Старажытныя паселішчы найчасцей узнікалі ўздоўж дарог як месца начлегу. Адлегласць паміж імі вызначала хуткасць перавозак. Горад іншы раз узнікаў раней, чым навакольныя вёскі. На бойкім месцы пры дарозе сяліўся карчмар, будаваўся пастаялы двор, які напаўняўся людзьмі розных заняткаў: гандлярамі, рамеснікамі. З цягам часу з’яўляліся доктар, юрыст, каваль. Рамеснікі рассяляліся ўздоўж гасцінца, і ён паступова ператвараўся ў гарадскую вуліцу. Нарэшце з’яўлялася гарадская плошча, побач з якой будавалі царкву ці касцёл.

Першае, што бачыць падарожнік, уязджаючы ў Ляхавічы з боку Малой Лотвы, – будынак касцёла Узвышэння Святога Крыжа, што стаіць на левым беразе ракі Ведзьмы. Пры ўездзе на мост цераз Ведзьму стаіць капліца з драўлянаю постаццю святога ўнутры.

Першапачатковая святыня, фундатарам якой у 1535 г. быў А. М. Гаштольд, згарэла ў канцы XVI стагодзя. Не пазней за 1745 г. касцёл адбудавалі, але пасля паражэння нацыянальна-вызваленчага паўстання пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага (1863—1864 гг.) перабудавалі ў праваслаўную царкву. У 1874 годзе ў храме ўспыхнуў пажар, які цалкам знішчыў іканастас. Перабудаваны барочны касцёл набыў шэраг элементаў так званага неарускага стылю. Гэта змяненне аблічча храма было адным з многіх у шэрагу шматлікіх архітэктурных перабудоваў каталіцкіх і уніяцкіх храмаў, што адбыліся па ўсёй тэрыторыі Паўночна-Заходняга краю. Гэтым зменам актыўна садзейнічаў галоўны начальнік краю генерал М. Мураўёў, сумна вядомы пад мянушкаю «Вешальнік». На Беларусі такія перабудаваныя храмы да гэтага часу называюць «мураўёўкамі». Фінансавалася гэтая справа са сродкаў, сабраных з інсургентаў у выглядзе штрафаў і кантрыбуцый.

З’яўленне «мураўёвак» адпавядала абвешчанаму расійскім царом Мікалаем I тэзісу «самодержавие, православие, народность». Рэтраспектыўна-рускі стыль у архітэктуры павінен быў увасабляць бясспрэчнае панаванне царскай Расіі на Беларусі. Урэшце ўсе змены ў архітэктурным абліччы касцёла ўслед за метамарфозамі палітычнага жыцця краіны цягам часу прывялі да знішчэння будынка. Ён быў узарваны савецкімі ўладамі ў 60-я гады XX ст. За гэтай канстатацыяй факта – трагічны лёс творчых намаганняў будаўнікоў, мастакоў, рамеснікаў і іншых таленавітых людзей, якія упартай працай, шчодрасцю сваіх сэрцаў, узнятымі памкненнямі душаў не адзін раз адраджалі з руінаў прыгажость ляхавіцкага храма. Здарылася так, што іх нашчадкі, якія ператварылі святыню ў заасфальтаваны пляц, адвярнуліся ад духоўнага жыцця сваіх продкаў. Відаць праўда, што людзі ў цэлым перажываюць сваю сучаснасць як бы наіўна, не заўважаючы яе глыбіннага зместу, і толькі тое, што стала гісторыяй, раптоўна напаўняецца таямнічым «вялікім сэнсам», які быццам невядома адкуль узяўся. А дзе ён, гэты сэнс, на працягу кожнага бягучага дня?

Храм – гэта не проста будынак. Гэта сімвал, мадэль сусвету, спроба чалавека ўбачыць самому і паказаць іншым яго гармонію. Храм – гэта самасцвярджэнне чалавека – богападобнай істоты. Храм жыве гэтак жа рэальна, як чалавек, дрэва, лес, возера. Яго існаванне актыўна ўздзейнічае на ўсё, што яго атуляе. І больш за ўсё – на чалавека.

Я веру, што тыя ці іншыя рэчы адным сваім існаваннем могуць змяніць лёс чалавека, разбураючы яго, ці, наадварот, гарманізуючы. Чалавек, як высокаарганізаваная істота, не можа не адчуваць розніцы паміж жывым і мёртвым асяроддзем свайго існавання.

Ляхавіцкі храм пасля перабудовы набыў шэраг элементаў рэтраспектыўна-рускага стылю. Да барочнага касцёла прыбудавалі над фасадам драўляную вежу-званіцу, а над алтарнаю часткаю дванаццацігранны барабан, завершаны, як і званіца, цыбулепадобнаю галоўкаю на гранёнай шыйцы. Грані барабана раскрапавалі аркатурай з пілястрамі. Праёмы другога яруса званіцы вырашылі характэрнай для старажытнага рускага дойлідства аркай з гіркай. Але, нягледзячы на гэтыя перабудовы, храм захаваў свае першапачатковыя барочныя рысы – узбуйненую пластыку аб’ёмаў галоўнай і больш нізкіх бакавых наваў, манументальную паўкруглую апсіду. У рытмічнай арганізацыі фасаду захаваліся лучковыя і спараныя аркавыя праёмы ў пластычных ліштвах.

…Уявіце сабе дзверы храма, якім з часоў апошняй перабудовы споўнілася б каля 130 гадоў. Пакладзіце на іх руку, дакраніцеся. Адчыніце іх…

У аснове храмавага плану ляжыць доўгі «карабель» – галоўная нава, да якой з двух бакоў прымыкаюць бакавыя. На захадзе будынак замыкае апсіда. Партал храма глядзіць на ўсход. Сімвалічны рух чалавека ў храме: ён скіраваны будаўнікамі касцёла з цемры матэрыяльнага існавання да святла веры, да алтара. Высокія праёмы паміж галоўнай і бакавымі навамі дазваляюць святлу, якое напаўняе іх праз каляровае шкло вітражоў, свабодна пералівацца з аднаго памяшкання ў другое, ствараючы ўражанне вялікай, арганічна спалучанай прасторы, у якой, быццам страціўшы свой цяжар, плыве амаль што васьміпудовая (144 кг), каваная з бронзы і медзі, залачоная жырандоля з трыма радамі свечнікаў на тры свечкі «у эсы вырабленых». Крыху далей да алтара, злева і справа ад жырандолі, на чырвоных жгутах апускаюцца з высокай столі, нібыта з неба, дзве лямпы з літой залачонай бронзы. І ў пару да іх свецяць цёплым, жывым святлом два медзяныя ліхтары, у рухомым святле якіх ажываюць вочы на святых ліках старажытных абразоў…

Драўляны гатычны алтар ляхавіцкага касцёла не захаваўся (існаваў з 1535 да 1602 г.). Пажар 1874 г. не пашкадаваў яшчэ адзін адноўлены іканастас. Яго праваслаўныя ці уніяцкія абразы былі выкананы мастакамі беларускай нацыянальнай іканапіснай школы. Жарсткаватая аскетычнасть візантыйскіх святых змякчалася ў выявах мясцовых майстроў наіўнай чысцінёй і шчырасцю. Самабытнасть трактоўкі, адрозненне ад манеры напісання абразоў у суседніх рэгіёнах дае падставы меркаваць, што недзе ў наваколлі, а хутчэй за ўсё ў саміх Ляхавічах, існавала мастацкая майстэрня. Твары беларускіх святых жывыя, не паглыбленыя ў сябе і таму такія блізкія, кранаючыя душу сваёй святасцю. І каб не цудоўна выкананыя сніцарскія (разьбяныя) пазалочаныя рамы на абразах, што аддзяляюць постаці святых ад рэальнага быцця, то, здаецца, можна было б узяць іх за руку…

Храм – гэта не толькі вера і мара пра лепшы «той свет», але і спроба стварыць на гэтым свеце прыгажосць і гармонію звышбыцця. Чалавек на новым узроўні вяртаецца да старой вобразнай сістэмы ўспрымання рэчаіснасці – ізноў вобразы жывой прыроды дапамагаюць яму гаварыць пра тое, што часцей за ўсё нельга выказаць, а магчыма толькі адчуць у момант асабістага духоўнага ўздыму. І лісце дрэва, і гронкі вінаграду, і кветкі валошкі і ружы – усё тое ж, даўно знаёмае... і раптам іншае, напоўненае новым зместам.

Перад алтаром стаіць разьбяная хрысцільня ў выглядзе букетніка, упрыгожаная з майстэрствам выкананымі сніцарскімі аздобамі. Дэкаратыўная разьба аздабляе і сам алтар, і амбон з вольхі, «нічым, апроч адарнацый сніцарскіх, не ўпрыгожаны». Абразы галоўнага алтара храма, як чалавек у адзежу, апрануты ў шаты.

Срэбраная шата абраза «Ганна, Марыя і Хрыстус» складалася з некалькіх частак: вялікай срэбранай шаты з надпісам «Parvulus nobis natus est» (Дзіця прыўкраснае благаславёнае нарадзілася); малой срэбнай шаты немаўляці Хрыста з «каўнерчыкам вызалачоным», пары срэбных сандаляў. Абраз упрыгожвалі залачоная карона св. Ганны і малая залачоная карона Немаўляці Езуса. Вакол постацяў святых віселі воты: ахвяраванні ў выглядзе срэбраных шыльдачак, 13 розных фігурак і адзін скіпетр. Шата абраза «Антоній з Дзіцем» была часткова залочаная. Ікону аздаблялі воты ў выглядзе 29 фігурак конікаў, 1 лілейкі, 18 сардэчак, 7 зорачак і 4 лісткоў. Побач з гэтым абразом знаходзіўся іншы – «аркушны ў рамцы драўлянай чорналакіраванай», на срэбранай блясе якога была выгравіравана постаць св. Антонія з літарамі E. I. K. S. S. H. P. Некалькі металічных накладак утваралі шату абраза св. Тадэвуша: пазалочанае срэбранае праменне, срэбраныя шыльдачкі з надпісамі, срэбранае Евангелле.

Сярод абразоў ляхавіцкага храма, магчыма, некаторы час знаходзіўся абраз Маці Божай з Бялынічаў, які трапіў у Ляхавічы ад братоў кармелітаў з Магілёўшчыны. Вельмі паэтычна гучыць легенда пра ўзнікненне Бялыніцкага абраза. Бялыніцкія святары доўга не маглі знайсці добрага мастака, які б мог намаляваць абраз для кармеліцкага кляштара. Аднойчы да прыёра кляштара прыйшоў юнак, які паабяцаў, што здолее намаляваць такі абраз. І сапраўды, пакуль святыя айцы чыталі літанію да Маці Божай, абраз быў намаляваны. А мастак знік таемна, як і прыйшоў. Яго ж цудоўны твор неўзабаве займеў нечуваную славу.

Падчас трынаццацігадовай вайны абраз быў адпраўлены з Бялынічаў у Кракаў, але каля Ляхавічаў коні, на якіх ехалі манахі, былі спынены дзівоснай сілай, і кашталян ляхавіцкага замка Станіслаў Міхал Юдыцкі (гаспадар Новай Мышы) пакінуў цудадзейны абраз у Ляхавічах. У час панавання Яна Казіміра, у 1660 годзе, князь Хаванскі з войскам рускага цара Аляксея Міхайлавіча падышоў пад Ляхавічы. Горад спаліў, а крэпасць трымаў у аблозе шэсць месяцаў. Святары і жыхары Ляхавічаў дні і ночы малілі перад абразом Маці Божую аб дапамозе. Крэпасць вытрымала аблогу, нягледзячы на вялікі недахоп пораху і ежы. Мала таго, рускія войскі неўзабаве атрымалі пад Палонкаю паразу ад беларускіх вояў, узначаленых вялікім гетманам Княства Літоўскага Паўлам Сапегам і ваяводам Стэфанам Чарнецкім. Страты рускіх былі настолькі значнымі, што вынік гэтай баталіі цалкам змяніў ход вайны на карысць Вялікага Княства. Ян Хрызастом так апісвае трыумфальны уезд пераможцаў у Ляхавічы: «...У дзень Найсвяцейшай Панны ўязджае Чарнецкі ў Ляхавічы. Насустрач яму выйшлі хрэсным ходам законнікі, шляхта, шляхцянкі і хто толькі быў у гэтай аблозе. «Вітаем! – крычаць яны. – Сардэчна запрашаем, непераможны правадыр, калі ласка, ад Бога пасланы нам абаронца!» Былі і такія, асабліва з белых галоў, што выгуквалі: «Вызваліцель наш!» Ён затуляў шапкаю вушы, не хочучы слухаць такую ліслівасць […] З гармат лупілі, ажно зямля дрыжала. А пасля цудоўнае набажэнства, казанні, віншаванні, хвала Богу за дабрадзейства, і паўсюль поўна радасці, перамешанай з плачам, бо ў тую фартэцыю пасабіраліся ўсе магнаты з Княства Літоўскага».

Як у той час Маці Божая Чанстахоўская ратавала Польшчу ад шведаў, так і Маці Божая Бялыніцкая ў XVII—XIX стагоддзях стала вызваліцельніцай Княства Літоўскага. Абраз пасля той вайны вярнулі ў Бялынічы.

Пры савецкай уладзе абраз трапіў у Магілёўскі абласны музей, адкуль знік падчас Вялікай Айчыннай вайны. Аднак падчас аблогі Ляхавічаў войскамі Хаванскага ў 1660 г. была зроблена копія цудадзейнага абраза, якая некаторы час знаходзілася ў храме ў Тарэйках (каля Нясвіжа), далейшы лёс яе невядомы.

Сярод корпусных злотніцкіх вырабаў у інвентарных спісах ляхавіцкага храма згадваюцца манстранцыя ў выглядзе вежы з крыжам старасвецкай работы, келіхі, пушка, падсвечнікі. Усе гэтыя рэчы аздаблялі выявы птушак і звяроў, дрэў і кветак. Адзенне святароў, пералічанае ў інвентарным спісе ад 1782 г., нагадвала вясновы луг з кветкамі і птушкамі.

Што сталася з усімі гэтымі каштоўнасцямі? Ці загінулі яны ў вогнішчы шматлікіх войнаў, ці былі разрабаваны ў час не менш шматлікіх сацыяльных катаклізмаў? А можа, былі вывезены ў Вільню ці Варшаву, дзе і сёння цешаць вока якога-небудзь прыватнага калекцыянера арнаты, шытыя залатымі кветкамі, упрыгожаныя шоўкавым шыццём і залатымі галунамі. Для нас, сённяшніх жыхароў Ляхавічаў, не засталося нават кавалачка з каштоўных слуцкіх і нясвіжскіх тканінаў. Усё знікла без следу, як і сам храм…