АРХІТЭКТУРНА-ПЛАНІРОВАЧНЫЯ АСПЕКТЫ АРГАНІЗАЦЫІ КЛЯШТАРАЎ МАНАСКІХ ОРДЭНАЎ

Гісторык Леанард Хольц так вызначае ўдзел Касцёла і яго ордэнаў у гісторыі: «Хрысціянства і манаскае жыццё – гэта гістарычная дадзенасць. Яны рашучым чынам уздзейнічалі на гісторыю чалавецтва і, наадварот, у сваім уласным развіцці вызначаліся грамадска-гістарычнымі сіламі».

Сінтэз дасягненняў грамадства ў матэрыяльным і духоўным развіцці, які характарызуе яго культуру, знаходзіць адлюстраванне ў архітэктуры. Нямецкі мастацтвазнаўца К. Гартман піша: «Ідэя Бога, якая лічылася ва ўсіх народаў і ва ўсе часы найвышэйшым ідэалам, ставіла перад мастацкай творчасцю найвышэйшыя задачы. Як вынік, мастацкія творы для рэлігійнага культу, асабліва храмы, становяцца цэнтрам увагі мастацкай творчасці; у іх мастацтва дасягае самага непасрэднага і дасканалага ўвасаблення… у архітэктуры адлюстроўваецца таксама і ўсё культурнае жыццё асобных нацый, таму яе помнікі – найбольш заўважныя вехі для перыядаў бытавання народаў».

Архітэктурныя формы ў культавым дойлідстве. З прыходам да ўлады ў 379 г. імператара Феадосія хрысціянства было абвешчана дзяржаўнай рэлігіяй Рымскай імперыі і з гэтага часу еўрапейскае культавае дойлідства складаюць амаль выключна хрысціянскія святыні. Пры іх агульнай функцыі – быць памяшканнем для сходу супольнасці – гэтыя будынкі моцна адрозніваюцца паводле свайго тыпу і характару афармлення. Так, у Паўднёвай, Паўночнай і Цэнтральнай Еўропе пануюць запазычаныя з Рыма пабудовы базылікальнага тыпу, у той час як на землях, якія прынялі хрысціянства з Візантыі, большая частка храмаў уяўляла сабой купальныя цэнтрычныя пабудовы.

У перыяд Рэфармацыі супярэчнасці паміж каталіцкім Касцёлам і пратэстанцкай Царквой прывялі да адрозненняў у іх культавым дойлідстве, гэтаксама як і адрозненні паміж накірункамі рэфарматарскага руху прывялі да адрозненняў у знешнім выглядзе збудаванняў. Прастолы для чытання Евангелля і прамаўлення казанняў у канцы Сярэднявечча былі заменены катэдрамі, значэнне якіх пасля Рэфармацыі значна ўзрасло. У навах святыняў з’явіліся лаўкі для сядзення, а памеры арганаў, што нязменна захоўваліся з XVI ст., у перыяд барока набылі выдатныя формы. У адпаведнасці з падзелам паміж духавенствам і свецкімі ў кляштарных храмах алтар і нава аддзяляліся адно ад аднаго перагародкамі. Касцёльныя будынкі вылучае адназначная арыентацыя алтара, які да перыяду барока, як правіла, быў звернуты на ўсход. У сваіх разнастайных формах алтар заўсёды ўтварае цэнтр рытуалу набажэнства як напамін пра Тайную Вячэру, як сімвал Гроба Панскага. Гэткае ж значэнне мае посуд для захавання святой вады і для хросту: форма, велічыня і месца хрысцільнага каменя мяняецца ў залежнасці ад рытуалу.

З перыяду Рэнесансу звычайным стала размяшчэнне купалаў над алтарнай прасторай, а з выкарыстаннем шматграннага альбо круглага барабана купалы святыняў ператвараюцца ў пануючы элемент гарадскога ландшафту і дамінанту архітэктурнай кампазіцыі, як і вежы званіцы. У касцёлах стылю барока знешні выгляд купала стварала пакрытая металам драўляная канструкцыя, якую часта называлі абарончым купалам.

Інтэр’ер касцёла Іль Джэзу ў Рыме.

У творах архітэктуры адлюстроўваюцца не толькі ідэальныя ўяўленні пра форму, але і працэс змянення грамадскага ідэалу прыгажосці. Будынак касцёла Іль Джэзу, размешчаны каля дома Ігнацыя Лаёлы, які стаў пазней узорам для культавай архітэктуры ўсяе эпохі барока, спадарожнічаў папулярнасці новага ордэна, як і яго праграме абнаўлення каталіцкага Касцёла, у якой Імшы на цэнтральным алтары адводзілася галоўная роля.

Для перыяду барока сталі характэрныя не толькі сіметрычныя і вялікія ордэры, але таксама анфілады з пластычнымі гзымсамі і разарванымі франтонамі. Контрфорсы, калоны і пілястры, што стаяць перад вонкавай сцяной, разнастайныя плоскасныя і скульптурныя арнаменты спрыяюць узмацненню выразнасці фасада. Кляштары ў стылі барока падобныя на палацавыя збудаванні гэтага ж часу: усё дынамічнае і падначаленае агульнай архітэктурнай задуме, да якой належаць фармаванне гарадскога архітэктурнага асяроддзя з дэкарацыяй інтэр’ераў.

Аксанаметрыя касцёла Іль Джэзу (1568—1584). Джакама Бароцы да Віньёла, Джакама дэла Порта.

Стылёвыя паняцці, звычайныя для еўрапейскай гісторыі архітэктуры, можна таксама выкарыстоўваць і для інтэр’ераў, для якіх кожны перыяд выпрацаваў свае характэрныя формы. Уплыў Асветы стаў заўважны і ў архітэктуры: асіметрычны ракайльны арнамент гэтага перыяду даў назву стылю – «ракако». У Францыі ўжо ў сярэдзіне XVIII ст. у архітэктуры з’явіўся новы мастацкі кірунак, які ставіў задачу аднаўлення антычнага мастацтва, імкнуўся да простасці і правільнасці і, такім чынам, спарадзіў класіцызм. Культавае будаўніцтва ў гэты час ужо не адыгрывала першачарговай ролі.

Бенедыктынскія кляштары. Важнымі цэнтрамі фармавання і пашырэння хрысціянскай культуры сталі бенедыктынскія кляштары. Заснавальнік ордэна Бенедыкт Нурсійскі ў 529 г. узвёў кляштар на Монтэ Касіна, побач з якім узнік жаночы кляштар пад кіраўніцтвам яго сястры Схаластыкі. На ўзор супольнасці на Монтэ Касіна ў хуткім часе пачалі засноўвацца ўсе манаскія супольнасці ў Заходняй Еўропе. Трынаццаты абат кляштара на Монтэ Касіна Гізульф пабудаваў касцёл: «… падоўжаную залу са столлю з кіпарысавага дрэва. Дваццаць чатыры мармуровыя калоны падтрымлівалі столь. Сцены былі часткова выкладзены каштоўным мармурам, часткова пакрытыя жывапісам. Падлога была складзена з рознакаляровага мармуру. Перад уваходам у касцёл знаходзіўся порцік, які абапіраўся на шаснаццаць калонаў. Залатыя і сярэбраныя рэчы завяршалі ўбранне…». Залежнасць ад класічнай старажытнасці падкрэслівала апісанне кляштара, зробленае пасля перабудовы: «… З берагоў Тыбра перавозіліся ў Гаэту калоны, капітэлі і абломкі барэльефаў са старажытных помнікаў: з берагоў Гарыльяна гэтыя каменныя глыбы ўсцягваліся на ўзвышша Монтэ Касіна. За некалькі гадоў было ўзведзена новае абацтва, вялікія кляштарныя пабудовы, бібліятэка, зала капітула і касцёл. Касцёл быў пабудаваны паводле плана рымскай базылікі; два шэрагі калонаў падзялялі яго на тры падоўжныя праходы. У процілеглым ад увахода канцы, над трайной апсідай, было накрэслена выслоўе, якое прыпадабняла кляштар на Монтэ Касіна да Сіная. Тут былі ўзведзены тры алтары: у імя св. Яна Хрысціцеля, Панны Марыі і Папы Грыгорыя Вялікага. Выкліканыя з Канстанцінопаля мастакі пакрылі сцены касцёла мазаікамі, змест якіх быў запазычаны з Новага Запавету. Там жа, у Канстанцінопалі, былі адліты бронзавыя ўваходныя дзверы, на якіх сярэбранымі літарамі нанеслі назвы гарадоў, замкаў і ўладанняў, што належалі кляштару. Вонкавы фасад кляштарнага касцёла таксама быў упрыгожаны мазаічнымі выявамі».

Універсітэцкі касцёл у Санкт-Галене. 1721—1770 гг. Каспар Маасбругер, Міхаэль Беер і Петэр Трумб.

Кляштар у Санкт-Галене. З сярэдзіны XIII ст. манахі францішканскага і дамініканскага ордэнаў будавалі ў гарадах свае святыні аднанававымі, без вежаў і трансепта, з выцягнутымі ў даўжыню алтарамі. З паўднёвага боку да іх прымыкалі будынкі для манахаў, з усходу – спальны корпус «дарміторый» (dormitorium), з поўдня – трапезная «рэфекторый» (refectorium) з кухняй, з захаду – сховішча прыпасаў. Унутраны двор (клуатр) абрамлялі скляпеністыя крытыя галерэі. Манахі гэтых ордэнаў пры закладцы кляштара карысталіся планам з Санкт-Галена, дзе храм і будынкі для манахаў утвараюць вакол двара замкнуты чатырохвугольнік, да якога звонку прымыкаюць сельскагаспадарчыя пабудовы.

Санкт-Галенскі кляштар, названы так ад імя свайго заснавальніка св. Гала, быў адным з самых вядомых у IX—X стст. Цэнтрам новай калоніі стаў сціплы касцёлік, пабудаваны рукамі пасяленцаў. Кляштар пачаў заўважна развівацца праз сто гадоў пасля смерці св. Гала (630 г.). «У касцёле, узведзеным рукамі манахаў, высокая столь падтрымліваецца магутнымі каменнымі калонамі; дзённае святло пранікае праз тысячы каляровых шыбаў; на сценах пазалота і жывапіс, са столі звешваюцца шкляныя панікадзілы, багата аздобленыя золатам і срэбрам, і тут і там бачны распяцці і ракі са слановай косці, золата, срэбра; на многіх прадметах касцёльнага ўжытку зіхацяць каштоўныя камяні. Сам кляштар ператварыўся ў велічную крэпасць. Кляштарныя званы не толькі мірна склікаюць на малітву, але і трывожнымі танамі паведамляюць браціі пра набліжэнне ворага, заклікаюць яе да барацьбы».

Санкт-Гален. Кляштарны двор. IX ст. (гл. падрабязна)

План Санкт-Галенскага кляштара з 1-й чвэрці IX ст. захаваўся да нашага часу. На ім паказаны: касцёл, закрыстыя, бібліятэка і пакой для пісьмовых заняткаў, званіцы, памяшканні для манахаў, пакоі для перамоваў з наведвальнікамі (parlatorium) і прыслугай, унутраная школа, вонкавая школа, дом абата (aula), гасцініца для знатных наведвальнікаў, жыллё брамніка, гасцініца для бедных і пілігрымаў, жыллё апекуна бедных, гасцініца для манахаў іншых кляштараў, дом для лекараў, сад з лекавымі раслінамі, шпіталь, дом для кровапускання, дом для рамеснікаў, розныя сельскагаспадарчыя пабудовы, гарод, дом садоўніка, стойлы, птушнік, жыллё прыслугі і могілкі.

Кляштары манаскіх ордэнаў Беларусі канца XVI – сярэдзіны XIX стст. Тыповы для Сярэднявечча план на ўзор Санкт-Галенскага кляштара адлюстраваны і ў планіровачнай арганізацыі шэрагу кляштараў Беларусі.

Чарцёж скасаванага жаночага бернардынскага кляштара ў Мінску. 1869 г. Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі. Ф. 1136, воп. 14, спр. 87, арк. 1—6.

У 1642 г. у Мінску ў раёне былога Верхняга рынку на сучаснай вуліцы Кірылы і Мяфодзія (былая Вялікая Бернардынская) пачалося будаўніцтва каменнага касцёла ўзамен драўлянага, узведзенага пры кляштары бернардынак, заснаваным у 1633 г. Аляксандрам Слушкам. Жаночы кляштар бернардынак у Мінску складаўся з каменнага касцёла, двухпавярховых жылых карпусоў і гаспадарчых пабудоў. Касцёл вырашаны як 3-нававая 6-стоўпная каменная базыліка з 3-граннай алтарнай апсідай і 2-вежавым галоўным фасадам. Кляштар арганізоўваўся паводле схемы дзвюх канцэнтрычных агароджаў. У межах вонкавай каменнай агароджы мясціліся: гаспадарчы двор з агародам, садам, гаспадарчыя пабудовы, на паўночны ўсход ад жылога корпуса – лямус, на паўднёвы ўсход – флігель. Межы ўнутранай агароджы, першапачаткова арганізаваныя паводле канону (планіровачным і грамадскім цэнтрам быў клуатр – у плане блізкая да квадрата пляцоўка, абкружаная з чатырох бакоў, – які злучаўся з касцёлам праз партал у плячы трансепта), вызначаліся будынкам кляштара, прыбудаванага да касцёла з паўночнага ўсходу. Кляштарны корпус меў галерэйную планіроўку, дзе ўздоўж аднабаковага калідора, перакрытага крыжавымі скляпеннямі і арыентаванага на ўнутраны дворык, мясціліся: з заходняга і ўсходняга боку – келлі, на ўсходзе – кухні з трапезнай на першым паверсе і бібліятэкай над ёю на другім паверсе, з захаду пакоі намесніка на першым паверсе, над імі – пакоі скарбніка, аканома, архіў.

У залежнасці ад ступені грамадскага развіцця і ад формаў матэрыяльнага і духоўнага жыцця ўзнікалі храмы і кляштары з іх характэрным абліччам. Пастаянная змена традыцый і навацый прывяла да адпрацоўкі тыпаў архітэктурных збудаванняў і аб’ектаў у залежнасці ад пэўных перыядаў гісторыі архітэктуры.