САМСОН, ПАНЧЫХА І СІВАЧОК

1

Стары сталяр Самсон жыў удаўцом.

Ён меў трохі грошай, а найперш сваю хату, сваю сталярню і стальмашню з абозняю, якія засталіся ад ягонага бацькі-стэльмаха.

Самсонава жыццё паволі сунулася да магільнага пяску, і з работаю таксама ўжо выходзіла справа швах.

От ён рабіў куфар для нарва́най1 Малейчыхі, але так і не дарабіў, бо гэтая авечка раптам перадумала і заместа куфра захацела з Малейкам сваім кволым узяць у мэблевым гатовую фабрычную шафу.

Самсон мусіў быў аддаць задачу2, і недароблены куфар, накрыты да самых жалезных колаў пыльным радном, застаўся ўкамянела стаяць у ягонай сталярні.

Трэба сказаць, што чалавек ён трывалы, але апусціў рукі, бо пасля Малейчыхі ўсё, здаецца, скруцілася для яго ўраз.

Без ніякае патрэбы калыхаўся з кута ў кут па непрыбранай хаце, а то як прыбіты сядзеў на ўслончыку ў прыціхлай сталярні, курыў, страсаючы попел у смаловыя стружкі.

Самы час узяцца б яму за пляшку, але да чаркі, дзякаваць Богу, не цягнула — наогул жа ў сваім доўгім жыцці не лез чорту ў зубы, шанаваўся...

Людзі бачылі: дзень пры дні ён туптаў па сваім двары як сам не ў сабе, часам улазіў калі ў стальмашню, калі ў абозню. Выносіў адтуль на сонца то кола, то аглоблю, то глабіну, то ржавую атосу, то доўгі санны полаз і, крыху памеркаваўшы, пакруціўшы вынесенае ў руках, заносіў назад у стальмашню і абозню гэтае не патрэбнае ўжо багацце.

Губляўся чалавек, шукаў і не знаходзіў ратунку.

Калі ж трохі душэўная незразумеласць адпускала, браўся за песню і пачынаў яе ціха, ды ўсё марна, бо нават і горкая песня захліпалася, не йшла з душы. Тады зноў закурваў і думаў пра сваю жонку, нябожчыцу Варвару, кабету ярую, успамінаў яе ядавітыя словы: «Наступіць чорны вол і табе, Самсоне, на но́гу, тады пабачыш!»

Мела Варвара сэрца на свайго чалавека, таму і сказала тады гэтак, не пажыўшы ў замустве яшчэ і паўгода. За сваю маці пакрыўдзілася. Аднаго дня малады гарачы Самсон вытурыў яе маці, сваю цешчу, за дзверы. За што? За доўгі язык, а найперш за тое, што лезла ў Самсонаву кішэню — вельмі ж хацела знаць, колькі ён зарабляе, ці не хавае ад яе любай дочухны грошы.

Варвара пражыла з Самсонам усе свае дні, але так і не даравала яму сваёй крыўды.

Даўно тое было, а што цяпер? Карціна, здаецца, тая ж, толькі крыўды болей, — а крыўда яна нязбытная.

Дзень бег у ноч, ноч бегла ў дзень, рэшта жыцця бегла ў нежыццё, і Самсон у душы праклінаў усё на свеце, а найбольш кляў дурную Малейчыху: каб ты скіпела3, зараза такая! А як па-іншаму пра яе скажаш, калі з таго часу, як яна адкінулася, не захацела браць куфар, вялікую работу як вадою змыла. І Малейка яе — не чалавек, ануча! Усё жыццё не можа ёй рот заткнуць! Куды яна, туды і ён, а трэба — куды ты, туды й яна! А як не, не йдзе за табою, робіць па-свойму, то тады жонку ўпартую трэба вучыць пугаю...

Дык вось, пасля Малейчыхі да Самсона заходзілі хіба што па драбязе якой: каму аконную раму паправіць, каму старую паліцу паднавіць, каму клямку прыладзіць, а што самае большае прасілі, то гэта скле́па4 збіць.

А па куфры ніхто не йшоў, і Самсон усё адно як захварэў, спакой пакідаў яго, дужасць таксама, ён схуднеў, ажно бакі яму ўвабрала, і на сябе сталяр, здаецца, махнуў рукою — тыднямі з плячэй кашулю не сцягваў.

Мог бы хадзіць за пчоламі, мог бы глядзець каня, мог бы даваць парасяці, але ў яго не было ні пчолаў, ні каня, ні парасяці — толькі недароблены заняха́ены5 куфар стаяў у сталярні, накрыты да самых жалезных колаў пыльным радном...

Шчасце, аднак, зрэдку блукае па свеце! Да старога ўдаўца прыйшла старая ўдава. Да Самсона прачыніла дзверы Панчыха — у сваёй заўсёднай пуховай хустцы і ў бітых валёнках, у якіх ногі як у печы.

— Ты ўжэ, Самсонко, зробі мне кухра... Ні могу я жыць бэз кухра! — чуючы, як раптам занылі ногі, Панчыха паклала на стол задачу.

Самсон сказаў толькі адно слова:

— Зроблю!

Задачу не ўзяў.

2

Куфар у Панчыхі забрала яе дачка Нінця і, здаўшы ў багажны вагон, звезла ў Мінск.

Нінця маладзіца добрая, але крыху шалапутная, пуставатая, праз гэта ж і развядзёнкаю жыла.

«Навошта ёй здаўся куфар?! — круціла галавою Панчыха. — Лепей бы сабе чалавека пуця́чага6 пашукала! Майстра! Такога, як бацька! Панч умеў і чобаты пашыць, і бочку зрабіць! А то жыла з гэтым бяспуцькам, які ні ў кола ні ў мяла! Забагацела ад яго бязрукай работы! І зноў жа ў старасці з кім будзе? З дачкою? Сонечка вырасце і пакіне яе, таму ў старасці адна будзе...»

Дык навошта ёй куфар спатрэбіўся? Хто яго ведае. Дзівачка Нінця проста сказала, што куфар ёй трэба і ўсё тут, і маці паслухалася, а рахамо́нне7, што гадамі ляжала ў куфры, асабліва не разбіраючы дзе што, упхнула зверху ў скрыню.

Мінуў дзень, другі, трэці, і на душы нядобра стала, неспакойна зрабілася, холад нейкі пайшоў, бо хата без куфра, як і не хата! І зноў жа прасценак паміж вокнамі, дзе стаяў куфар, сіроча апусцеў, адразу паказаўся і цьмяным, і закінутым. Хацела паставіць туды вялікі фікус, але як паставіць? Перанесці — і сіл няма, і ногі баляць, а цягнуць па падлозе, падлогу шкада!

Пра швейную машыну — колішні «Зінгер» — няма што й казаць, каб гэта самой уперці туды.

Каб супакоіць сябе, пайшла на базар пачуць, што новага ў свеце робіцца, і каля зачыненага кіёска ўбачыла двух салдацікаў — яны прагна глядзелі на каляровыя фотаздымкі артыстак, якія зіхацелі ў вітрыне.

— Дзеткі мілыя, — здагадалася папрасіць, — памажыце швейную машыну перанесці!

Салдацікі паслухаліся, адсунуліся ад вітрыны, пайшлі ўслед за старой і дзівіліся, ідучы, з яе цёплай хусткі і валёнак — не зіма ж!

Швейную машыну з кутка ў прасценак паставілі. Панчыха крыху падумала і скамандавала хлопцам з сяней унесці ў хату і драўляную канапку, паказала, куды прыткнуць яе, а на фікус махнула рукой — хай «хворэ́е» там, дзе й «хворэ́ў»8!

На адвітанне дала салдацікам у казарму торбачку сухіх салодкіх ігрушаў.

3

Апоўначы на ганку зашкробся, замяўкаў Панчышын валачашчы кот Сівачок.

«О, нарэшце нагуляўся!» — мармытнула сонная гаспадыня і, войкаючы, пацупала адчыняць.

Сівачок знікаў з хаты надоўга, здаралася, што і дні тры не бачыла яго Панчыха. Не кот, а рысь! Скакаў ого як і злодзеем, кажучы людскою моваю, завадовым9 быў — аднаго разу прыпёр знекуль на свой ганак невялікую шынку. І задзірака!

Іншым катам, слабейшым за яго, вольна дыхаць не даваў, і яму іншыя здаровыя каты вольна дыхаць не давалі, таму часта вяртаўся з выдзертымі бакамі і пакусанымі вушамі. Бывала ж, і пацук хапаў Сівачка за му́су10! Здаралася, прыцягваў на хвасце жалезную пацуковую пастку, іншы раз вяртаўся дадому напалову засілены — з капрановаю сеткаю на галаве, а то і на трох лапах прыскокваў.

Панчыха тады брала ў лубкі перабітую лапку, а з задзёртага хваста выцягвала калюкі. А хвост быў заўсёды задзёрты — мо ад страху так рабіў Сівачок, каб зноў у жаля́зка11 не ўсунуцца, а мо і ад таго, што не так як трэба зрасліся храсткі.

Кот любіў калюгі, біў лапамі па каламутнай вадзе, і тады з яго, як той казаў, і плыло, і цякло, аднак жа хвост быў сухі, бо задзёрты...

Мякка ступіўшы ў хату, Сівачок да раніцы спаў з Панчыхаю, грэў ёй хворыя ногі. Калі прахопліваўся, то адразу ж скакаў на паліцу, якая вісела над ложкам. Нюхнуўшы верхняга хатняга духу, настоенага на павуце і пыле, як віхор, ляцеў з паліцы на куфар, а з куфра назад на паліцу. Праз усю хату! І кожнага разу чапляў задзёртым хвастом лямпачку, якая звісала са столі на вітым электрычным шнуры. Такія скокі доўжыліся і хвіліну, і дзве, і тры — з паліцы на ложак церусіўся зліплы ў шматкі пыл, з куфра спаўзала на падлогу залацістая капа.

Панчыху цешылі Сівачковыя скокі, гэты цырк, як яна казала, — файная забаўка ёй у яе самотным жыцці!

Праўда, іншы раз, баючыся, што адарвецца лямпачка (а калі не адарвецца, то паб’ецца!), Панчыха крычала на Сівачка: «А́коця!»

4

І гэтым разам балаваны кот спаў з гаспадыняю, і гэтым разам, калі трохі ў вокнах развіднела і ў хаце пачаў меншаць змрок, падхапіўся і, як той чорт, праз імгненне ўжо сядзеў на паліцы.

«Коб цабэ рэза́чка ўзяла!» — не расплюшчыўшы вачэй, Панчыха перавярнулася з боку на бок.

Сівачок шкрабнуў кіпцюрамі па звыклай паліцы, як і ў іншыя разы, памацаў пад сабою надзейнае апірышча, пругка адштурхнуўся і сігануў туды, дзе паміж вокнамі шарэў прасценак, — дзе заўсёды стаяў куфар.

Сівачковыя лапы гэтым разам не апусціліся на куфар, на ягонае трывалае века, схаванае пад залацістаю капаю, а праваліліся ў нейкія жалезныя шчыліны. Сівачок моцна даўся мусаю аб «Зінгера», жалобна яўкнуў і кіпцюрыста катануўся па ўчора падмеценай падлозе.

— Сівачок! — паклікала напалоханая Панчыха.

Запузы́рыла12 святло, і яно пабегла з кута ў кут — лямпачка на вітым шнуры прызвычаена гайдалася, разганяючы па хаце напаўкруглыя цені.

Натапыраны кот нібыта ўмываўся, — ён сядзеў пасярэдзіне пакоя і аблізваў акрываўленую мусу. Мутнымі вачыма коратка зірнуў на гаспадыню і раптам стуліўся, хваравіта скурчыўся, неяк амаль па-чалавечы збабеў — уся ягоная ранейшая каціная жвавасць прапала ўмомант. Пазвоньваючы кіпцюрамі па халоднай падлозе, па сцёртых бліскучых плешках цвікоў, Сівачок залез пад ложак, зашыўся ў самы дальні куток.

Панчыху сцепанула — на колішнім «Зінгеры» і на падлозе блішчэла кроў, але найбольш гаспадыню даняў Сівачковы несамавіты выгляд, ягоная бачная крыўда.

Чуючы сябе вінаватаю і баючыся паклікаць любага ката, улезла ў валёнкі і з печы дастала чыгун цёплай вады, каб зацерці кроў.

«Не, не трэ было Нінцы аддаваць куфар! — горка падумала. — Тое, што з хатаю зжылося, і павінна застацца ў хаце! І зноў жа мой чалавек, мой Панч... Што яму скажу, калі ён раптам спытае там пра куфар? І зноў жа Сівачок... Прыбіўся кацянём, як толькі не стала Панча... Панч быў спрытны да ўсяго, і Сівачок такі ж... А тут — на табе...»

І надумала Панчыха ехаць у Мінск, каб забраць у дачкі сваё; пастанавіла сабе ў душы: прытарабаню куфар дадому, таксама здам яго ў багажны вагон!

Сабралася ў дарогу тут жа. Усё з сябе хатняе зняла, валёнкі з цёплаю хусткаю таксама, прыбралася ў новае, пакінула Сівачку піць і есці і пасыпала сабе на аўтобусную.

5

Прыехала.

Убачыўшы маці, Нінця добра такі напалохалася, бо першы раз так сталася, што старая заявілася без гудка і звону. У іншыя разы Нінця заўсёды ведала, што маці да яе збіраецца. Мо захварэла, не дай Божа?!

— Я, Нінка, па куфар прыехала!

Дзякаваць Богу, не захварэла — на сэрцы ў дачкі адлягло.

— Хочаш забраць?

— Забяру, бо хата нейкаю не такою стала!

«І ў галаве ёй гэты куфар»! — з сэрцам падумала Нінця.

І тут набегла на душу ёй прыкрае, і, як зрэдку бывала і раней, зазлавалася Нінця на маці. Панчыха смешкі строіла з яе былога мужа, называла яго бязрукім, бо ён з інжынераў падаўся ў камсамольскія начальнікі, а тады і ў міліцыю ўлез. Панчыха казала дачцэ: «У цябе чалавек не работнік, а пута!» — і вельмі радавалася, калі ён кінуў Нінцю і пайшоў да другой.

Матчыны кепікі-смешкі даймалі, калолі дачку, бо яна любіла свайго «міліцянта»...

— А куфра няма, — супакоіўшыся, ціха выціснула Нінця.

— Як гэто няма? — не паверыла Панчыха.

— А я прадала яго і грошы ўзяла добрыя...

— І калі? — усё яшчэ не верыла Панчыха.

— Пазаўчора...

— Шчо ж ты нарабіла, дочэчко! — Панчыха адчула, як ногі ў нязвыклых чаравіках загулі, захацелі назад у цёплыя валёнкі.

— А шчо тут такого, мамочко?! Куфар стары, як ты казала, колішні! А да нас на работу людзі з музея прыйшлі і калі ў гаворцы дазналіся, што я прывязла куфар, папрасілі паказаць. Я паказала. Яны паглядзелі і захацелі купіць для музея. Я і прадала. Не аддала за ге13, як ты б сказала, а прадала! Яны радаваліся вельмі...

— Кажаш, радаваліся вельмі...

— Радаваліся...

— Кажаш, не аддала за ге...

— Не аддала...

«Папросіш машыну швейную, халеру табе аддам!» — раптам падумала Панчыха.

— А давай табе купім гарнітур! — загарэлася Нінця. — Ці мо дзве секцыі са сценкі? Га?! Грошы я дам...

— Грошы ты дасі! Пакінь іх сабе! — Панчыха пайшла да парога.

— Ты куды? Што, не застанешся?! І Сонечку не пабачыш? Яна хутка са школкі прыйдзе! — Нінця паглядзела на маці няўцямнымі вачыма.

Унучку Сонечку пабачыць трэба, таму Панчыха засталася. Нінця ўзрадавалася і кінулася ставіць на стол позняе снеданне.

6

Панчыха вярталася дадому з адзіным намерам прынесці Самсону заказ на куфра, — куфра, якога пусціла ў свет Нінця, таксама рабіў Самсон, яшчэ тады, за Польшчаю...

Тады Панчыха была маладая, і Панч быў малады; тады яны пабраліся, разам сабраліся йсці да мудрасці і глядзелі шырокімі вачыма на ўсіх і на ўсё, а не на адно — пусцілі дачку на свет, паставілі хату, а каля хаты бандарню, прыдбалі гаспадарку, купілі швейную машыну і заказалі ў Самсона куфар на жалезным хаду.

Швейную машыну прывёз на возе дадому Панч, а зроблены куфар яны ўдваіх выкацілі з Самсонавай сталярні.

Самсон вельмі не любіў, калі па яго работу прыпіраліся з канём і возам. А так яно было заўсёды, бо як жа па-іншаму — хіба на гарбе валачы майстэрскую Самсонаву работу?!

Да сталярні, што стаяла ў глыбіні падворка паміж стальмашняю і абозняю, дзядзькі (і мяшчане, і мужыкі, і шляхта) падганялі свае калёсы і перавальвалі новыя куфры праз глабіны, усё адно як тыя калоды.

Самсон злаваўся, бо трымаўся думкі — перад тым, як стаць у хаце, новы куфар павінен прайсці да гэтай хаты сваім ходам, калі не ўсю дарогу, то хоць паўдарогі, ну, калі не паўдарогі, то хоць зусім трохі...

Ад Самсона адмахваліся: «Адкуль у цябе дур гэты?! Думаеш, твае куфры самаходы?!». І толькі адзін Панч не адмахнуўся, улагодзіў Самсона, дагадзіў яму як мае быць — разам з маладою жонкаю пагнаў куфар на родны падворак сваім куфравым ходам. Майстар даў зразумець майстру: «А я веру, што кожны твой куфар — вазок на хуткіх колах!»

А яшчэ Самсону пераказалі, што не раз і не два Панч гаварыў людзям: ён, Самсон, самы лепшы ў акрузе куфроўшчык! Усё Панчава ўнаравіла Самсону...

Мінуў час, нават не час, а цэлае жыццё, якое паказала, што для душы, як і для вачэй, мусіць быць не толькі святочнае, але й несвяточнае — у Самсона адышла Варвара, у Панчыхі адышоў Панч, і калі ён памёр, Самсон зрабіў склепа і не ўзяў за работу грошы.

Панчыха не магла дабраць розуму: чаму не ўзяў, з другіх жа бярэ?!

Угнуўшы плечы, сталяр маўчаў, не тлумачыў, успамінаў, як Панч (без падводы!) забіраў куфар, успамінаў таксама і колішнюю Панчаву пахвальбу і думаў пра ягоную нядаўнюю лёгкую смерць — рабіў цэбар, сеў на ганак адпачыць і загавеў душою.

Без ляманту пакінуць гэты свет — шчасце, бо лямант — атрута для старасці, а яшчэ большае шчасце пакінуць гэты свет без пакуты, а то ягоная Варвара папамучылася...

7

Калі Панчыха прачыніла да яго дзверы і папрасіла зрабіць куфар, Самсон ажыў, акрыяў душою; у сэрцы варухнулася нешта цёплае, нешта блізкае да таго — маўляў, раз так, то і мне трэба не лямантаваць, а мацаваць дух!

Нават спяваць захацеў, але не заспяваў, пасаромеўся.

Правёў Панчыху да самае хорткі (ужо й забыўся, калі і якога дарагога госця да хорткі праводзіў!) і яшчэ раз, ужо на вуліцы, паабяцаў, чуючы, як моцна б’ецца сэрца: зраблю, не зацягну! І ў гэты ж момант нібыта забыўся на незразумелую сваю хваробу, узрадаваўся дужасці, што зноў пачуў у руках і нават ва ўсім целе. Шмат сэнсу было ў той дужасці, а перш за ўсё разумнасць таго адчування, што майстар баіцца адзіноты, калі няма работы, і цешыцца сваёю адзінотаю ў рабоце. У працы якраз адзінота патрэбна, гэтак жа, як дзіцяці на сон калыханка. Знікла прыкрае разуменне, што назаўсёды ён застанецца без радасці; не, яна вярнулася — радасць рабіць куфры, а калі не рабіць, то дарабляць недаробленае. Таксама ж добра...

У душу зноў увайшоў лагодны спакой, і шчаслівы Самсон, перамяніўшы ў хаце кашулю і нават прыбраўшы ў хаце, ступіў у сталярню, як у царкву, — перахрысціўся і сцягнуў з недаробленага куфра закарэлае радно...

Раптам у думках убачыў сваю Варвару — Варвара ў гэтых ягоных светлых думках была зусім не яраю, а рахманаю, нібыта даравала яму сваю крыўду, і Самсон расчуліўся і павінаваціўся: вінаваты, Варварко, перад табою і за маці тваю, і за тое, што некалі на жніве, на постаці, пахваліў не цябе, а ўсё тую ж Панчыху, сказаў неабачліва пры табе, што Панчыха спраўна жне, хаця й ты, Варварко, была ўдалаю жнейкаю!

Самсон узяў самаробны ёмкі гэблік і падумаў, што даўно яго не браў у рукі і што ў гэбліку трэба нагастрыць прытупелае жалязка. А тады затуманенымі вачыма пашукаў на што прысесці, не знайшоў і, пяшчотна аберуч прыціскаючы да грудзей гэблік, мякка асунуўся на леташнія чорныя стружкі і трэскі, каб на іх без пакуты памерці.

8

«...Самсон, Самсон... — шкадавала ў сваёй хаце Панчыха — ...адзін, як і я... Добра было б нам разам дажыць сваю старасць... А хоць і саламяны, а дзядок у хаце хай будзе...»

А яшчэ шкадавала й гэтак: «...Худы ён і сухі, як струк бобу... Увесь чыста сівы, і сарочка на ім ажно чорная... Мусіць, яшчэ з зімы няпраная...».

Панчыха ўсміхнулася, кволая дзіцячая ўсмешка сцягнула яе шурпатыя вусны. Старая ведала што рабіць — дастала са скрыні заляжалую палатняную спадніцу, якую некалі пашыла для Нінці, але тая не захацела яе насіць, распарола спадніцу і выкраіла мужчынскую кашулю. Баялася памыліцца, рабіла няхай маленькі, але запас, успамінала, якія ж яны — Самсонавы плечы, грудзі і шыя.

Пачала шыць на машыне. Даўно не бралася за кравецтва, таму хутка стамілася і, як толькі змеркла, легла. І зноў жа апоўначы на ганку зашкробся, замяўкаў Сівачок, і зноў жа, пушчаны ў хату, ён цёпла прытуліўся да сваёй гаспадыні, каб грэць яе хворыя ногі.

Шчаслівая Панчыха, здаецца, заснула на кароткую хвіліну, як раптам убачыла празрысты каляровы сон: у хату, нібыта ў казцы якой, вярнуўся куфар.

Швейная машына з недашытаю кашуляю мякка пасунулася ў свой ранейшы куток, а куфар, накрыты залацістаю капаю, стаў там, дзе заўсёды стаяў, — у прасценку паміж вокнамі.

1988 г. — 10 красавіка 2022 г.,
нядзеля, 22 г. 12 хв.; Менск.

1. Нарва́ная – ненармальная.
2. Задача – задатак.
3. Скіпела – прапала.
4. Склеп – труна.
5. Заняха́ены – пакінуты, забыты.
6. Пуця́чы – талковы.
7. Рахамо́нне – ужыванае адзенне і ўсялякія тканіны.
8. Тут у сэнсе: хай стаіць там, дзе й стаяў.
9. Тут у сэнсе: такім ужо (злодзеем!) урадзіўся.
10. Му́са – морда.
11. Жаля́зка – пастка.
12. Запузы́рыла – уключыла.
13. За ге – за так, без грошай.