Дадатак да артыкула: Галерэя

Ад ранняга Сярэднявечча існуюць шнуры пацерак для падліку малітваў, часам з той жа мэтай завязваліся вузельчыкі - таксама сімвалы малітваў. Назва «пацеры» пайшла ад лацінскага «Pater noster». Са шматразовага паўтарэння Анёльскага прывітання пазней сфармавалася ружанцовая малітва, у якой «Ave Maria» была злучана з «Pater noster». Паводле падання, св. Дамінік у сваіх казаннях спалучаў навучанне асновам веры з прамаўленнем «Ave Maria». Гістарычныя крыніцы, аднак, сведчаць, што новы тып малітвы, звязаны з роздумам над таямніцамі веры, з'явіўся ў 1-й палове XV ст. сярод картузаў, а потым распаўсюдзіўся ў іншых законах.

Каля 1470 г. дамініканскі манах з Брэтоні Ален дэ ла Рошэ напісаў першую кнігу, прысвечаную Ружанцу. На ўзор 150 псальмаў Псалтыра ён прапанаваў прамаўляць 150 «Ave Maria», падзеленых 15-ю «Ойча наш». Ён звязаў Ружанец з сімволікай вянка з ружаў, кожную малітву - з разважаннем пра адну з таямніцаў веры, а пачатак ружанцовай малітвы - са св. Дамінікам. Апошняе пазней прапагандавалася законам дамініканцаў, але так і не пацверджана дакументамі. Колькасць таямніцаў змянялася ад 50 да 63 (па колькасьці гадоў зямнога жыцця Марыі), а з 1483 г. была скарочана да 15 і падзелена на радасныя, балесныя і хвалебныя. Тады ж у каталіцкай Еўропе распаўсюдзілася дамініканская версія ружанцовай малітвы, ухваленая Рымам1.

Адначасова з ружанцовымі брацтвамі ў 2-й пал. XV ст., найперш у Германіі, з'явіліся ружанцовыя абразы, заснаваныя на больш ранніх тыпах выяваў Маці Божай. Выява Маці Божай як «Жанчыны з Апакаліпсіса» («адзетая ў сонца; пад нагамі ў яе месяц, і на галаве ў яе вянок з дванаццаці зорак») распаўсюдзілася ў еўрапейскім мастацтве на мяжы XV-XVІ стагоддзяў пасля таго як Сікст ІУ увёў малітвы на свята Беззаганнага Пачацця. Тады ж у Германіі з'явіліся і ружанцовыя выявы той жа іканаграфіі, толькі абведзеныя вянком з ружаў (Maria Immaculata im Rosenkranz). Два анёлы трымаюць над галавой Марыі карону, і гэтая карона пазней увайшла у ружанцовую іканаграфію як атрыбут Каралевы Святога Ружанца. Такія выявы можна ўбачыць на гравюрах кракаўскіх выданняў 1-й пал. XVІІ ст., якія, напэўна, паслужылі прататыпамі для выканаўцаў алтарных абразоў і фератронаў2.

У 1-й пал. XVІ ст. нешматлікія ружанцовыя выявы нямецкай іканаграфіі з'явіліся на землях Рэчы Паспалітай, перш за ўсё польскіх, але такія абразы маглі знаходзіцца і ў віленскім кляштары дамініканцаў, заснаваным каралём Аляксандрам Ягелонам у 1501 г. Дамініканскі гісторык XVIII ст. Р.Шымак сведчыць, што ў Святадухаўскім храме тры «прынцыпальныя» ружанцовыя абразы згарэлі ў 1726 г. «ад збытняга сярод касцёла полымя»3. Шырокае распаўсюджанне ружанцовага набажэнства і Ружанцовых брацтваў ў ВКЛ пачалося ў перыяд Контррэфармацыі дзякуючы больш за ўсё дамініканцам. Іх закон у XVІІ-XVІІІ стст. налічваў тут каля 40 кляштараў і рэзідэнцый. Праўда, у Гродне Ружанцовае брацтва ўзнікла з дазволу Клімента VІІІ пры фарным касцёле ў 1597 г., яшчэ да з'яўлення дамініканцаў (1632 г.); тое ж адбылося пры Лідскай фары (1624 г.) і, напэўна, у іншых месцах.

У Кракаве на пачатку XVІІ ст. выйшла некалькі кніг, прысвечаных ружанцовай малітве і статуту брацтваў. Найбольш вядомая з іх - «W. Andrzejowicz. Ogród różany albo opisanie porzũdne dwu szczepów wonnej róży Hieryhunskiej… Kraków, 1627» У 1646 г. яна была перавыдадзена ў Вільні напярэдадні стварэння літоўскай правінцыі дамініканцаў.У статуце Ружанцовага брацтва прыёра рускай правінцыі Антаніна з Перамышля гаворыцца: «…у кожным касцёле, дзе тое брацтва ёсць, мае быць асобны алтар ці капліца пад імем Ружанца або ружанага вянка, з набожнай фігурай ці абразом Марыі Панны з таямніцамі святога Ружанца».

Адначасова з заснаваннем брацтваў узніклі ружанцовыя алтары і капліцы з выявамі, звязанымі з ружанцовым культам (у прыватнасці, працэсійныя алтары - фератроны), ствараліся харугвы і дрэварыты. Іконаграфічныя тыпы выяваў прыйшлі на іх з мастацтва Германіі і Італіі, аднак яны не пераймаліся механічна. Так, напрыклад, у алтарным жывапісе Беларусі няма разгорнутых кампазіцый накшталт «Свята Ружанца» А. Дзюрэра. Тое ж датычыць ружанцовых абразоў тыпу «Маці Божай Апекі» з адарантамі. У якасці выключэння можна згадаць толькі невялікі прыгожы абраз з нясвіжскага кляштара бенедыкцінак, на якім Багародзіца падае ружанец галаве шляхетнага сямейства з жонкай і чатырма дзецьмі. Пакуль што не ўдалося дакладна вызначыць, хто намаляваны на гэтым унікальным абразе. (Згадаем, што пасля паўстанняў 1831 і 1863 гг. усе каталіцкія кляштары ў Беларусі былі зачынены, многія алтарныя абразы страчаны, і сёння мы вымушаны абапірацца на досыць няпоўны матэрыял). На абразе Маці Божай Ружанцовай у Сандаміры (1599 г.) сярод адарантаў знаходзіцца і кардынал Ежы Радзівіл. На гравюры Конрада Гётке ў згаданым віленскім выданні «Ogrodu różanego» Валяр'яна Анджэёвіча (1646) Маці Божая падае ружанцы двум законнікам і двум шляхціцам. Выява ўпісана ў герб Зоф'і Хадкевічавай, з кн. Друцкіх-Горскіх4.

Сярод ацалелых у Беларусі ружанцовых абразоў колькаснае першынство належыць адлюстраванню легендарнай падзеі ўручэння ружанца св. Дамініку. Распаўсюджанне сюжэта тлумачаць згаданыя вышэй статуты Ружанцовых брацтваў, друкаваныя ў Кракаве: «Для таго, каб брацкі алтар выдзяляўся з іншых, асобна намаляваная фігура для хутчэйшага распазнання тымі, што ўваходзяць у касцёл з мэтай наведання згаданага алтара». Там жа даецца іконаграфічная даведка: «…а на доле, адразу пад фігурай, тых таямніц мае быць намаляваны св. Дамінік, які прымае пацеркі ад Панны Марыі і раздае людзям рознага стану, якія кленчаць крыху ніжэй»5. Іконаграфія з Дамінікам як пасярэднікам у перадачы ружанца ад Марыі адарантам існавала ў нямецкім мастацтве ўжо ў апошняй чвэрці XV ст. Сярод беларускіх алтарных абразоў такая кампазіцыя невядомая, і можна было б лічыць, што яна проста не дайшла да нашага часу, але, хутчэй за ўсё, гэта адметная рыса, звязаная з уплывам італьянскай культуры ў перыяд Контррэфармацыі.

У пачатку эпохі барока ўзнікла кампазіцыя з адным укленчаным Дамінікам, без адарантаў, якая склалася ў Італіі на мяжы XVІ-XVІІ стст. і адтуль трапіла на землі Рэчы Паспалітай, у тым ліку і ў ВКЛ. Сама ж легенда аб цудоўнай падзеі, якая нібыта адбылася ў 1212 г. у часы альбігойскай гэрэзіі на выспе Альбі, склалася ў дамінканцаў не раней за XV ст. Найстарэйшы ў Польшчы (адкуль у эпоху барока новыя іконаграфічныя сюжэты траплялі на Беларусь найчасцей) абраз такога зместу вядомы да сярэдзіны XVІІ ст. Маці Божая сядзіць на воблаках, трымаючы на каленях Дзіця; Езус падае ружанец укленчанаму на зямлі Дамініку. У іншым варыянце Дзіця трымае сферу і благаслаўляе, а ружанец перадае сама Марыя. Св. Дамінік звычайна змяшчаецца ў ніжнім левым вугле кампазіцыі, як на абразе са Свіры, на якім ацалела характэрнае для познебарочнага часу аздабленне асобных дэталяў жывапіснай кампазіцыі металёвымі чаканенымі накладкамі. Такую ж дыяганальную кампазіцыю мае абраз з Геранёнаў: справа ўверсе схіленая Марыя трымае Езуса, які падае ружанец Дамініку. Малады прыгожы святы намаляваны ў профіль на фоне пейзажу з горамі і кветкамі. Каля яго змешчаны сабака з чалавечым тварам і вельмі выразнымі вачыма. Геранёнскі абраз выдзяляецца з іншых незвычайна яркімі колерамі і ідэалізацыяй твараў у духу ракако. Каля 1640 г. быў створаны бакавы алтар у Воўпе, у якім на абразе авальнай формы (верагодна, значна больш познім) Дамінік стаіць з правага боку.

Кананічны вобраз заснавальніка закона прапаведнікаў бярэ пачатак ад легенды, што ў 1530 г. Маці Божая з'явілася манаху дамініканцу ў Сарыяно (Італія) і падала яму абраз з выявай св. Дамініка. Р. Шымак дае яго апісанне: «…абраз той уздоўж толькі чатыры з паловай пядзі, у шырыню 5 далоняў. У правай руцэ кніга, у левай лілея. Твару прыгожага змярцвёнага ці белага, але вясёлага. Валасы галавы і барады як бы чырвоныя, напалову сівыя. Законны габіт да костак, чаравікі чорныя». На жаль, віленскі «Suryanski» абраз св. Дамініка ўжо ў сярэдзіне XVІІІ ст. збуцьвеў6. Атрыбутам св. Дамініка, апрача лілеі і кнігі, часам з'яўляецца сабака з палаючым факелам у пашчы. Пачатак такой выявы знаходзіцца ў «Залатой легендзе» Якуба дэ Ворагінэ. Маці Дамініка перад яго нараджэннем сасніла, што носіць у сабе шчанё з палаючай паходняй у зубах, а калі яно выйшла з яе лона, то запаліла ўвесь свет7. Дамініканцы любілі называць сябе Dominis canis («псы Гасподнія»), а іх мастакі надавалі сабаку размалёўку, адпаведную чорна-белым колерам дамініканскіх адзенняў.

Мастакі перыяду ракако ажывілі традыцыйныя барокавыя кампазіцыі маляўнічымі дэталямі. У фератроне з Гярвятаў Марыя з Дзіцем не сядзіць, а як бы лунае на фоне аблокаў, каля Яе ног - перавернуты маладзік. Зверху злева набліжаецца анёлак, які нясе вазон з ружамі і маленькім ружанцам. Марыя і Езус разам падаюць Дамініку большы ружанец.

Часцей сустракаецца сіметрычная кампазіцыя са св. Дамінікам і св. Кацярынай з Сіены, якая сфармавалася ў XVІІ ст. у Італіі. Адзін з найстарэйшых такіх абразоў належыць Цінтарэта (1637 г.). Найбольш вядомым прататыпам у еўрапейскім сакральным мастацтве стаў абраз Джавані Сэльві Сасаферата (1683 г.) з касцёла Санта Сабіна ў Рыме8. Кацярына з Сіены (каля 1347-1380 гг.) - самая шанаваная дамініканская святая, кананізаваная ў 1461г. Яе шанавалі не толькі за аскетызм і чынны ўдзел у касцёльна-грамадскім жыцці, але цанілі і як выдатнага тэолага. На абразах св. Кацярыну з Сіены малявалі ў белым габіце і вэлюме і чорным дамініканскім плашчы. Яе атрыбуты- круцыфікс і лілея, часам - кніжка9. Такіх абразоў у беларускіх касцёлах захавалася адносна многа, перш за ўсё ў віленска-гродзенскім рэгіёне.

Выдатным творам сакральнага жывапісу па дасканаласці кампазіцыі, упэўненым малюнку і тонкім каларыце з'яўляецца абраз 1-й пал. XVІІІ ст. з воўпенскага касцёла. Марыя ўрачыста сядзіць на паўавальнай градзе воблакаў на фоне светла-вохрыстага неба. Яе постаць каралеўская, велічная, у пурпуровай сукенцы і сінім плашчы, змацаваным наперадзе антычнай фібулай. Прыгожы твар авальнага контуру з правільнымі рысамі прасякнуты годнасцю і высакародствам, на галаве - карона. Святыя стаяць як бы на каленях у ніжніх вуглах карціны, прымаючы ад Маці Божай і Езуса па ружанцу. У правай руцэ Дамініка - мальтыйскі крыжык, Кацярына трымае лілею. Між імі ў далечыні на гарызонце - светлае неба.

У абразе XVІІІ ст. на дошцы, які, напэўна, паходзіць з нясвіжскага дамініканскага касцёла, той жа сюжэт паказаны больш лірычна і свабодна, падзея мае жанрава-апісальны характар. У мініяцюрных рысах твараў, далікатных контурах фігур, свабодных жэстах рук, пазбаўленых абавязковых атрыбутаў (лілеі пакладзены на зялёную траву), адчуваецца ўплыў сентыментальнага ракако. Схіліўшыся з маляўнічых воблакаў у небе, Марыя падае доўгі ружанец Кацярыне, а Езус, узняўшыся з каленяў Маці, памкнуўся з такім жа дарам да Дамініка.

На карціне 2-й пал. XVІІІ ст. з дзятлаўскага касцёла Маці Божая сядзіць на ледзь прыкметных воблаках. Дзіця ў светлым хітончыку стаіць у Яе на каленях і трымае на апушчаных уніз ручках ружанец, падрыхтаваны для Кацярыны Сіенскай (мастак такім чынам падкрэсліў візіянерскія сувязі святой з Езусам). Марыя падае ружанец укленчанаму Дамініку, тут жа - сабака з факелам у пысе, полымя з якога ахоплівае палову вялікай сферы, і лілея.

Абраз пачатку ХІХ ст. з Жалудка мае не традыцыйную складаную, аднак малавыразную, кампазіцыю. Дамінік, з лілеяй і кнігай пад пахай, і Кацярына ўзнятыя на ўзвышэнне. Маленькі сабачка агеньчыкам факела падпальвае сферу. Езус стаіць на воблаках. Марыя падтрымлівае Яго адной рукой, другой, з дапамогай анёла, падае ружанец. Другі анёл з вышыні нябёсаў нясе Ёй карону з вянком. У пары са св. Дамінікам часамі выступаюць апекуны іншых законаў. У фератроне з Крамяніцы ружанец ад Езуса атрымлівае невядомы святы ў светлай комжы з карункамі (верагодна, святы з закону канонікаў рэгулярных).

Значна радзей у беларускім мастацтве сустракаецца варыянт, іконаграфічна больш ранні: з Маці Божай у рост, на паўмесяцы, у высветленым ззянні (мандорле), а ўнізе - дзве ўкленчаныя постаці. Такі абраз яшчэ напярэдадні рэвалюцыі быў вядомы як цудатворны ў дамініканскім ушацкім касцёле (на Полаччыне), заснаваным у 1716 г. Геранімам Жабаю. У 1799 г. пры ім узнікла Ружанцовае брацтва10.

Найбольш разгорнутым зместам выдзяляецца алтарны абраз сярэдзіны XVІІІ ст. у радуньскім касцёле. Ёсць падставы меркаваць, што ён паходзіць са скасаванага кляштара кармелітаў у Калесніках. Басаногая Багародзіца стаіць на маладзіку, трымаючы ў апушчаных руках шкаплер і ружанец. Сакральныя сімвалы прымаюць у свае далоні першы генерал закону кармелітаў Сымон Сток і св. Дамінік. Дзіця, насуперак зямному прыцяжэнню, без дапамогі Маці трымаецца на Яе правай руцэ. Над галавой, увенчанай каронай, лунае белы голуб. Фігура Багародзіцы абведзена вянком з кветкавых бутонаў, у сярэдзіне якіх намаляваны сюжэты ўсіх пятнаццаці ружанцовых таямніцаў.

Напэўна, ад кляштара дамініканцаў ацалеў абраз на дошцы XVІІ ст., які цяпер знаходзіцца ў бакавым алтары Маці Божай Ружанцовай у пінскай катэдры. Па іканаграфіі ён належыць да барокавага тыпу «Замілавання»: Марыя на левай руцэ трымае Дзіця, якое тварам туліцца да Яе, правая рука са скіпетрам адведзена ўбок. Езус трымае ў руках ружанец і дзяржаву. На полі вакол галоваў - вянок з выявамі пяці «радасных» таямніцаў Багародзіцы. Першапачаткова абраз быў працэсійным, пра што сведчыць выява Езуса на яго другім баку, і быў перанесены да францішканаў у 1831 г. пасля перадачы дамініканскага касцёла пад Фёдараўскі сабор.

Магчыма, дамініканскае паходжанне мае абраз Маці Божай Ружанцовай у наваградскай Барысаглебскай царкве, хоць не выключана, што і уніяцкая Царква магла ўспрыняць заходнехрысціянскую іканаграфію. Франтальная поза Марыі (Яна сядзіць) нібы ўзятая з больш разгорнутых «воблачных» кампазіцый з адарантамі. Маці Божая адзета ў пурпуровы хітон і накінуты на плечы карычневы плашч з залацістаю аблямоўкаю. Твар падоўжаны, з правільнымі рысамі, шырока расплюшчанымі задуменнымі вачыма і прыгожым малюнкам вуснаў. Досыць дарослае Дзіця ў цёмна-ружовым хітоне сядзіць на Яе каленях крыху бачком, трымаючы ў разведзеных ручках ружанец, паверх Яго хітона ляжыць матчына рука рэдкай прыгажосці. Ад галоваў ідзе светлае ззянне з яркімі праменнямі, паверх якіх намаляваны кароны. У ніжніх вуглах - парасткі з лісточкамі накшталт лаўровых. Абраз выкананы таленавітым майстрам з дасканалай мастацкай адукацыяй.

Абраз таго ж зместу з Ліды належыць правінцыйнаму мастаку перыяду позняга барока. Тут фігуры закрыты металічнай шатай 2-й пал. XVІІІ ст. з маладзіком унізе. Марыя сядзіць, трымаючы Дзіця на левай руцэ, а ўзнятай правай як бы паказвае ці дорыць гледачу ружанец. Тое ж самае робіць Езус, намаляваны з дзяржавай на каленях. Калі па трохузроўневай класіфікацыі барока лідскі абраз можна аднесці да сярэдняга мастацкага ўзроўню, то «Wizerunek Najświętszej Maryi Różańcowej… Sprawiony z bractwa Roku 1792…» вёскі Язна (на Мёршчыне) уяўляе сабою вынік стараннай працы мастака-самавука і досыць ранні прыклад наіўнага мастацтва, якое ў апошнія часы атрымала назву інсітнага і карыстаецца вялікай зацікаўленасцю знаўцаў.

7 кастрычніка 1571 г. адбылася бітва хрысціянскага флоту з турэцкім пры Лепанта. У гэты ж час у Рыме спецыяльна праходзіла вялікая ружанцовая працэсія з абразом Маці Божай Снежнай пры ўдзеле Папы Пія V. Вецер на моры раптоўна змяніў напрамак і тым самым значна паспрыяў перамозе хрысціян. Гэтая падзея ва ўяўленні вернікаў надалей злучыла знакаміты абраз з ружанцовым набажэнствам. Некаторыя з абразоў «Снежнай» у касцёлах сталі менаваць Ружанцовымі і браць пад апеку брацтваў, а на шатах дадаваць ружанец. Магчыма, гэта стала адной з прычын распаўсюджання копій рымскага абраза на беларускіх землях. Наогул жа назву «Ружанцовых» на Беларусі (як і ў іншых краінах) атрымала мноства абразоў Маці Божай з Дзіцем самай рознай іканаграфіі - дастаткова было намаляваць ружанец ці вяночак з ружаў над галавой11.