ШТО БЫЛО Ў ЕРУЗАЛЕМЕ Ў 30-м ГОДЗЕ

Нашыя крыніцы ведаў пра Езуса з Назарэту, па-за біблейскімі тэкстамі, надзвычай бедныя. А таму – хочам мы альбо не хочам – нашыя веды пра Яго мы павінны будаваць на хрысціянскіх тэкстах і версіях. І што ў такой сітуацыі можа гісторык сказаць пра Езуса? Няшмат. Габрэй з Палестыны. Жыў у месце Назарэт у Галілеі. Прыблізна з 28 года пачаў навучаць і прарочыць, што хутка ўжо прыйдзе Валадарства Божае. Слухалі Яго ў натхненні тлумы людзей, але – пакінулі Яго ўсе, як толькі юдэйскія ўлады рашуча выказаліся супраць Яго. Загінуў на крыжы на загад рымскага пракуратара Юдэі Понція Пілата.

Скупыя гістарычныя звесткі – галоўным чынам Евангелле – маюць, аднак, пацверджанні ў Тацыта, выдатнага гісторыка, аўтара Аналаў з пачатку II стагоддзя. Гэта дазваляе больш дакладна вызначыць год смерці Езуса. Паводле прынятай традыцыі, паўсюдна лічыцца, што Езус памёр у пятніцу, а ў Евангеллі св. Яна сказана, што «быў дзень Прыгатавання Пасхі», гэта значыць, 14 дзень месяца нісан (сакавік-красавік). Таксама вядома, што на крыж паслаў Яго Понцій Пілат, які ўладарыў Юдэяй у 26—36 гадах. А з падлікаў астраномаў вынікае, што ў той дэкадзе 14 дзень нісана прыпадаў на пятніцу тройчы – у 27, 30 і 33 гадах. Год 27-ы можна пакінуць па-за развагамі, бо тады Езус яшчэ не пачаў сваіх навукі і прароцтва, гэта значыць, не дзейнічаў публічна; год 33-і здаецца запозненым, але нельга і яго выключыць цалкам. Найбольш верагодна, што Езус загінуў у 30-м годзе, альбо, паводле нашага сённяшняга календара, 7 красавіка 30 года – гэта больш пэўна, чым 3 красавіка 33 года.

Але іншыя Евангелісты крыху ўскладняюць гэтае пытанне. Бо паводле іх Езус быў на Пасхальнай Вячэры ў чацвер, але не вечарам, а калі дакладна, то да першай зоркі; гэта значыць, да досвітку 15 дня месяца нісан. У такім выпадку, смерць Яго магла быць таксама ў пятніцу, але на 15 дзень месяца нісан, найсвяцейшы дзень свята Пасхі. Большасць біблістаў трымаецца, аднак, храналогіі і версіі св. Яна, і перадусім з той прычыны, што сумніўным і малаверагодным выдаецца, каб і расправу ў судзе, і само ўкрыжаванне можна было здзейсніць у Ерузаліме менавіта ў галоўны дзень свята Пасхі. Вавілонскі Талмуд згадвае пра ўкрыжаванне Езуса «напярэдадні Пасхі». Дадатковы аргумент яшчэ і такі, што – як вядома цяпер – Евангелле св. Яна лепш і дакладней, чым іншыя, увогуле трымаецца храналогіі. А калі св. Ян мае рацыю, то Апошняя Вячэра была вячэрай развітальнай, не пасхальнай, хоць без сумневу адбывалася напярэдадні Пасхі, у ауры Пасхі, падкрэсленай самім Езусам.

Але на шмат пытанняў няма адказу. Бо Евангелле не сведчыць пра ўсю дзейнасць і працу Езуса ў часе і на зямлі. Гісторык тым не менш мае два неаспрэчныя факты: па-першае, што працу перарвала смерць Езуса на крыжы 7 красавіка 30 года – гэта найверагодней – па-другое, што вельмі хутка па яго смерці паўстае і расце хрысціянскі Касцёл, а вырастае Касцёл з нязломнай веры і пераканання вучняў Езуса ў тым, што Настаўнік паўстаў з мёртвых і працягвае жыць.

Вось толькі два гістарычныя факты. Але якім чынам другі вынікае з першага? Што так змяніла, так умацавала жменьку запалоханых людзей, вучняў Укрыжаванага, што зрабіла з іх Апосталаў Хрыста-Месіі? І тут гісторык бездапаможны і не мае адказу. Найбольш можа сцвердзіць, што ў жыцці тых людзей быў нейкі пералом, не зусім зразумелы, быў нейкі «паварот» у спосабе іх думання, які цалкам змяніў іх ранейшы спосаб думання «людзей простых». А змена тая выявілася ў іх уласнай, спакойнай і цвёрдай пэўнасці, што даў ім Лёс перажыць нешта Надзвычайнае, што сустрэлі Таго, Хто Паўстаў з Мёртвых – і што менавіта пра гэта маюць абавязак сведчыць перад усім светам.

Незалежна ад таго, як цяпер у нашых вачах выглядае іх пэўнасць, не можа быць сумневу, што для вучняў Езуса час быў падзелены – на той, што быў перад той Падзеяй, і на той, што быў пасля яе. Такімі, якімі вучні былі перад тым, яны ніколі больш не былі пасля. І ўсё развіццё ранняга Касцёла абапіраецца на тое, менавіта, іх перакананне, якое само па сабе ёсць фактам цалкам гістарычным і вартым веры. Адны вінавацілі Апосталаў у тым, што яны проста хлусяць. Бо ўсё, што тычыцца Змёртвыхпаўстання, ад самага пачатку ставілі пад пытальнік. Але ж без той Падзеі, што змяніла іх жыццё… не было б ні хрысціянства, ні Касцёла. Апосталаў вінавацілі ў тым, што яны проста ўкралі цела Укрыжаванага і сфабрыкавалі чароўную гісторыю Паўстання з Мёртвых. Другія падазравалі Апосталаў у самападмане: маўляў, Езус не памёр, але быў у летаргіі альбо… магілы паблыталі, а галюцынацыі свае прынялі за праўду і рэчаіснасць. Але ёсць такая характэрная праява ў Апосталаў, што вучні зусім не чакаюць, што Настаўнік вернецца ў зямное жыццё, і нават не даюць звесці сябе ў зман і даць веры тым звесткам, якія найчасцей прыносілі жанчыны, а пустая магіла… не мае ніякага месца ці ролі ў найпершых і найстарэйшых сведчаннях пра Паўстанне з Мёртвых. У Евангеллі св. Мацвея ў выкраданні цела абвінавачаныя святары і фарысеі (Мц 28, 13), з чаго можна думаць, што крыху пазней менавіта гэтакім спосабам і праз такую версію ўлады спрабавалі весці контрпрапаганду і супрацьстаяць хуткай папулярнасці хрысціянства.

Большасць сфармуляваных да сёння тэорый бярэ пачатак, зрэшты, з не заўжды дакладных ведаў пра хрысціянскія сведчанні і месцы з Новага Запавету, гэтаксама з непаразуменняў, што тычацца параўнальнага рэлігіязнаўства. Бо менавіта гэтая навука на пачатку XX стагоддзя падала найбольш вельмі моцных, здавалася б, аргументаў супраць таго, што Змёртвыхпаўстанне было справай рэальнай. Была нават гіпотэза, што першыя хрысціяне – свядома ці несвядома – апрацоўвалі гісторыю Езуса на падставе… міфічных легендаў і культаў такіх бостваў як Аціс, Адоніс ці Асірыс. Штогод спускаліся яны пад зямлю, у краіну памерлых, каб штогод вяртацца наноў у свет жывых (былі ўвогуле тыя боствы звязаныя перш за ўсё з вегетацыяй, існаваннем, з цыклічнай пераменай смерці і нараджэння). На маю думку, да месца тут прыгадаць словы выдатнага гісторыка рэлігіі элінаў, прафесара Жэнеўскага універсітэта Жана Рудхарта. Тым больш што менавіта доследы элінскай рэлігіі IV ст. да Н.Х. схілілі яго адступіць ад крайняга атэізму і стаць на бок, што праўда, яшчэ неакрэсленага дэізму. Падчас апошняй нашай сустрэчы ён сказаў мне, што «разгледзеў я ў той усёй справе пэўную рэальнасць». Хрысціянінам ён – прынамсі, у той час – яшчэ не быў, але быў ужо на пенсіі і пачаў вывучаць Новы Запавет. І найбольш уразіла яго менавіта Паўстанне Езуса з Мёртвых. Безумоўна, як рэлігіязнаўца ён сам добра ведаў, што не бракуе ў гісторыі бостваў дахрысціянскіх, якія па адыходзе ў краіну памерлых вяртаюцца да жыцця. Аднак, як ён сцвердзіў падчас размовы са мной, заўжды тыя адыход і вяртанне падаюцца ў форме легенды, міфу, абсалютна негістарычна, без месца і часу. А Езус – гэта чалавек жывы, гістарычны, канкрэтны, які быў у такім і такім месцы і часе. І вось гэта, на думку гісторыка са Швейцарыі, найбольш ашаламляе і ўражвае чалавека.

Трэба і варта дадаць, што для хрысціяніна Паўстанне Езуса з Мёртвых не ёсць – як у міфе – Яго вяртаннем у ранейшае зямное жыццё. Але ёсць пераходам праз смерць у іншае, другое жыццё. Больш таго, гэты пераход датычыцца таксама і нас, Яго хрысціянаў, гэтаксама і нам абяцае паўстанне з мёртвых. Прынамсі, такая сутнасць веры тых, хто сапраўды верыць, няхай нават многія з вернікаў не ўсведамляюць таго, дакладней, не разумеюць да канца, у чым тут справа.

Вучні Езуса неслі і сваім суродзічам і паганскім плямёнам непарушную пэўнасць, што яны сустрэлі Таго, Хто Паўстаў з Мёртвых. А таму, што такая пэўнасць была, ніводны сучасны даследчык цяпер ужо не пярэчыць – і няважна, як інтэрпрэтуе тую «сустрэчу» – суб’ектыўна ці аб’ектыўна. Трэба толькі зразумець, што не на ўсё існае… ёсць навуковыя доказы, што яно існуе. Напрыклад, калі мой знаёмы апавядае пра свае прыгоды недзе ў Афрыцы, то я альбо веру яму, альбо не веру. Гэта залежыць найперш ад майго даверу таму, хто апавядае. Бо ніякіх доказаў сваіх аповедаў ён, той чалавек, падаць не можа. Гэтаксама і вучні Езуса не могуць падаць нам ніякіх навуковых доказаў. Тут пытанне адно: верыць альбо не верыць?

Хрысціянін глядзіць на такую праблему крыху іначай. І добра было б, каб пра такую адменнасць памятаў таксама той, хто не ёсць хрысціянінам. Бо калі здараецца, што чалавек не мае для свайго сябра неаспрэчных доказаў таго, што сам перажыў, то там, дзе мы сустракаемся з Богам, без сумневу (калі прымаем існаванне Бога хоць бы як рабочую гіпотэзу), усё існае павінна перайсці межы таго, што можна вытлумачыць гістарычна і давесці фактамі. Мой давер да прыяцеля, які апавядае пра свае прыгоды, грунтуецца на тым, што я сама ведаю пра яго, гэта значыць, на тым, што ўжо хоць неяк «гістарычна абгрунтавана». Падобна (хоць гэтае параўнанне кульгае) менавіта гістарычныя факты дапамагаюць хрысціяніну прыняць таямніцу Змёртвыхпаўстання. Прыняць! Бо ў таямніцы не бывае доказаў: яе можна толькі прыняць альбо не прыняць.

Як бы мы ні глядзелі на тое, што перажылі вучні Езуса, гэта быў ашаламляльны вопыт, раней нечуваны. Таму вучні проста не мелі яшчэ адпаведных словаў, каб выказаць перажытае. А таму, зноў жа былі ў іх толькі дзве магчымасці. Альбо стварыць нейкую «новую мову» (у такім выпадку разумелі б тую «мову» адны толькі «пасвечаныя»), альбо ўжываць тую мову, што ўжо была ва ўжытку (у такім выпадку даўно знаёмыя словы не адпавядалі б новай рэчаіснасці). Вучні выбралі іншы шлях і мову Бібліі. Але пры тым не заганялі сябе ў «аднадумства» ў слове пра тое, для чаго тагачасных словаў ужо бракавала. Цяпер мы пра гэта забылі – і таму цяжка нам так шмат зразумець. Звычайна мы гаворым пра Змёртвыхпаўстанне як пра «ажыўленне», не зважаючы, што аўтары Новага Запавету ўжывалі таксама словы «ўзвышанне» ці ў дзеяслоўнай форме – «узвысіўся».

Лісты св. Паўла хутчэй за ўсё ёсць самай старой часткай Новага Запавету (самы першы, 1 Ліст да Фесаланікійцаў, напісаны ў 50 ці 51 годзе). Крыху пазней быў Ліст да Філіпянаў, дзе ў другой частцы ёсць прыгожы гімн у гонар Хрыста. Здаецца, што ўжо ў тыя часы гэта быў спеўны тэкст, літургічны гімн, які Павел проста зацытаваў у сваім лісце. Там гаворыцца, што Хрыстус учыніў «агаленне», гэта значыць, сам параўнаў сябе з тымі, хто ўсяго пазбаўлены. Было тое «прыніжэнне» Хрыста – і то «ажно да смерці крыжовай» – каб ад той смерці, якая была адно для рабоў, перайсці адразу да найвялікай і нам незразумелай хвалы: «Таму наш Бог над усімі ўзвысіў Яго і даў Яму імя над усімі імёнамі, каб перад імем Езуса кожнае калена згіналася ўсіх істотаў – і нябесных, і зямных, і падземных – і каб кожны род ведаў і верыў, што Езус Хрыстус – гэта Пан дзеля хвалы Бога Айца нашага».

Гэта, паводле найноўшых доследаў, адзін з першых Лістоў св. Паўла, а гімн – калі ён насамрэч узяты з літургіі – сведчыць пра існаванне дапаўлавай хрысціянскай тэалогіі. Але што цікава: ні слова няма пра «паўстанне з мёртвых» (магчыма, з той прычыны, што ў той час гэты выраз так і разумелі б як «вяртанне да таго ж зямнога жыцця». Таму Езус «над усім узвышаны» і цэлы Сусвет аддае Яму пашану як Пану («Пан» тады азначала тое самае, што «Бог»), пры гэтым – усё адбываецца «дзеля хвалы Бога Айца». Смела можна казаць, што ўзвышанне – гэта не паўстанне з мёртвых, але ўваход Хрыста ў хвалу Пана Бога альбо ў больш звыклай для нас мове Унебаўшэсце.

Але калі Ліст да Філіпянаў – адзін з самых ранніх твораў, то Евангелле св. Яна без сумневу паўстала значна пазней. І тут менавіта аўтар, калі ён так ці іначай піша пра смерць Езуса, заўжды гаворыць «узвысіўся», ужываючы такі дзеяслоў і дзеля ўзвышэння на крыжы, і паўстання з мёртвых і ўваходу ў хвалу. Калі чытаць уважліва, то выразна відаць, што для евангеліста гэта ўсё адно цэлае, і тое, што мы называем уваходам на Неба, гэта нібыта яшчэ адно аблічча Змёртвыхпаўстання.

Людзям няверуючым часцей за ўсё перашкаджае паверыць у Хрыста менавіта ўваход на Неба. Нічога дзіўнага, бо гэты выраз звязаны з зусім іншым, адрозным выглядам Сусвету, дзе «Божая сфера» ляжала недзе далёка, ажно за Месяцам. Яшчэ першы савецкі касманаўт Гагарын быў здзіўлены (а можа, расчараваны) тым, што над зямлёй «у небе» не сустрэў Бога. Зрэшты, ёсць шмат падобных да касманаўта хрысціянаў, якім цяжка зразумець, што «неба» – гэта не акрэсленае «месца», якое знаходзіцца на нейкім «версе».

«Сорак дзён», пра якія сказана на пачатку Дзеяў Апосталаў (Дз 1, 3) (як нідзе так выразна ў Бібліі) – гэта акрэсленне доўгага часу падрыхтоўкі. Сам аўтар Дзеяў, св. Лука, піша пра Езуса як пра «ўзнесенага на Неба» ўжо ў Нядзелю Змёртвыхпаўстання (Лк 24, 50). Той «час падрыхтоўкі» – гэта час, калі Уваскрослы найбольш часта і нейкім адмысловым спосабам сустракаўся са сваімі вучнямі.

Толькі больш позняя інтэрпрэтацыя першых запісаў Дзеяў Апосталаў спарадзіла перакананне, што Унебаўшэсце адбылося менавіта праз сорак дзён пасля Змёртвыхпаўстання. Але Павел пра тое яшчэ нічога, пэўна, не ведае, калі ў Першым Лісце да Карынцянаў піша пра Уваскрослага, які аб’явіўся сваім вучням: «Аб’явіўся Кефасу (Пятру), а потым Дванаццаці, потым больш пяцістам братоў (большасць з іх жыве, але былі такія, што паўміралі), потым Якубу, потым усім Апосталам, і нарэшце, ужо пасля ўсіх, аб’явіўся мне як плоду выкінутаму» (1 Кар 15, 5-8). Павел лічыць сябе «выкінутым плодам», бо, як сам піша, «пераследаваў Касцёл Божы», пакуль не спаткаў Уваскрослага. А было гэта самае малое праз некалькі гадоў пасля смерці Езуса, але Павел нават не заўважае таго кавалку часу, таго перапынку, цэзуры, бо не існуе для яго тых аб’яўленняў ні перад, ні пасля Унебаўшэсця, ён не бачыць розніцы паміж тым і тым. Словы яго тым больш для нас важныя, што гэта адзіны сведка, які ў сваіх Лістах піша пра тое, што сам бачыў і перажыў. Трэба таксама звярнуць увагу на тое, што спатканне Паўла з Езусам розніцца ад пазнейшых «бачанняў і аб’яўленняў». Тое спатканне не мае сабе роўных, тое спатканне назаўжды падзяліла жыццё Паўла на перад і пасля – тое ж было і з іншымі вучнямі Езуса.

Пададзеныя вышэй словы Паўла – гэта завяршэнне найстарэйшага з вядомых нам помніка хрысціянскай веры. У 51—52 гадах Апостал заснаваў у Карынце першую ў гэтым месце элінскую хрысціянскую суполку, а недзе каля 55—57 гадоў пісаў з Эфесу да сваіх карынцскіх духоўных дзяцей і нагадваў папярэднюю навуку: «Пераказваю вам найперш тое, што сам атрымаў, што Хрыстус памёр за грахі нашыя, як кажа Св. Пісанне, што быў пахаваны, што Паўстаў з Мёртвых на трэці дзень, як кажа Св. Пісанне, што аб’явіўся Кефасу etc.» (1 Кар 15, 3-5); далей ідзе пададзены вышэй спіс аб’яўленняў Уваскрослага.

Але тыя павучанні, якія Павел перасылае карынцянам, належаць не яму. Бо ён сам іх толькі атрымаў, «пераняў». Найбольш верагодна, што пры сваім хрышчэнні, гэта значыць, самае позняе каля 40 года, яшчэ да пачатку сваіх місіянерскіх выправаў. У польскім перакладзе ёсць чатыры дзеясловы ў мінулым завершаным часе: памёр, быў пахаваны, змёртвыхпаўстал, аб’явіўся. Пераклад цалкам адпаведны, але не да канца дасканалы. У элінскім (старагрэцкім) арыгінале не чатыры, а тры формы ў мінулым часе: памёр, быў пахаваны, аб’явіўся. Тры факты, якія адназначна належаць мінуламу. Чацвёрты ж дзеяслоў (змёртвыхпаўстал) па-элінску не належыць да мінулага часу, але акрэслівае час не так цяперашні, як нядаўні, што было зусім нядаўна, учора. Так пераказваецца тое, што ёсць і працягвае быць сёння, і што ёсць вынікам здзейсненага ў мінулым. Па-польску гэта было б даслоўна так: «Змёртвыхпаўсталы, бо Ён паўстаў з мёртвых». І для Паўла паўстанне з мёртвых Езуса ніколі не будзе той Падзеяй, што належыць толькі мінуламу. Добра зразумеў і выказаў сутнасць гэтага рымскі пракуратар Фестус, калі ў размове з царом Агрыпам II сказаў яму, што ён, пракуратар, перакананы ў тым, што Павел спрачаецца са сваімі землякамі «толькі за іх веру і за нейкага Езуса, які памёр, але Павел цвердзіць, што Езус жыве» (Дз 25, 19).

Павел не быў выключэннем. Для новапаўсталых хрысціянскіх суполак пытанне пра «гістарычнасць» змёртвыхпаўстання проста не існавала. Тыя людзі былі ўпэўненыя, што спатыкаюць Уваскрослага кожны дзень; зразумела, «спатыкаюць» не трэба разумець як «бачаць» на ўласныя вочы. Але прысутнасць Яго была для іх абсалютнай рэальнасцю, пра што сведчаць якраз найбольш старажытныя творы хрысціянскай літаратуры.

У Евангеллях знаходзім аповеды пра шматлікія выпадкі і падзеі з жыцця Езуса, пра тое, што рабіў і што казаў. Але нідзе няма апісання змёртвыхпаўстання. Евангелісты сваім словам нібы прыводзяць нас на тое паспешнае пахаванне (бо ўжо павінен быць Пасхальны Шабат), а Мацвей згадвае яшчэ пра варту, якую прасіў прыслаць Пілата галоўны святар. А потым адразу – «святло першага дня тыдня» (гэта значыць, нядзелі), камень адвалены ад магілы і пустая магіла.

Далей ў Евангеллі шэсць розных аповедаў пра тое, як знайшлі пустую магілу, і пра з’яўленне Уваскрослага. Пустую магілу ў кожным аповедзе заўжды знаходзяць жанчыны, што паказвае на гістарычную традыцыю. У тым свеце, дзе словы і сведчанне жанчын нічога не вартыя, нікому б не прыйшло ў галаву так выдумаць. Але ўсё, што адбываецца пасля Змёртвыхпаўстання, мае адбітак нейкай няяснасці, невыразнасці, размытасці, а спробы пагадзіць адзін аповед з другім не маюць шанцаў на поспех. Пры гэтым як жанчынам, так і вучням цяжка пазнаць Уваскрослага. Дастаткова тут прыгадаць толькі адну сцэну. У самым канцы Евангелля св. Мацея мы бачым спатканне вучняў з поўным хвалы Хрыстом, які зараз скажа: «Усялякая ўлада мне дадзеная на небе і на зямлі». А вучні «ўбачылі і пакланіліся, хоць сумнеў мелі многія « (Мц 28, 16-18). Адкуль той сумнеў? А нават калі былі людзі слабой веры, то для чаго згадваць пра іх? Бо калі евангелісты пісалі б толькі і выключна для таго, каб давесці і пераканаць іншых, што сапраўды Езус уваскрос, што так і было, то нідзе б ні словам не згадвалі пра сумневы, etc. Але такія дакладнасці і падрабязнасці не лішнія, а мелі і маюць глыбокі сэнс, бо вось адкуль сумнеў: вучні пазнаюць у тым Езусе, што ўваскрос, таго Езуса, што хадзіў з імі дарогамі Палестыны, але бачаць, што адначасова Ён нейкі не той, іншы. Той, Хто перайшоў праз смерць, а таму жыве ў іншым жыцці і іншым жыццём. Таму Марыя Магдалена чуе Яго словы: «Не затрымлівай Мяне!» (Ян 20, 17). Цяпер усе павінны зразумець, што няма дарогі назад, у мінулае, што з гэтай хвіліны ўсё будзе новым.

Евангелісты, так часта нязгодныя ў дэталях, тым не менш згодна падкрэсліваюць тую частую няпэўнасць вучняў, якая не раз вяртаецца да іх. Але ж калі няпэўнасць і сумнеў былі адразу пасля Змёртвыхпаўстання, то адкуль узяўся Касцёл? Французскі бібліст Э. Шарпанцье адказвае так: «У рэшце рэшт тое, што адбылося ў Ерузалеме, паказвае, што спаткала вучняў Езуса нешта такое незвычайнае, што проста прымусіла іх пераступіць і перамагчы свой сумнеў. Узнікненне першай хрысціянскай суполкі – гэта гістарычны знак, які паказвае тую пасхальную таямніцу. Па сутнасці, гэта і ёсць першы набыты досвед, з якога нарадзіўся Касцёл». Але гэты першы досвед быў імі зразуметы цалкам толькі ў дзень Пяцідзесятніцы, калі нечакана адбыўся той пералом, які змяніў іх раз і назаўжды і зрабіў з іх бясстрашных сведкаў Змёртвыхпаўстання. Хрысціяне вераць, што гэты пералом здзейсніў Дух Святы, які нарэшце дапамог і дазволіў ім зразумець шмат з таго, чаго раней «не маглі вытрываць» (Ян 16, 12).Такога тлумачэння нехрысціянін не здолее зразумець, а таму застаецца сам-насам з неразгаданай таямніцай.

Габрэйскі бібліст Пінхас Лапід у кнізе «Змёртвыхпаўстанне, габрэйскі досвед веры» (Шцітгар—Мюнхен, 1977), зразумела, не піша пра Святога Духа, аднак сцвярджае: «Здарэнне на трэці дзень у Ерузалеме – гэта досвід Бога, а такі досвед – як і сам Бог – даступны толькі для веры, іначай няма як пацвердзіць яго ці абвергнуць». І працягвае: «З якога б пункту мы ні глядзелі на тую падзею ў Ерузалеме, гэта гістарычная падзея, таму што гістарычныя яе наступствы».