Мітрапаліт Філарэт (у свеце Вахрамееў Кірыл Варфаламеевіч) нарадзіўся 21 сакавіка1935 г. у Маскве. Скончыў Маскоўскую духоўную семінарыю (1957 г.) і Маскоўскую духоўную акадэмію (1961 г.). Доктар honoris causa некалькіх еўрапейскіх універсітэтаў. У 1959 г. прыняў манаства, у 1961 г. быў пасвячоны ў іераманаха. У 1965 г. – пасвячоны ў епіскапа Ціхвінскага. У 1966–1973 гг. – епіскап Дзмітраўскі, рэктар Маскоўскай духоўнай акадэміі і семінарыі. У 1971 г. узведзены ў сан архіепіскапа, а ў 1975 г. – у сан Мітрапаліта. З 1978 г. – Мітрапаліт Мінскі і Беларускі; адначасова да 1984 г. займаў пасаду Патрыяршага Экзарха Зах. Еўропы, а ў 1981–1989 гг. быў старшынёй аддзела знешніх сувязяў Маскоўскага патрыярхата. З 16.10.1989 г. – Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі, пастаянны член Сінода Рускай Праваслаўнай Царквы, старшыня Сінода Беларускага Экзархата. З 1992 г. поўны тытул – «Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі, Патрыяршы Экзарх усяе Беларусі, свяшчэнна-архімандрыт Свята-Успенскага Жыровіцкага манастыра». Мітрапаліт Філарэт – адзін з заснавальнікаў Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэта (1992), Старшыня яго Назіральнага Савету, дэкан факультэта тэалогіі. Па ініцыятыве Мітрапаліта Філарэта на Беларусі адроджаны многія манастыры і ўсе старажытныя епіскапскія кафедры; утворана Біблейская камісія, якая займаецца перакладам на беларускую мову Новага Запавету. Мітрапаліт Філарэт – заснавальнік першай на Беларусі праваслаўнай духоўнай акадэміі. Пры яго ўдзеле адноўлены Крыж прападобнай Еўфрасінні Полацкай (1997 г.).

Кардынал Вальтэр КАСПЕР
Праваслаўе і Каталіцкі Касцёл

Руская Праваслаўная Царква сыходзіць з яснага ўсведамлення таго, што рэлігійны дыялог важны і, больш за тое, непазбежны. Яна разумее, што іншыя рэлігіі і канфесіі таксама ўсведамляюць гэта, бо Еўропа аб’ядноўваецца і ў свеце больш няма адасобленых, аўтаномных тэрыторый. Адбываецца пастаянная сустрэча і ўзаемаабмен культур. У сувязі з гэтым міжрэлігійны дыялог можа стаць тым звяном, якога не хапае ў сённяшніх інтэграцыйных працэсах. Думаецца, што вернікі розных рэлігій і канфесій разумеюць гэта.

У сённяшняй посткамуністычнай культурнай прасторы дыялог увогуле толькі пачынае фармавацца. Раней існавала манаполія дзяржавы на дыялог па-за краінаю і дыктат унутры краіны. Хоць неабходна адзначыць, што да 1917 г. былі спробы наладзіць міжцаркоўны дыялог, як, напрыклад, дыялогі Рускай Праваслаўнай Царквы з Англіканскай, Стара-Каталіцкай і Малабарскай Цэрквамі. Мы ўсведамляем, што грамадства павінна вучыцца новым формам дыялогу ва ўмовах ломкі сацыяльных і эканамічных адносінаў, а таксама ва ўмовах трансфармацыі рэлігійнай свядомасці.

Пераход ад «дзяржаўнага атэізму» да складанага працэсу рэлігійнага адраджэння вельмі часта ўскладняецца хваробаю росту – інфантыльнасцю ў разуменні ўласнай веры. Тут мы сутыкаемся з праблемамі пераходнага перыяду ад жорсткага дзяржаўнага рэгулявання да рынкавых адносінаў, да праблемаў страты ранейшых сэнсавых арыенціраў і пошуку новага самаразумення.

У такіх умовах міжрэлігійныя адносіны сталі для рэлігій каменем спатыкнення. Гэта датычыцца праваслаўных і католікаў, баптыстаў і пяцідзесятнікаў, іудзеяў і мусульманаў.

Падобна да таго, як унутраныя псіхалагічныя цяжкасці часта выяўляюцца ў форме знешніх фізіялагічных захворванняў, гэтак і ўнутраныя праблемы рэлігій могуць выяўляцца ў цяжкасцях міжрэлігійных і міжканфесійных камунікацый.

Я не буду гаварыць пра ўвесь посткамуністычны рэгіён, а толькі абмяжуюся беларускімі рэаліямі. На падставе аналітычных дадзеных па рэлігійным становішчы ў Беларусі (зрэшты, гэта датычыцца таксама і Расіі) мы можам вызначыць чатыры асноўныя фактары, якія ўплываюць на міжрэлігійныя адносіны: 1) сацыяльны, 2) палітычны, 3) эканамічны, 4) культурна-гістарычны.

Аднак найбольш блізкімі для нас з’яўляюцца фактары рэлігійныя. Пад імі мы разумеем той духоўны, маральны і жыццёва-практычны стан, у якім, перажыўшы палон атэістычнага таталітарызму, апынуліся сёння рэлігійныя арганізацыі.

1) Сацыяльныя фактары: ломка сацыяльнай сістэмы і палітычныя, эканамічныя трансфармацыі пасля яе спарадзілі змены і ў рэлігійнай свядомасці. Яны характарызуюцца зменаю старых светапоглядных арыенціраў і хваравітым пошукам самаідэнтычнасці, што суправаджаецца ўзмацненнем фундаменталісцкіх і антыэкуменічных настрояў, асабліва ў асяроддзі неафітаў.

Савецкі чалавек, які не прывык да светапогляднага плюралізму, пасля распаду СССР быў пастаўлены перад неабходнасцю выбару сваёй веры. Ён вымушаны пастаянна пацвярджаць гэты выбар ва ўмовах неўпарадкаванага рынку самых разнастайных рэлігійных прапаноў. Усё гэта вядзе да абароны веры неадэкватнымі сродкамі, гэта значыць – да фундаменталізму.

Такія настроі не могуць не адбіцца на тактыцы наладжвання міжцаркоўных і міжрэлігійных адносінаў. Але гэта не азначае, што кіруючыя царкоўныя структуры ідуць услед за звыклай рэлігійнай свядомасцю. Яны, безумоўна, павінны ўлічваць вартасныя арыенціры і настроі простых веруючых, але не для таго, каб змагацца з імі, а для таго, каб прыводзіць іх у адпаведнасць з хрысціянскім ладам жыцця і хрысціянскімі мэтамі.

2) Палітычныя фактары: распад СССР і ўтварэнне шэрагу новых дзяржаў, якія часам не хочуць або не могуць знайсці паміж сабою агульнай мовы. Палітычныя канфлікты ў сферы дзяржаўных структур на тэрыторыі былога СССР дэструктыўна паўплывалі на ўсе ўзроўні дыялогу, у тым ліку міжцаркоўнага і міжрэлігійнага.

Пошук новай самаідэнтычнасці ў сучасным міжканфесійным дыялогу павінен быць узаемным. І праваслаўныя, і католікі, і прадстаўнікі іншых рэлігій павінны навучыцца выказваць узаемныя павагу і любоў. Нельга недаацэньваць важнасць дыялогу рэлігійных супольнасцяў з дзяржавай на розных узроўнях дзеля стабільнасці грамадства.

3) Эканамічныя фактары: пасля перабудовы змяніўся баланс эканамічных сіл, адбылася палярызацыя грамадства, якая цягне за сабою сацыяльную канфрантацыю і сілкуе волю да супрацьстаяння. Эканамічны дысбаланс адбіўся і на рэлігійнай сітуацыі: супольнасці традыцыйных рэлігій абяскроўленыя за дзесяцігоддзі няволі, але да іх скіраваныя спадзяванні насельніцтва, якое жыве за рысаю беднасці і прагне дапамогі.

Стварэнне ўласных інфраструктур на пачатку 90-х гадоў адразу ж выразна падзяліла ўсе рэлігійныя аб’яднанні на тыя, што атрымлівалі шчодрую фінансавую падтрымку сваіх праектаў з-за мяжы, і на тыя, што былі вымушаныя ў прамым сэнсе гэтага слова выжываць у новых эканамічных рэаліях. Гэта спарадзіла сітуацыю вострага інфраструктурнага дысбалансу паміж рэлігійнымі аб’яднаннямі на адной тэрыторыі.

4) Культурна-гістарычныя фактары: Беларусь з часоў Вялікага Княства Літоўскага была і застаецца прастораю міжкультурных узаемадзеянняў і камунікацый. На культуру Беларусі ўплывалі праваслаўная, каталіцкая, евангелічная, іудзейская і мусульманская культуры, што адлюстравалася ў нядаўна прынятым Законе аб свабодзе сумлення і рэлігійных арганізацыях Рэспублікі Беларусь. Гэта знайшло сваё ўкараненне і на этнічным узроўні, што назіраецца на прыкладзе змешаных шлюбаў.

Аднак вельмі часта прыналежнасць да традыцыйных для Беларусі рэлігій звязана для большасці беларусаў хутчэй з культурнай, а не з рэлігійнай самаідэнтыфікацыяй. Уплыў культурна-гістарычнага фактару можна праілюстраваць і на прыкладзе адукацыі ў Беларусі. З аднаго боку, адсутнасць у сістэме школьнай адцукацыі прадмету аб рэлігіі ўзмацняе супрацьстаянне рэлігійных арганізацый у барацьбе за ўплыў на моладзь. Гэта супрацьстаянне выклікана не рэлігійнымі, а ідэалагічнымі і эканамічнымі матывамі. З другога боку, назіраюцца станоўчыя змены ў культурным асяродку, які робіцца ўсё больш адкрытым і адраджае свае еўрапейскія карані. Гэта плённа адбіваецца і на сістэме адукацыі.

Абагульняючы, можна сказаць, што згаданыя фактары маюць не толькі негатыўны, але і станоўчы бок. Цяжкасці ў міжрэлігійных і міжканфесійных камунікацыях патрабуюць фармавання новых формаў рэлігійнага дыялогу. Тут мы не павінны адмаўляцца ад мінулага, але і не павінны арыентавацца толькі на кан’юнктуру сучаснага. Цяжкасці рэлігійнага дыялогу не могуць скасаваць міжрэлігійных камунікацый, якія будуць працягвацца ў любым выпадку.

У розныя часы ў кожнай рэлігійнай супольнасці і нават у рэлігійных аб’яднаннях ёсць свае асабліва набалелыя праблемы, якія яны павінны вырашаць самастойна. Гэта магчыма пры наяўнасці ўзаемаразумення, інструментам якога з’яўляецца дыялог. Пры гэтым пажадана не фарсіраваць працэс якімі б то ні было сродкамі і не звесці яго да агульных гучных фразаў, за якімі часта нічога няма, а наадварот, выяўляць гатоўнасць да братэрскага ўзаемаразумення і супрацоўніцтва. Часам маўклівая братэрская падтрымка дапамагае больш, чым тэарэтызаванне з нагоды набалелых пытанняў. Залішняе мусіраванне стымулюе фундаменталісцкія сілы. Гэта прыводзіць да адваротнага эфекту. Ён супрацьлеглы тым добрым намерам, якія меліся на ўвазе ад самага пачатку. Усё гэта звязана з недастатковым улікам новых сацыяльных, палітычных, эканамічных і культурна-гістарычных рэалій у постсавецкім рэгіёне, якія складваліся з самага пачатку перабудовы.

Усё сказанае найбольш яскрава адбіваецца ў сённяшніх складанасцях пры стасунках Рускай Праваслаўнай Царквы і Рыма-Каталіцкага Касцёла. На першы план у тым ліку выйшла праблема кананічных тэрыторый, а магчыма лепш было б ужыць спалучэнне «традыцыйных тэрыторый». Аднак мы лічым, што гэтую праблему наўрад ці можна вырашыць на тэарэтычнай базе. Бо яна мае ў тым ліку і гістарычныя карані. З гэтай прычыны праблема не з’яўляецца адзінай, але паўстае як разнастайнасць канцэпцый у імкненні да размежавання сфераў пастырскай адказнасці.

Важныя крокі ў збліжэнні Царквы і Касцёла былі зроблены на Другім Ватыканскім Саборы і праз апублікаванне новага Кодэксу кананічнага права (СІС 1983). У выніку гэтага былі створаны Нацыянальныя Каталіцкія біскупскія канферэнцыі, што зблізіла праваслаўнае і каталіцкае разуменне вобразу існавання Царквы ў нацыянальнай дзяржаве. Пытанне аб «кананічнай тэрыторыі» і з пункту гледжання Рыма-Каталіцкага Касцёла з’яўляецца не толькі пытаннем кананічнага права, якое, безумоўна, рознае ў абедзвюх канфесіях і, тым больш, не пытаннем дагматычнага характару, а пытаннем царкоўнай палітыкі, якая заўсёды так ці інакш суадносіцца з нацыянальна-дзяржаўнай праблематыкай.

Тое, што канцэпцыя «кананічных тэрыторый» выкарыстоўваецца Рускай Праваслаўнай Царквой у дачыненні да Рыма-Каталіцкага Касцёла, паказвае, што Руская Праваслаўная Царква ставіцца да Рыма-Каталіцкага Касцёла «па-сястрынску». Адметна, што такое стаўленне існуе, нягледзячы на адсутнасць эўхарыстычных стасункаў. І сам Рыма-Каталіцкі Касцёл спавядае вучэнне аб Праваслаўных Цэрквах як аб «Цэрквах-сёстрах», а не гаворыць пра сябе як пра Царкву-Маці ў дачыненні да Праваслаўных лакальных Цэркваў1. Гэта таксама не вынікае і з царкоўнай палітыкі, якая праводзіцца Рыма-Каталіцкім Касцёлам. Адносіны Папы Рымскага і Патрыярха Маскоўскага не ўспрымаюцца ні тым ні другім як адносіны сюзерэна і васала.

Пасля вядомай «Сумеснай дэкларацыі» ад 7 снежня 1965 года адносіны паміж галавою Рыма-Каталіцкага Касцёла і прадстаяцелямі Праваслаўных памесных Цэркваў сталі разглядацца як братэрскія паміж роўнымі ў епіскапскім служэнні. Лінія такога разумення працягваецца і да сённяшняга часу. Развіваючы яе, Папа Ян Павел ІІ пісаў: «Такім чынам, трэба падтрымліваць з гэтымі Цэрквамі адносіны як з Цэрквамі-cёстрамі»...2

Таму сённяшнія цяжкасці ў міжканфесійных стасунках трэба разглядаць у першую чаргу як «нелады» паміж Цэрквамі-сёстрамі. Вырашаць іх трэба без спешкі і ціску. Тут можна гаварыць пра недастатковае разуменне той сітуацыі, якая склалася на сённяшні момант. Але найперш мы павінны паказаць сваё ўзаемнае суперажыванне і разуменне цяперашняй сітуацыі. Інакш непаразуменні паміж Царквою і Касцёлам могуць зацягнуцца на многія гады.

Гісторыя Царквы паказвае, што патрэбна царкоўна-палітычнае вырашэнне пытання аб падзеле сфераў пастырскай адказнасці, якое б рэалізоўвалася на мясцовым узроўні. Дыялог Праваслаўнай Царквы і Рыма-Каталіцкага Касцёла – гэта сфера праяўлення царкоўнага такту, тут вельмі важна ўзаемна не навязваць свайго вырашэння праблемы. Рознагалоссе паміж Праваслаўнаю Царквою і Рыма-Каталіцкім Касцёлам у значнай ступені палягае і ў палітычным рэчышчы. Менавіта таму Маскоўскі Патрыярхат ахарактарызаваў адкрыццё новых каталіцкіх дыяцэзій менавіта як «недружественный» акт, пазбягаючы ўжывання тэрміну «неканонический» і паважаючы тым самым магчымае вырашэнне гэтага пытання на падставе новых узаемных пагадненняў у будучыні (пар. пазіцыю Свяшчэннага Сінода Рускай Праваслаўнай Царквы ў дакументах Ватыкана ад 28.06.2002). Сёння нам патрэбны не новыя аргументы абодвух бакоў для абароны сваіх пазіцый, а суаднясенне дзеянняў з сацыяльнымі, эканамічнымі, палітычнымі і культурна-гістарычнымі фактарамі, якія вызначаюць рэаліі рэлігійнай свядомасці сучасных вернікаў.

Тады гаворка ідзе ўжо не пра тое, легітымная ці не канцэпцыя «кананічнай тэрыторыі», магчымае ці не адкрыццё новых каталіцкіх дыяцэзій у Расіі. Руская Праваслаўная Царква не настойвае на тым, каб Рыма-Каталіцкі Касцёл унёс у сваё кананічнае права паняцце «кананічная тэрыторыя» або перапыніў сваю дзейнасць у Расіі. Пытанне ставіцца пра тое, якім чынам трэба па-братэрску рэгуляваць гэтую дзейнасць і як яна можа ажыццяўляцца на прымальных для абодвух бакоў падставах у духу мірнага вырашэння спрэчных праблем.

Што датычыцца стасункаў Рускай Праваслаўнай Царквы і Рыма-Каталіцкага Касцёла, то зусім відавочна, што наспела неабходнасць сумеснай выпрацоўкі міжцаркоўнага механізму, які б рэгуляваў не толькі ўтварэнне царкоўна-адміністрацыйных структур, але і наладжванне шырокага міжцаркоўнага дыялогу. Агульныя для нас правілы павінны не кантраляваць і абмяжоўваць, а ўзгадняць і каардынаваць.

Безумоўна, рэлігійны дыялог, які праводзіцца нашаю Царквою, закранае не толькі камунікацыйныя адносіны з Рыма-Каталіцкім Касцёлам, але таксама і з іншымі хрысціянскімі канфесіямі і дэнамінацыямі, а ў больш шырокім кантэксце і з іншымі рэлігіямі, у першую чаргу з традыцыйнымі для культуры і гісторыі Беларусі іудаізмам і ісламам. Таму мы ўскладаем спадзяванні на тую структуру ў Беларускай Праваслаўнай Царкве – Інстытут рэлігійнага дыялогу і міжканфесійных сувязяў, – якая заклікана не толькі акумуляваць у сабе інтэлектуальны патэнцыял, але і стаць цэнтрам яднання людзей добрай волі. Мы <...> робім першы крок у накірунку да талерантнай будучыні.

Няхай благаславенне Божае спадарожнічае дзейнасці нашага інстытута!