінства Каталіцкага Касцёла і Праваслаўя.

Але як жа адбыўся гэты такі згубны падзел? Адказаць на гэтае пытанне няпроста. У Сімвале веры Нікейскага і Канстанцінопальскага Сабораў, які з'яўляецца агульным здабыткам усіх хрысціянаў, - і праваслаўных, і католікаў - мы вызнаем веру ў «адзіную, святую, паўсюдную і апостальскую Царкву». Як у гэтым Сімвале веры мы вызнаем адзінага Бога, адзінага Пана Езуса Хрыста, адзінага Духа Святога і адзіны хрост, гэтак жа мы вызнаем адзіную і святую Царкву. «Адно цела і адзін дух... адзін Пан, адна вера, адзін хрост, адзін Бог і Айцец усіх, які над усімі, і праз усіх, і ва ўсіх нас» (Эф 4, 4-5). Верыць у адзінага Бога, у адзінага Пана Езуса Хрыста, у адзінага Духа Святога - значыць падтрымліваць адзінства Царквы і жадаць яго.

Істотна важныя элементы адзінства, нягледзячы на падзел, засталіся ранейшымі: адзінства у адной апостальскай веры першага тысячагоддзя, якой яна была засведчана агульнымі для нас Саборамі і агульнымі Айцамі Царквы, адзінства ў адных і тых жа таямніцах, асабліва ў Эўхарыстыі, якая з'яўляецца цэнтрам і вяршыняю жыцця Царквы, адзінства служэння біскупаў, пераемнікаў апосталаў, адзінства ў шанаванні святых, асабліва Маці Божай, і агульная павага да манаскага жыцця.

Нашы падзелы не даходзяць да глыбіні асновы, як не даходзяць яны і да неба. Бог вышэй за ўсе нашы адрозненні, і Святы Дух Божы дзейнічае (як гаворыць Другі Ватыканскі Сабор) і ў аддзеленых ад нас братах і сёстрах (Unitatis redintegratio, 3). Таму паміж лакальнымі Цэрквамі Усходу і Захаду існуе ўзаемасувязь як паміж Цэрквамі-сёстрамі (тамсама, 14). Аднак, гэтак жа як мы маем адну Добрую Навіну ад Езуса Хрыста ў выглядзе чатырох Евангелляў, гэтак жа і здабыткі, якія перайшлі на Захад і Усход ад апосталаў, былі ўспрынятыя там па-рознаму і ад самага пачатку выкладаліся таксама па-рознаму (тамсама, 14). Пры ўсім асноватворным аднадушшы ў істотна важных пытаннях з самага пачатку былі відавочныя розныя акцэнты ў эклезіялогіі. Усход развіваў, хутчэй, саборны пачатак, тады як Захад ужо ў першыя стагоддзі наймацней выяўляў ідэю першынства Рымскага Біскупа. Тут таксама адыграла сваю ролю розніца ў светапоглядах і жыццёвых пазіцыях, рознасць культур. Але, нягледзячы на адрозненні ў літургічных абрадах, у норавах і звычаях, у духоўнасці і ў структуры Царквы, Усход і Захад успрымалі і разумелі сябе як адзіную Царкву Хрыстовую; яны жылі разам у свеце і царкоўным адзінстве (communio). Адзіная Царква ўжо ў першыя стагоддзі была не маналітнаю аднастайнаю Царквою, але адзінствам у разнастайнасці.

Адзінства ў разнастайнасці працягвалася як святло Евангелля, прынесенае славянскім народам місіянерскаю працаю святых Кірыла і Мяфодзія. Яны пасеялі семя хрысціянскай веры на глебе еўрапейскіх народаў. Гэтак яны сталі айцамі-заснавальнікамі спецыфічнай хрысціянскай культуры славянскіх народаў. Кірыла і Мяфодзій працавалі з благаславення Рыма і Канстанцінопаля і ў супольнасці з імі (гл. энцыкліку Папы Яна Паўла ІІ Slavorum Apostoli, 1985).

Толькі потым адрозненні ў культурах і ў светапоглядах «з прычыны недахопу ўзаемаразумення і любові» далі падставу да спрэчак, а ў рэшце рэшт і для падзелу (Unitatis redintegratio, 14). Час ад часу расколы адбываліся ўжо ў першым тысячагоддзі. Але гэтыя схізмы заўсёды можна было пераадолець. Так, напрыклад, двум вялікім Айцам Царквы, агульным для ўсіх нас, Ірэнэю Ліёнскаму ў ІІ ст. і Максіму Спаведніку ў VІ ст., удалося ўсталяваць мір паміж Усходам і Захадам, хаця яны адстойвалі законную разнастайнасць у межах адзінства веры.

Падзел, які існуе дагэтуль, звычайна датуюць 1054 г. Тады папскі легат Гумберт дэ Сільва Кандзіда і грэцкі патрыярх Міхаіл Керуларый узаемна адлучылі адзін аднаго ад Царквы. Аднак гэтае адлучэнне датычылася толькі двух гэтых людзей, двух зацятых непрымірэнцаў, але не Цэркваў. Да часу гэтага адлучэння Папа ўжо памёр, а таму паўнамоцтвы яго дэлегата перапыніліся. Такім чынам, гэтае адлучэнне было кананічна неправамоцным.

Але і пасля 1054 г. супрацоўніцтва працягвалася. «Лаціняне» вельмі часта жылі, падпарадкоўваючыся грэцкай іерархіі, і наадварот; адпраўлялася нават сумеснае эўхарыстычнае набажэнства. Яшчэ ў 1453 г. апошняе набажэнства, якое адбывалася ў Айя-Сафіі, было сумесным. Гэтай падзеі папярэднічаў сумесны, Ферара-Фларэнційскі Сабор (1439-1442 гг.), мэтай якога было ўз'яднанне Цэркваў, але які ў далейшым практычна пацярпеў крах.

Такім чынам, 1054 год - дата сімвалічная; але сама па сабе яна глыбока адбілася на поглядах Царквы. Таму 7 снежня 1965 г., перад самым заканчэннем Другога Ватыканскага Сабору, Папа Павел VI і сусветны патрыярх Афінагор разам з яго Сінодам далі агульнае тлумачэнне, у якім выказалі шкадаванне з прычыны тых «засмучальных слоў, беспадстаўных папрокаў і ганебных учынкаў», якія пасля «сумных падзей» адлучэння 1054 г. «паўплывалі на абодва бакі і суправаджалі іх у далейшым». Яны хацелі, каб адлучэнне «сцерлася з памяці Царквы і з яе асяродка і было назаўсёды забытае».

Больш значнай падзеяй, пераломнай у адносінах паміж Усходам і Захадам, стала ўзяцце Канстанцінопаля ў 1204 г., у час IV крыжовага паходу, калі «лацінскія» крыжакі па намове венецыянцаў захапілі горад, разрабавалі яго і ўчынілі жахлівую разню. Гэтая праява варварства была скажэннем ідэі крыжовых паходаў і прывяла да эмацыйнага разрыву паміж Усходам і Захадам. У час свайго візіту ў Афіны ў маі 2001 г. Папа Ян Павел ІІ папрасіў прабачэння за гэта.

Пытанне такое: як магла так далёка зайсці справа? Як магло здарыцца, што хрысціяне ўчынілі такое? Адказ, дадзены вядомым французскім тэолагам Івам Конгарам у 1959 г. у кнізе «Скасаванае хрысціянства. У чым разышліся адзін з адным Усход і Захад?», мне падаецца пераканальным. Ён гаворыць: Усход і Захад раздзяліліся не ў які-небудзь пэўны дзень; хутчэй за ўсё, яны адчужаліся цягам доўгага гістарычнага працэсу; усё больш і больш аддаляючыся адзін ад аднаго, яны ў рэшце рэшт перасталі разумець адзін аднаго і зрабіліся ўзаемна чужымі. Гэта адчужанасць, звязаная з узаемным няведаннем і ўзаемнымі прымхамі, часткова працягваецца і да сённяшняга дня.

Дагматычныя адрозненні далучыліся ўжо пазней. Гэта можна яскрава паказаць на прыкладзе спрэчкі пра дабаўленне слоў Filioque («... і ад Сына») да Сімвала веры. У першым тысячагоддзі на Усходзе гэта нікога яшчэ не хвалявала: бо і там, асабліва ў александрыйскім багаслоўі, час ад часу сустракаліся падобныя фармулёўкі. Патрыярх Фоцій у ІХ ст. учыніў па гэтым пытанні прыватныя тэалагічныя дэбаты, але ў рэшце рэшт ён ізноў царкоўна прымірыўся з Рымам. Толькі ў другім тысячагоддзі з гэтых дадатковых фармулёвак узнікла непрымірымае адрозненне, якое раздзяліла Цэрквы.

Перш за ўсё іх раздзялілі культурныя адрозненні. Так, абодва бакі ўжо не разумелі мовы адзін аднаго, грэцкай і лацінскай. З часу падзелу Рымскай імперыі на Усходнюю і Заходнюю вельмі хутка сталі развівацца дзве асобныя культуры. У той час як Заходняя Рымская імперыя ўжо ў V ст. загінула пад націскам варвараў, Візантыйская імперыя працягвала існаваць яшчэ амаль тысячу гадоў. Аднак дапамогі ад «Усходняга Рыму» чакаць ужо не даводзілася, і тады Папа звярнуўся да франкаў, якіх візантыйцы пагардліва называлі варварамі. Так узнікла Святая Рымская імперыя германскай нацыі, якая ўжо пры Карлу Вялікім стала супернічаць і варагаваць з Усходняй Рымскай імперыяй.

На Захадзе з часу барацьбы за інвестытуру ў ХІ ст. узніклі разыходжанні паміж Папам і імператарам. З гэтай прычыны склалася адрозненне паміж царкоўнай і свецкай уладамі; Усход, наадварот, цвёрда трымаўся пазіцыі «сімфоніі», г.зн. згоды паміж дзяржаваю і Царквою. Адрозненні ў палітычным развіцці выклікалі культурныя і сацыяльныя адрозненні. На Захадзе склалася сярэднявечнае хрысціянства, якое ў рэлігіі і духоўнасці, як і ў сваім мастацкім выяўленні, засталося чужым Усходу і застаецца такім да сённяшняга дня.

Але і на Усходзе час не стаяў на месцы. Згадаю хаця б багаслоўе Грыгорыя Паламы і духоўнасць ісіхастаў, якая зазнала яго ўплыў у ХІІІ- ХIV стст., а таксама ўзнікненне аўтакефальных Праваслаўных нацыянальных Цэркваў, што пачалося з Маскоўскага Патрыярхату ў ХVI ст. і з ХІХ ст. прывяло да фармавання сённяшняга інстытуцыянальнага аблічча Праваслаўя як мноства аўтакефальных Цэркваў, з якіх немалая частка вернікаў сёння жыве ў дыяспары на Захадзе.

Цяпер, коратка закрануўшы прычыны расколу, зададзім сабе пытанне пра багаслоўскі ўзор адзінства Цэркваў. Гаворачы пра рэлігійнае адзінства, мы не можам сыходзіць са свецкіх уяўленняў і з палітычнага ідэалу адзінства. Для рэлігіі найважнейшым з'яўляецца тое, што мы прызнаем і ўшаноўваем адзінага Бога ў трох Боскіх Асобах як Айца, Сына і Духа Святога, і гэтыя тры Боскія Асобы - як Адзінага Бога. Калі мы хочам зразумець адзінства Царквы з рэлігійнага пункту гледжання, то нам трэба разумець яго па крытэрыі Найсвяцейшай Тройцы. Тройца - правобраз і крытэрый адзінства Царквы; адзінства Царквы паўстае адлюстраваннем трынітарнага адзінства Бога.

У Айцоў Царквы часта сустракаецца сцвярджэнне, што адзінства Царквы будуецца па вобразе трыадзінства Бога. [Згадаю толькі тры сведчанні. Біскуп-мучанік Кіпрыян Карфагенскі называе Царкву «народам, аб'яднаным дзякуючы адзінству Айца, Сына і Духа Святога» (De oratione Domini <«Пра малітву Панскую»>23). Святы Аўгустын гаворыць, што Дух Святы ўтварае сувязь адзінства паміж Айцом і Сынам і, дакладна гэтак жа, - сувязь адзінства Царквы (Sermo <«Слова»>, 71, 20, 33). Пра гэта сведчыць і святы Ян Дамаскін, вялікі Настаўнік Царквы, прызнаны як усходнім, так і заходнім хрысціянствам, які выступае ў сваім творы супраць іканаборцаў: «Адзін дар Духа ператварае Царкву ў Цела Хрыстовае і аб'ядноўвае яе, таму што Ён - Дух Айца і Сына, адзінства, роўнасць і любоў у Тройцы. Дзякуючы Яму мноства веруючых у Бога з'яўляецца адным сэрцам і адной душой. Таму што Ён - Дух Айца і Сына, і адзіны Бог разам з Айцом і Сынам» (гл. 12)].

Другі Ватыканскі Сабор падхапіў гэтыя думкі Айцоў Царквы ў дагматычнай Канстытуцыі пра Касцёл Lumen gentium і ў Дэкрэце аб экуменізме Unitatis redintegratio і засвоіў іх (Lumen gentium, 4; Unitatis redintegratio, 3).

І за межамі Каталіцкага Касцёла эклезіялогія адзінства (communio) у апошнія дзесяцігоддзі сцвярджалася ўсё мацней. На надзвычайным Сінодзе біскупаў у 1985 г. гаварылася: «Эклезіялогія адзінства (communio) - цэнтральная і асноватворная ідэя саборавых дакументаў» (Заключны дакумент, раздзел 1). Адзін з самых плённых вынікаў экуменічнага дыялогу заключаецца ў тым, што амаль ва ўсіх дакументах пра дыялог засведчана разуменне адзінства Царквы як адзінства супольнасці (communio) па вобразе трынітарнага адзінства. Гэтая згода найбольш выразна адлюстраваная ў тых дакументах, якія ўзніклі дзякуючы міжнароднаму рэлігійнаму дыялогу паміж Каталіцкім Касцёлам і Праваслаўнымі Цэрквамі. Ужо першы дакумент ад 1982 г. мае паказальны загаловак: «Таямніца Царквы і Эўхарыстыі ў святле таямніцы Найсвяцейшай Тройцы».

Гэта азначае наступнае: адзінства ў Богу - гэта адзінства супольнасці (communio) Айца, Сына і Духа Святога; дакладна гэтак жа трэба разумець адзінства Царквы не як закаснелую аднастайнасць, але як жывую супольнасць (communio), адзінства ў разнастайнасці і разнастайнасць у адзінстве. Адзінства Царквы не азначае адзіночнасці Царквы. [Апостал Павел апісвае ўнутранае багацце і разнастайнасць Царквы, гаворачы: «Дары розныя, але Дух той самы, і служэнні розныя, але Бог той самы; і дзеянні розныя, але Бог той самы, што ўсё і ва ўсіх робіць» (пар. 1 Кар 12, 4-6). Царква, гармонія і Божая «сімфонія» г.зн. - згода, гаворыць Арыген (Каментар да Евангелля ад Мацвея, 14, 1-2)].

З гэтага агульнага разумення Царквы вынікаюць некаторыя важныя высновы. [Важна бачыць гэтыя агульныя рысы да таго як абмяркоўваць пытанні, якія выклікаюць спрэчкі паміж Цэрквамі Усходу і Захаду. Толькі ў тым выпадку мы здолеем правільна зразумець і (як можна спадзявацца) у будучыні з Божаю дапамогаю пераадолець нашыя адрозненні, калі перш за ўсё будзем звяртаць увагу на агульныя рысы, якія ўжо сёння нас аб'ядноўваюць].

Першая і найважнейшая выснова тая, што адзінства Царквы - праблема не арганізацыйная, не адміністрацыйная. Гаворка ідзе не пра адзінства кіравання Царквою. Гаворка ідзе не пра далучэнне асобных хрысціянаў ці асобных Цэркваў да якой-небудзь адной Царквы. І тое, і другое было б свецкім, палітычным і сацыялагічным уяўленнем пра адзінства Царквы. Для нас адзінства - гэта велічыня духоўная, або, дакладней, - гэта дар і дзеянне Духа Святога. Гаворка ідзе не пра тую супольнасць (communio, koinonіa) з Айцом, якая даецца нам у Духу Святым праз Езуса Хрыста. Гаворка ідзе пра далучанасць (koinonia) да жыцця Трыадзінага Бога (пар. 1 Ян 1, 3) і да Боскай прыроды (2 П 1, 4).

Калі мы разумеем адзінства Царквы як адзінства духоўнае, якое можна ўсвядоміць толькі праз веру, то гэта зусім не азначае, што гэта адзінства абавязкова толькі нябачнае. Царква - гэта Цела Хрыстовае, таму што яна пабудаваная як богачалавечая па вобразе Сына Божага, Езуса Хрыста, які стаў чалавекам. Яна ёсць пэўная адзіная складаная велічыня, пабудаваная з Боскага і чалавечага элементаў (пар. Lumen gentium). Яна ўцелаўлёная. Таму Дух Божы дзейнічае не толькі нябачна: Ён карыстаецца бачнымі знакамі, якія мы называем сакрамантамі або, на мове ўсходняга багаслоўя, таямніцамі (Mysterium). Такім чынам, да першай высновы, якая сцвярджае, што адзінства Царквы - гэта рэальнасць духоўная, мы павінны дадаць другую, паводле якой адзінства Царквы - гэта рэальнасць таямнічая.

Асноватворная таямніца, праз якую ажыццяўляецца ўваходжанне чалавека ў супольнасць (koinonia) з Богам Айцом праз Езуса Хрыста ў Духу Святым, - гэта хрост. Праз яго мы, як гаворыць апостал Павел, «адным Духам ахрышчаныя ў адно цела» (пар. 1 Кар 12, 13); праз хрост мы становімся «адным» у Хрысце (Гал 3, 28). Такім чынам усе ахрышчаныя ўтвараюць рэальную духоўную супольнасць. Нават калі яны належаць да розных царкоўных суполак, хрост - гэта сувязь, якая анталагічна і духоўна абавязвае да супольнасці (communio, koinonia). Гэтая сувязь мацнейшая за ўладу граху, які падзяляе нас. Нягледзячы на ўсе падзелы, мы ўсё ж з'яўляемся братамі і сёстрамі ў Езусе Хрысце (пар. Lumen gentium, 15; Unitatis redintegratio, 3).

Таемная бачнасць супольнасці (koinonia) выяўляецца найперш у апостальскім служэнні біскупаў, яна перадаецца праз ускладанне рук, якое чыніцца з малітваю (1 Цім 4, 14). Праз таямніцу пасвячэння Божы Дух надзяляе біскупа не толькі юрыдычным паўнамоцтвам, але і таемнаю ўладаю (exousia), дзякуючы якой ён можа гаварыць і дзейнічаць у Духу Святым ад імя Езуса Хрыста (пар. Лк 10, 16; 2 Кар 5, 20). Кожнае святкаванне Эўхарыстыі звязана са стасункамі з біскупам. Таму да духоўнага характару і таемнай структуры Царквы дадаецца трэці элемент, які звязвае нас адных з аднымі: біскупскае ўладкаванне Царквы.

Гэтыя агульныя рысы былі адзначаны сумеснай міжнароднай камісіяй па рэлігійным дыялогу ў розных дакументах. Першы дакумент ад 1982 г., названы «Таямніца Царквы і Эўхарыстыі ў святле таямніцаў Найсвяцейшай Тройцы», я ўжо згадваў. Магу дадаць да гэтага і другі дакумент, ад 1987 г.: «Вера, таямніцы і адзінства Царквы». Нарэшце трэба назваць дакумент ад 1988 г.: «Таямніца пасвячэння ў таемнай структуры Царквы, асаблівае значэнне апостальскай пераемнасці для асвячэння і адзінства люду Божага».

Гэта глыбокая агульнасць паслужыла прычынай таго, што Другі Ватыканскі Сабор прызнаў Праваслаўныя Цэрквы сапраўднымі Цэрквамі Езуса Хрыста, а іх таямніцы - сапраўднымі таямніцамі. Мы разглядаем Праваслаўныя Цэрквы як Цэрквы-сёстры Каталіцкіх лакальных Касцёлаў (Unitatis redintergatio, 14). На жаль, у другім тысячагоддзі, і перш за ўсё ў Новы час, усведамленне гэтай глыбокай агульнасці ўсё больш і больш страчвалася. Другі Ватыканскі Сабор зрабіў тут пэўныя перамены. Сабор вызначыў адрозненні як законную разнастайнасць, што ніякім чынам не супярэчыць адзінству Царквы: наадварот, гэтыя адрозненні, хутчэй, толькі памнажаюць веліч і прыгажосць Царквы. Яны не супярэчаць адно аднаму, а толькі ўзаемна дапаўняюць адно аднаго (Unitatis redintergatio, 17).

Гэта слушна і ў дачыненні да «розных рэлігійных трактовак веравучэння» (тамсама, 17). На думку большасці сучасных заходніх тэолагаў, а таксама шэрагу праваслаўных багасловаў (такіх як В. Болатаў і С. Булгакаў), гэта слушна і ў дачыненні да пытання «пра Філіоквэ», якое шырока абмяркоўвалася.

Гаворачы пра розныя традыцыі, Сабор перш за ўсё падкрэслівае, што «ўжо з першых часоў Цэрквы Усходу кіраваліся сваімі ўласнымі правіламі, узаконенымі святымі Айцамі і Саборамі, у тым ліку і Сусветнымі» (тамсама, 16). Каб выключыць усялякае сумненне, Сабор урачыста растлумачыў, што Цэрквы Усходу «могуць дзейнічаць згодна са сваімі ўласнымі правіламі, бо яны найлепш адпавядаюць характару іх вернікаў і найбольш спрыяюць дабру для іх душаў». Асаблівым чынам Сабор не раз падкрэслівае разуменне Патрыярхальнай Царквы (тамсама, 16; пар. Lumen gentium, 23; Orientalium Ecclesiarum, 5).

Такім чынам, Сабору ўдалося растлумачыць, што ўся духоўная і літургічная, дысцыплінарная і тэалагічная спадчына з яе разнастайнымі традыцыямі належыць паўсюднай і апостальскай Царкве (тамсама, 17). Гэта наша агульная спадчына. Таму Сабор жадае, каб гістарычна паўсталая саматоеснасць Праваслаўных Цэркваў была захаваная і абноўленая там, дзе ёй пагражае небяспека забыцця. Ён жадае, каб Царква, па словах Яна Паўла ІІ, якія сталі крылатымі, зноў задыхала абодвума лёгкімі (пар., акрамя пералічанага, Ut unum sint, 54).

Грунтуючыся на гэтым выказванні Сабора, многія вядомыя каталіцкія тэолагі прытрымліваліся той думкі, што ўзнаўленне Цэрквамі Усходу паўнавартаснасці стасункаў з Апостальскай Сталіцай у Рыме наўрад ці павінна прывесці да якіх-небудзь практычных зменаў у гэтых Цэрквах. У межах адзінства з Рымам Цэрквы Усходу маглі б захаваць свае духоўныя, літургічныя, дысцыплінарныя і багаслоўскія традыцыі.

Па перакананні многіх тэолагаў ёсць толькі адно сур'ёзнае дагматычнае адрозненне і толькі адна сур'ёзная дагматычная праблема, пра якую мы павінны гаварыць адзін з адным, каб з Божаю дапамогаю знайсці нейкае выйсце: гэта пытанне аб прэтэнзіях Рымскага Касцёла (і, адпаведна, Рымскага Біскупа) на першынство. Ужо Папа Павел VI і пасля яго Папа Ян Павел ІІ адкрыта прызнавалі і выказвалі думку пра тое, што для хрысціянаў некатолікаў папства з'яўляецца найвялікшаю перашкодаю на шляху да адзінства (пар. Ut unum sint, 88).

Таму Папа Ян Павел ІІ узяў ініцыятыву ў свае рукі і папрасіў падзеленыя Цэрквы ўступіць у братэрскі і цярплівы дыялог з ім па пытанні пра тое, як сёння і ў будучыні павінна ажыццяўляцца служэнне Пятра, каб пры гэтым не страчвалася яго сутнасць. Праваслаўныя Цэрквы таксама запрашаюцца для прапанавання сваіх думак адносна заўтрашняга канкрэтнага ўвасаблення Пятровага служэння ў рамках эклезіялогіі супольнасці (communio: Ut unum sint, 88-96).

Папская рада па садзеянні хрысціянскаму адзінству сабрала мноства адказаў, прааналізавала іх і паведаміла пра вынікі ўсім Праваслаўным Цэрквам. Імгненнай згоды па гэтым пытанні чакаць не даводзіцца. Але клімат і атмасфера, у якіх разглядаецца гэта нялёгкае пытанне, глыбока змяніліся. Само сабою зразумела, што тут немагчыма ўвайсці ва ўсе падрабязнасці гэтай праблемы. Я магу даць толькі некалькі тлумачэнняў, якія трэба ўспрымаць як запрашэнне да ўдзелу ў яе вырашэнні.

Будзем зноў-такі сыходзіць з агульнага. Тут найперш маецца на ўвазе сведчанне Новага Запавету пра тое, што апостал Пётр выконваў сярод апосталаў пэўную і асаблівую функцыю, што ён гаварыў ад імя астатніх апосталаў і, паводле старажытнай традыцыі, быў першым сведкам Змёртвыхпаўстання (Лк 24, 34-36; 1 Кар 15, 5) і галавою першай Ерузалемскай суполкі (Дз 1-11), а на Саборы апосталаў адыгрываў вырашальную ролю (Дз 15). Такім чынам, і ў Новым Запавеце ёсць не толькі новыя месцы, што датычацца Пятра - як словы пра скалу і пра ключы Валадарства нябеснага (Мц 16, 18-19; пар. Лк 22, 32; Ян 21, 15-17), - але і цэлая традыцыя, звязаная з Пятром, выкладзеная ў Першым і Другім Пасланнях Пятра.

Агульнай для нас з'яўляецца і перакананасць у тым, што Пятроўская традыцыя працягваецца і ў пасляапостальскі час. Агульнае для Усходу і Захаду перакананне заключаецца ў тым, што Рымскі Касцёл, па выказванні Ігнацыя Антыёхскага (уступ да Паслання да Рымлянаў), мае перавагу ў любові. Пасля Анікейскага (325 г.), Канстанцінопальскага (381 г.) і Халкідонскага (451 г.) Сабораў Рым займае першае месца сярод біскупскіх катэдраў.

Гэта пераважнае становішча не грунтуецца на тым факце, што Рым быў сталіцай Рымскай імперыі. Такое абгрунтаванне - палітычнае, і сёння яно б было беспадстаўным. Сведчанні, якія ўзыходзяць да эпохі старажытнай Царквы, - напрыклад, у Ірэнэя Ліёнскага («Супраць ерасі», ІІІ. 3. 2 сл.) - выразна гавораць пра тое, што гэтае першынство было абгрунтавана не палітычна, а тэалагічна, г.зн. тым фактам, што ў Рыме шанаваліся магілы апосталаў Пятра і Паўла. Таму Рым - месца асаблівага шанавання Пятра і Пятроўскай традыцыі. <...>

Толькі ў другім тысячагоддзі, г.зн. пасля расколу, які адбыўся ў 1054 г., вучэнне пра сусветнае першынство юрысдыкцыі стала абавязковым вучэннем Касцёла. Пасля некалькіх Сабораў, якія адбыліся ў Сярэднявеччы (IV Латэранскі Сабор, 1215 г.; ІІ Ліёнскі Сабор, 1274 г.; Фларэнтыйскі Сабор, 1439-1445 гг.) Першы Ватыканскі Сабор (1869-1870 гг.) завяршыў гэтае развіццё двума догматамі: пра першынство юрысдыкцыі Папы і пра яго святасць.

Для Каталіцкага Касцёла гэтыя догматы з'яўляюцца абавязковым вучэннем, аднак Праваслаўныя Цэрквы іх адхілілі. Таму галоўнае пытанне такое: ці можам мы выйсці з гэтага цяжкага становішча? Узаемна задавальняльнага вырашэння да гэтай пары не было знойдзена. Аднак ёсць некалькі папярэдніх спробаў гэтага вырашэння. Я хачу сказаць толькі пра дзве такія спробы.

Першая з іх сыходзіць са знакамітай фармулёўкі, выкарыстанай Ёзафам Ратцынгерам (тады былым прафесарам тэалогіі) у Грацы ў 1967 г. У ёй гаворыцца, што сёння нельга патрабаваць ад Праваслаўных Цэркваў большага, чым тое, што было існым у першым тысячагоддзі, г.зн. на працягу цэлай тысячы гадоў. Праўда, Царква ва ўсе часы застаецца адной і той жа, таму догматы Першага Ватыканскага Сабору трэба тлумачыць так, каб яны не супярэчылі практыцы першага тысячагоддзя, але саступілі ёй месца. <...>

Як у першым, так і ў трэцім тысячагоддзі практыка ажыццяўлення першынства на Усходзе і на Захадзе можа быць рознай. Так што няма гаворкі пра тое, каб навязаць Усходняй Царкве сённяшнюю форму ажыццяўлення першынства ў Заходняй Царкве. Ужо сёння першынство ва Усходніх Цэрквах, якія знаходзяцца ў стасунках з Рымам, ажыццяўляецца інакш, чым у Лацінскім Касцёле. Гэтыя Цэрквы з'яўляюцца Цэрквамі «sui iuris» <«свайго права», «аўтаномнымі»> (ККУЦ, кан. 27), яны маюць уласную патрыярхальную і сінадальную структуру і самі прызначаюць сваіх іерархаў. Гэта значыць, што ў канкрэтным ажыццяўленні першынства відавочна большая гнуткасць і разнастайнасць, чым звычайна лічыцца.

Другая спроба тлумачыць, што канкрэтна азначае гэтая гнуткасць. Гэтая спроба ўзнаўляе імкненне праваслаўных, выказанае ў 34 каноне «Апостальскіх пастанаўленняў» (Constitutiones Apostocae, IV ст.). На гэты канон Праваслаўныя Цэрквы заўсёды спасылаюцца ў экуменічных размовах. Ён сцвярджае: у кожнай мясцовасці павінен быць першы з ліку біскупаў. Аднак яму трэба прымаць рашэнне толькі ў згодзе з астатнімі біскупамі; у сваю чаргу, гэтыя апошнія не прымаюць ніводнага важнага рашэння без згоды першага біскупа. Гэты канон - аснова саборнага парадку, істотна важнага для Усходніх Цэркваў. Яны прытрымліваюцца той думкі, што такая саборная структура павінна быць значнаю і для Сусветнай Царквы, бо яна адпавядае рэальнасці Царквы, заснаванай на супольнасці (communio).

Такім чынам, паўстае пытанне пра тое, ці можна аб'яднаць супольны (communilae) і саборны прынцыпы з прынцыпам першынства, а патрыярхальную структуру - са структурай, заснаванай на першынстве (і, калі гэта магчыма, то ў якой ступені). Я мяркую, што гэта ў прынцыпе магчыма. Ужо Другі Ватыканскі Сабор зрабіў першыя крокі ў гэтым накірунку. <...>

Гэтае развіццё ні ў якім выпадку не завяршылася; многія католікі, многія каталіцкія біскупы і тэолагі жадаюць далейшага развіцця. Таму Праваслаўныя Цэрквы маглі б зрабіць важны ўнёсак у гэтую справу і ўзбагаціць Лацінскі Касцёл сваім саборным досведам.

У Каталіцкага Касцёла таксама ёсць нешта істотнае для ўнёску ў будучыя паўнавартасныя стасункі. Бо дзякуючы служэнню Пятра ў Касцёла ёсць сыходная кропка, сімвал і зброя яго адзінства, а таксама свабоды Касцёла ад дзяржаўнай залежнасці. Абодва гэтыя аспекты - і адзінства, і свабода Касцёла ад свецкай улады любой эпохі - з'яўляюцца, на нашу думку, праблемаю для праваслаўных Цэркваў. Свабода ад Рыма вельмі часта набываецца якой-небудзь іншай залежнасцю. Таму мы, католікі, разглядаем служэнне Пятра як дар Бога свайму Касцёлу. <...>

Адзінства супольнасці ў служэнні Пятра не азначае нейкую вышэйшую адміністрацыйную інстанцыю. Уладу, уласцівую служэнню Пятра, трэба разумець хутчэй у сэнсе Яна (21, 15-17), як задачу пастырскую або, па словах Папы Яна Паўла ІІ, як служэнне міласэрнасці (Ut unum sint, 91). Пры гэтым ускладзеная адказнасць была б, відаць, ілюзорнай без дадзенай Богам Пятру ўлады «звязваць і развязваць» (пар. Мц 16, 19), г.зн. захоўваць супольнасць або адлучаць ад супольнасці (communio). Зразумела, што апошняе можа адбывацца толькі ў выключных выпадках; у звыклых выпадках задача Пятра - падтрымліваць сваіх братоў (Лк 22, 32).

Гэта падводзіць да новага вобразу папства, які сённяшні Папа ўжо паказаў нам уласным жыццём у сваёй фізічнай слабасці і немачы. Менавіта сваёй слабасцю Папа ясна паказвае, што ён зусім не імператар і не суперменеджэр. Яму давялося шмат у чым адысці ад знешняй улады і тым самым паказаць, што ўсё гэта не мае істотна важнага дачынення да яго служэння. Істотна важнае нешта іншае. У сваёй фізічнай слабасці Папа нясе істотна важнае служэнне: менавіта ў такой якасці ён выступае сведкам сілы Крыжа і Духу. Так ён сам дае адказ на ім жа пастаўленае пытанне пра будучы вобраз служэння Пятра. Гэта служэнне сведкі пад знакам Крыжа і ў моцы Духу.

Калі кіравацца чалавечымі меркамі, то шлях да поўнага адзінства Царквы, усё яшчэ доўгі і цяжкі. Таму ў апошнім раздзеле нам хацелася б выказаць думкі пра магчымыя крокі, якія вядуць да гэтай мэты. Зноў-такі я не магу выкласці поўную праграму; напэўна, будзе дастаткова некалькіх думак.

Па-першае, цягам доўгага гістарычнага працэсу Цэрквы Усходу і Захаду усё больш і больш адчужаліся адна ад адной, але сёння яны павінны цягам такога ж доўгага працэсу збліжацца адна з адной. Гаворка ідзе пра нейкую «айкумену жыцця». Нам трэба нанава навучыцца пазнаваць, разумець і цаніць адзін аднаго. Нам трэба сустрэцца.

З негатыўнага боку гэта азначае, што трэба пераадолець усе непаразуменні і перапыніць усялякую палеміку. Гэтак жа, як і ў «звыклым» жыцці, трэба цярпець і пераносіць напружанасць у адносінах і ўзаемнае неразуменне. Адкрытай палеміцы радуюцца толькі свецкія журналісты, бо для іх важная не Царква, а нейкая байка, якую можна выгодна прадаць. Пры гэтым выгодаў не атрымлівае ні тая, ні другая Царква: абедзве хутчэй нясуць страты і збіваюць з тропу ўласных вернікаў. Калі ўзнікаюць праблемы, як сёння паміж Рымам і Масквою, ёсць толькі адзін шлях іх вырашэння: пачаць дыялог. Ухіляючыся ад дыялогу, нельга вырашыць ніводнай праблемы. З пазітыўнага боку мы ўжо сёння можам, ніяк не закранаючы ні сумленне, ні якога-небудзь з канонаў царкоўнага права, зрабіць значна больш, чым робім звычайна. Гэта пачынаецца з вельмі простых рэчаў: з узаемных запрашэнняў і візітаў, узаемнага ўдзелу ў такіх сумных падзеях, як смерць або няшчасныя выпадкі, але і ў падзеях радасных, ва ўзаемнай дапамозе ў надзвычайных сітуацыях. Вельмі важныя сумесныя дзеянні і сумесныя публічныя выступленні, калі гаворка ідзе пра сацыяльныя або агульнапалітычныя пытанні. Трэба быць вынаходлівымі, а любоў вынаходлівая.

Тым часам нашы братэрскія адносіны зайшлі ўжо так далёка, што можна паразважаць пра тое, ці магчыма (і, калі магчыма, то як) утварыць трывалыя інстытуцыянальныя структуры для планамернага двухбаковага абмену інфармацыяй і кансультацыямі, а таксама для супрацоўніцтва. Папа Ян Павел ІІ заклікаў да падобнага роздуму некалькі тыдняў таму з нагоды візіту Феактыста, Патрыярха Румынскага.

Па-другое, мы ўжо шмат чаго дасягнулі. Папа Ян Павел ІІ у энцыкліцы Ut unum sint сказаў, што сапраўдным плёнам экуменічнага дыялогу, які працягваецца да гэтай пары, стала новае адкрыццё братэрства ўсіх хрысціянаў (гл. 42). Склаліся новы клімат, новая атмасфера. Нанова адкрытае братэрства - гэта не якое-небудзь цьмянае адчуванне; яно не мае нічога агульнага з рэлятывісцкім лібералізмам. Братэрства пакуль што падзеленых хрысціянаў заснаванае на агульнай веры і на адзіным хросце, праз які мы ўжо сёння з'яўляемся часткамі адзінага Хрыстовага Цела. Знешнім адлюстраваннем гэтага нанова адкрытага братэрства з'яўляецца той факт, што мы аднавілі важныя формы царкоўных стасункаў, якія ўзыходзяць да першага тысячагоддзя: узаемныя візіты і рэгулярныя пасланні з віншаваннямі - ад Папы да патрыярхаў і наадварот. Гэта не толькі дыпламатычныя знакі ветлівасці. Гэта - царкоўныя стасункі.

Цяпер трэба ўспрыняць тое, што было дасягнута да гэтага часу, і найперш - выказванні Другога Ватыканскага Сабору. Апрача таго, важна вывучыць вынікі працы сумеснай міжнароднай Камісіі па рэлігійным дыялогу паміж Каталіцкім Касцёлам і Праваслаўнай Царквой. Многія падзівяцца з таго, як шмат ужо было дасягнута ў гэтым дыялогу і як мала пра гэта вядома, як мала з гэтага ўвайшло ў жыццё Цэркваў. Таму трэба размеркаваць працэс засваення ўжо дасягнутага адпаведна патрэбам рэлігійнай адукацыі, прапаведніцтва, катэхізацыі і выхавання дарослых.

Па-трэцяе, трэба яшчэ шмат чаго зрабіць. Адзінства Царквы - гэта адзінства ў праўдзе; паўнавартасныя стасункі немагчымыя без прасвятлення дагматычных адрозненняў. Таму трэба як мага хутчэй аднавіць запаволены сёння міжнародны рэлігійны дыялог. Гэтак жа вельмі важна наладзіць узаемны абмен паміж тэалагічнымі факультэтамі, акадэміямі і інстытутамі.

Шмат трэба яшчэ зрабіць і ў гістарычным сэнсе. Нас падзяляюць успаміны пра мноства драматычных падзей у мінулым. Мы па-ранейшаму расказваем пра тое, што нам зрабілі «іншыя». Вельмі часта гэта тыя факты, за якія трэба павініцца і папрасіць даравання. Часам гэта ўжо гістарычныя міфы, якія трывала адклаліся ў людскіх галовах і ўжо не паддаюцца гістарычнаму разгляду. Вельмі часта віна ляжыць на абодвух баках. Таму нам варта было б праверыць нашы школьныя падручнікі: да якой ступені аб'ектыўна і праўдзіва яны выкладаюць гісторыю і вучэнне «іншых»? Як хрысціяне мы верым у магчымасць даравання і ведаем пра тое, што Бог наказваў нам прабачаць адзін аднаму. Праз гэтае прабачэнне і «ачышчэнне памяці» вызваліцца шлях, які вядзе ў агульную будучыню.

Па-чацвёртае, з прызнання Праваслаўных Цэркваў сапраўднымі Цэрквамі і сёстрамі Каталіцкіх лакальных Касцёлаў вынікае, што немагчымая ніякая місіянерская дзейнасць у дачыненні да праваслаўных хрысціянаў - або, як гэта называецца на мове сучасных Праваслаўных Цэркваў, ніякі празелетызм. Там, дзе ў мінулым гэта мела месца, гэта было праявай эклезіялогіі, якая цураецца чужога і не прызнае, што ў Праваслаўных Цэрквах ёсць сапраўдныя сакраманты, а таму - сапраўдныя сродкі збавення. Было б саманадзейным аспрэчваць, што і сёння ў асобных выпадках відавочныя такія настроі і адпаведныя памылкі. Аднак у асноўным эклезіялогія, якая цураецца чужога, была пераадоленая Другім Ватыканскім Саборам. Таму місіянерства і, значыць, празелетызм у адносінах да Праваслаўных Цэркваў не з'яўляецца нашай «палітыкай» або «стратэгіяй».

Каталіцкі Касцёл прызнае гістарычную ролю Праваслаўных Цэркваў у многіх усходнееўрапейскіх краінах. Ён не хоча аслабляць Праваслаўныя Цэрквы; наадварот, ён хоча падтрымліваць іх духоўна, тэалагічна і нават матэрыяльна праз дыялог і супрацоўніцтва, каб у глыбока змененай нялёгкай посткамуністычнай сітуацыі яны маглі несці сваё місіянерскае служэнне.

Гэта не выключае права Каталіцкага Касцёла на існаванне і на выкананне сваёй місіі ў краінах Еўропы з пераважнай большасцю праваслаўнага насельніцтва, у тым ліку і ў Расіі. Касцёл прысутнічае там не з учарашняга дня, а ўжо на працягу стагоддзяў. Пры добрай волі абодвух бакоў было б нескладана, грунтуючыся на прынцыпах, акрэсленых Папскай камісіяй «Pro Russia» ў 1992 г., прыйсці да ўзаемаадказнага канкрэтнага ўрэгулявання. Пры гэтым каталіцкі бок не можа адмовіцца ад прызнання права чалавека на свабоду веравызнання.

Па-пятае, важней за ўсё - духоўны экуменізм. Гэта - душа экуменічнага руху. Таму што мы не можам «стварыць адзінства Царквы»: яно - дар Духа Святога, новай Пяцідзесятніцы, аб якім мы можам толькі прасіць. Адзінства Царквы немагчымае без асабістага навяртання і пакаяння, без асабістага асвячэння і без абнаўлення Царквы. Істотна важныя найперш малітва аб адзінстве, па магчымасці, сумесная малітва аб адзінстве, а таксама штогадовыя ўрачыстыя тыдні малітваў аб адзінстве хрысціянаў (Unitatis redintegratio, 6-8; Ut unum sint, 15 сл.; 21-27).

У гэтай сувязі вялікае значэнне надаецца кляштарам, гэтак жа як і сустрэчам, і абмену паміж цэнтрамі духоўнага жыцця. Папа Ян Павел ІІ у Апостальскім пасланні Orientale lumen (1995 г., 9-16) не выпадкова прысвяціў манаскаму жыццю цэлы падрабязны раздзел.

«Quantum est nobis via?» («Колькі ў нас шляхоў?»), - пытаецца Папа ў энцыкліцы Ut unum sint (57). Гэтага мы не ведаем. Мы не гаспадары гісторыі. Толькі Бог трымае час у сваіх руках. Таму паўнавартаснае адзінства Царквы не стасуецца з прымусам. Але няма і прычынаў для адчаю. Сабор пацвердзіў, што рух, які імкнецца да поўнага адзінства Царквы, скіроўваецца і здзяйсняецца Святым Духам Божым (Unitatis redintegratio, 1, 4). Бог надзейны; на Яго можна спадзявацца, а Дух Святы заўсёды здольны да новых нечаканасцяў.

Таму мы можам спадзявацца, што, калі зробім усё магчымае, Дух Божы давядзе да канца распачатую Ім справу і ў трэцім тысячагоддзі адновіць адзінства, якое існавала ў першым тысячагоддзі і было парушанае ў другім, і дзякуючы гэтаму Царква стане знакам, узорам і прыладаю згоды і міру. Маё спадзяванне і маё абгрунтаванае жаданне заключаюцца ў тым, каб новы заснаваны інстытут здолеў унесці ў гэта сваю лепту.