Касцёл св. Юрыя ў Вiльнi.

Касцёл святога Юрыя заснаваны вiленскiм ваяводам Мiкалаем Радзiвiлам у памяць пераможнай бiтвы пад Клецкам у 1506 г. Ён прысвечаны патрону рыцарства i Вялiкага Княства Лiтоўскага, а таксама Мацi Божай Снежнай, свята якой прыпадае якраз на дзень бiтвы (5 жнiўня). Ад пачатку i да 1797 г. тут iснаваў кляштар кармелiтаў. Сучасны выгляд касцёл набыў пасля пажару 1748 г., калi быў адбудаваны па плану Францiшка Iгнацыя Хофера на сродкi наваградскага ваяводы Юрыя Радзiвiла (1721—1754)1. Невядома, калi ўзнiклi стылiстычна неаднародныя роспiсы на тэмы цудаў i пакутаў св. Юрыя. Аўтары даведнiка пра помнiкі барока Лiтвы называюць 1775 г., аднак надпiс над арганным хорам сведчыць, што «ecclesia haec reparata, depicta et exornata est A.D. 1755» («храм гэты адбудаваны, размаляваны і аздоблены ў 1755 г.»). З памятнай дошкі, устаноўленай падчас рамонту ў 1908 г., можна даведацца пра кансэкрацыю касцёла вiленскiм суфраганам Тамашам Iгнацыем Зянковiчам у 1765 г. Гiстарычныя крынiцы, а таксама аналiз эмблематыкi i геральдыкі выразна сведчаць пра 50-я гг. XVIII ст.

Эмблемат – гэта ўмоўнае абазначэнне пэўнага паняцця, ідэі ці праграмы з дапамогай сімвалічнага знака ці выявы, часта дапоўненай словамі. Сімвалы і алегорыі былі вядомыя ўжо ў антычнай і сярэднявечнай культуры. Італьянскія гуманісты эпохі Рэнесансу распрацавалі эмблематыку як цэлую сістэму асацыятыўных сімвалаў, тады ж быў надрукаваны шэраг дапаможнікаў па ўкладанні і тлумачэнні загадкавага сэнсу эмблемаў. Эмблемат звычайна складаецца з трох элементаў: выявы («ікана»), надпісу-лемы на ікане (са схаваным зместам) і вершаванага подпісу (які дапамагае разгадаць змест выявы).

Святаюраўскiя эмблематы належаць да тыпу «пазалiтаратурных» цi ўжытковых, таму тут няма подпiсаў з тлумачэннем эмблематычных сiмвалаў, а іх кампазiцыйная схема нагадвае друкаваныя эмблематы. Ракайлевая рамка атачае досыць рэгулярнае поле з выявай (у ім жа змешчаны надпiс на аздобнай стужцы). Магчыма, мастак цi фундатар (укладальнiк праграмы) абапіраўся на друкаваны прататып, аднак вядома, што ў такiх выпадках амаль нiколi не бывае пасiўных паўтораў. Напэўна, сам фундатар, патрон касцёла, ці нейкія лакальныя патрэбы вымагалi распрацоўкi новага рашэння.

Вiленскiя эмблематы могуць лiчыцца мадэльным прыкладам. Яны заснаваны на ўзорах з двух самых папулярных падручнiкаў па эмблематыцы: Пiцынэлi («Mundus symbolicus» 1 выд. 1654, 2 выд. 1681) i Босхiуса («Symbolografia sive de arte symbolica», 1702). Для прачытання зместу i разумення задумы заказчыка неабходны не толькі такія спецыяльныя даведнікі, але таксама звесткі пра асобу фундатара i гiстарычныя ўмовы фундацыi. Вядома, што Юры Радзiвiл, які памёр у снежнi 1754 г., у тастаманце запiсаў вiленскiм кармелiтам 12 тысяч злотых. У казаннi прыёра канвенту Яўстахiя Рымовiча на пахаваннi ваяводы ў Нясвiжы ў 1757 г. знаходзiм пацверджанне i мэту гэтага дару: адпраўляць набажэнства да патрона касцёла кожны тыдзень на вечныя часы. Прамоўца таксама адзначаў, што з фундацыi князя была выканана «рэпарацыя» вiленскага касцёла i «малярскiм пэндзлем данатыва»2. Ён выказаў асаблiвую падзяку за грашовую дапамогу мацi нябожчыка Барбары з Завiшаў (1690—1770), жонцы князя Мiкалая Фаустына Радзiвiла, «фундатарцы i дабрадзейцы нашай найшчадрэйшай»3. Безумоўна, ёй належыць канчатковы сiмвалiчны змест роспiсаў, аб чым сведчыць геральдычны змест: восем пар гербаў, намаляваных на верхнiх адкосах вокан i над арганным праспектам, на авальных шчытах пад княскiмi мiтрамi – «Арол» Радзiвiлаў i «Лебедзь» Завiшаў.

«TERRET NON PAVET» (Палохаецца, а не палохае).

Прасторавае размяшчэнне эмблематаў у люнетах прэзбiтэрыя складаецца з дзвюх груп. Адна сабрана вакол сцэны са святым Юрыем, які кленчыць перад цэсарам Дыяклетыянам, заклiкаючы таго навярнуцца да хрысцiянства. На першым эмблемаце намаляваны адзiнарог пад наглядам сабакi. Хоць падобная выява змешчана i ў кнiзе Сааведры «Idea principis christiano-politici» (1610), напiс «TERRET NON PAVET» (Палохаецца, а не палохае) запазычаны з Пiцынелi, у кнiзе якога гэты сiмвал датычыць «Fortitudo heroika» – гераiчнай мужнасцi4.

QVIA FERVIDUS INTUS (Таму што гарачы ўнутры).

«FURIT QVIA FERVET» (Лютуе, таму што палае).

URI ET COMBURI NESCIT (Трапiць i цалкам спалiць не зможа).

Астатнiя тры эмблематы аб’ядноўвае матыў агню, дакладней, сiмвал ракеты (магчыма, гэта звязана з легендай, што касцёл св. Юрыя быў заснаваны на месцы радзiвiлаўскай пушкарнi). Эмблемат II з выявай ракеты мае адпаведныя сiмвалы ў кнізе Босхiуса (напр., Bellator fortis, Bellator magnanimus, Mors principum) з надпiсам са св. Амброзiя QVIA FERVIDUS INTUS (Таму што гарачы ўнутры) як знак Amor elewat – узнеслай любовi5.

Да III эмблемату даданы словы з кнігі Пiцынэлi FURIT QVIA FERVET (Лютуе, таму што палае) на азначэнне Zelus vehemens, гарачай веры – адзнакi св. Пятра, Iллi а таксама, паводле Босхiуса, св. Iгнацыя Лаёлы. Аднак тут на выяве вiдзён вулкан – сiмвал чысцiнi i мацярынства Дзевы Марыi ў Пiцынэллi i Bellator fortis у Босхiуса6.

IV эмблемат падпiсаны URI ET COMBURI NESCIT (Трапiць i цалкам спалiць не зможа) змяшчае галiнку лаўра, якая не згарае ў агнi, – папулярны сiмвал Zelus (веры). Пiцынэлi спалучаў падобную лему (Ambit non urit) з адлюстраваннем Flamma (полымя) для пазнакі адхiлення спакусаў або паразы, а незгаральны лаўр з надпiсам Uri et tacere nescit атаясамліваўся з палкай верай7. Безумоўна, гэтыя чатыры эмблематы яднае тэма веры i мужнасцi.

Чарговыя чатыры эмблематы намаляваны вакол першай сцэны з пакутаў св. Юрыя: «звязалi яго, i паклалi у цямнiцы, а на грудзi вялiкi камень узвалiлi» – пісаў Скарга8. Эмблематычнай iнтэрпрэтацыяй сцэны з’яўляецца дрэва з камянямi, прывязанымi да галiн (эмблемат V,). Матыў гэты ў «Emblemas morales» 1610 г. быў прызнаны за сiмвал спакусаў. Найчасцейшай версiяй гэтага сiмвалу з’яўляецца пальма, сагнутая пад цяжарам каменняў як знак стойкага высакародства9. Эмблемат падпiсаны OPRIMENTIBUS NON CEDIT (Пераследнiкам не саступае).

OPRIMENTIBUS NON CEDIT (Пераследнiкам не саступае).

SUB PONDERE PRETIUM (Цанiць па вартасцi).

CUSTODIT ET ARCET (Пiльнуе i стрымлiвае).

Матыў каменя (тут гэта дыямент на кавадле, па якiм б’е молат) перадае чарговы эмблемат VI з напiсам SUB PONDERE PRETIUM (Цанiць па вартасцi). Гэты матыў у кнізе Пiцынэлi адносіцца да сiмвала Animus fortis, а ў Босхiуса – да цярплiвасці10.

VII эмблемат нагадвае пра арханёла Мiхала як узор для св. Юрыя: з хмараў высунута рука са шчытом з надпiсам QVIS UT DEUS, подпiс на леме – CUSTODIT ET ARCET (Пiльнуе i стрымлiвае).

У Пiцынэлi ў адзiнай эмблеме, прысвечанай св. Юрыю, у такой кампазiцыi на шчыце паказаны цуд з цмокам11, вiленскi ж малюнак можна лiчыць значным кампазіцыйным скарачэннем кнiжнай гравюры.

Эмблемат VIII, на якім слон нясе баявую вежу з воiнамi, заснаваны на дзвюх крынiцах — Пiцынэлi i Босхiусе12 — i сведчыць пра намер гераiзаваць апекуна касцёла як пераможцу над выпрабаваннямі і ўвасабленне воінскіх вартасцяў. Згадаем пра паралелi памiж князем Юрыем i яго нябесным патронам у пахавальным казаннi айца Рымовiча.

GESTAT SINE MURMURE PONDUS

Адзiны сюжэт віленскіх роспiсаў, якi нагадвае пра кармелiтаў i другі тытул касцёла, намаляваны на арцы: Мадонна як каралева пакутнiкаў прымае iх пакланенне, але звернута да ўкленчанага на пярэднiм плане св. Юрыя. Сюжэт нагадвае пра падзел у 1756 г. рускай правiнцыi кармелiтаў, да якой належаў і віленскі кляштар, на рускую (св. Юзафа) i беларускую (св. Юрыя). Характэрна, што ў 1785 г., калi кляштары ў Жалудку i Вiльні з-за аддаленасці ад іншых былi далучаны да лiтоўскай правiнцыi, у «беларускiх» дакументах звароты да св. Юрыя знiклі13. Таму віленскі роспіс можна лічыць напамінам пра новую правінцыю. Цяжка сказаць, цi ёсць тут i радзiвiлаўскi матыў, аднак роспiсы ў прэзбiтэрыi i наве датычаць перш за ўсё гларыфiкацыi фундатара ў постацi патрона.

Касцёл св. Юрыя ў Вільні. Від на прэзбітэрый.

Геральдычную тэму пацвярджае i трактоўка аздаблення сакральнага iнтэр’ера. Касцёл – помнік клецкай бітве – праз старанны падбор шлюбных гербаў стаў своеасаблiвым панегiрыкам клецкай лiнii Радзiвiлаў, звязаных з даўніх часоў з родам Кежгайлаў—Завiшаў. Герб «Агiнец» нагадвае пра нядаўнi шлюб пляменнiцы Мiкалая Фаустына Iзабэлы з кашталянам трокскiм Тадэвушам Агiнскiм, герб «Даленга» – пра сямейную сувязь з Мыцельскiмi (з 1754 г. жонкай Міхала Казіміра «Рыбанькi» была Ганна Мыцельская, удава Леона Мiхала з клецкай лiнii). Не выпадковы і герб «Праўдзiч» генерала лiтоўскай артылерыi Антонiя Салагуба, які быў жанаты з Брыгiтаю Петранэлi, дачкою Барбары Завiшанкi. Для апошняй асаблiвае значэнне мелі шлюбы Радзівілаў клецкай лiнii ў абедзвюх яе галiнах (адна – на Палонцы i Шыдлоўцы, другая – на Дзятлаве, Крожах i Жырмунах). Лiнiя гэта, менш тытулаваная чым нясвiжска-олыцкая, перажывала ў той час драму разумовай хваробы ардыната Марцiна Мiкалая, падапечнага Геранiма Фларыяна. Толькi ў 1759 г. ардынацыя перайшла ў рукi Юзафа Мiкалая, сына Марцiна. Небяспека страты ардынацыi на карысць Масальскiх, сваякоў праз шлюбы, магчыма, падказала думку нагадаць пра непарушнасць радзiвiлаўскiх ардынацый; згодна з дамовай 1587 г. атрымаць спадчыну па кудзелi (жаночай лініі) было немагчыма. Такая праблема незадоўга перад тым была вырашана каралём адносна спадчыны Сангушкаў.

Касцёл св. Юрыя ў Вільні. Геральдычны дэкор на аргане і хорах.

Нарада ў Iўi (1756) аб’яднала ў агульны фронт братоў Мiхала Казiмiра i Геранiма Фларыяна Радзiвiлаў, маршалка лiтоўскага Антонiя Салагуба i стражнiка Людвiка Пацея (герб Пацеяў «Вага» таксама ёсць у роспiсах). Яшчэ раней, у 1741 г., у Мiнску Мiкалай Фаустын, Мiхал Казiмiр Радзiвiл i падскарбiй Ян Салагуб падпiсалi дамову аб «дапамозе ў сямейных i публiчных iнтарэсах»14. Адбіткам сямейна-палiтычнай кансалiдацыi з’явілася іх апека над законам кармелітаў. Агiнскiя i Радзiвiлы сумесна фiнансавалi каранацыю Бялынiцкага цудатворнага абраза (1761 г.) Старацца аб гэтым ужо ў 1755 г. пачалi маршалак вялікі лiтоўскі Iгнацы Агiнскi, брат Тадэвуша (яму належалі Бялынічы) i пісар ВКЛ Антонi Мiхал Пац, з 1745 г. жанаты з дачкой Барбары Завiшанкi Тарэсай (герб Пацаў «Газдава» аздабляе амбону віленскага касцёла). Яшчэ ў 1635 г. сукенка на Бялыніцкі абраз была падаравана Крыштофам Завiшам. Такiм чынам, Барбара Радзiвiл як бы працягнула (ці аднавіла) традыцыю рода Завiшаў, які спрыяў абутым кармелiтам.

Пэўныя шляхецкія гербы ў роспiсах касцёла св. Юрыя абазначалi прыналежнасць да радзiвiлаўскай партыi цi iмкненне заахвоцiць да гэтага. Аднак не выключана, што праслаўленне святога Юрыя мела і дзяржаўна-палітычны падтэкст. Iснавала традыцыя iменаваць св. Юрыем рыцара на гербе «Пагоня», што аздабляў харугвы Трокскага, Наваградскага, Полацкага, Берасцейскага i Вiленскага ваводстваў. Магчыма, роспiсы iлюструюць прысутнасць у праграме iдэi шчырай апекi ВКЛ з боку Радзiвiлаў i iх паплечнiкаў, пачынаючы ад князя Мiкалая «Чорнага»(1515—1565), партрэт якога намаляваны на сцяне прэзбiтэрыя. Як палiтык ён дамагаўся незалежнасцi Лiтвы, стаў сiмвалам першынства Радзiвiлаў у ВКЛ, якое праз два стагоддзі зноў імкнуўся «пiльнаваць i падтрымлiваць» Мiхал Казiмiр «Рыбанька». Варта падкрэслiць згоднасць iнтарэсаў Барбары Завiшанкi i князя «Рыбанькi», якi ўпарадкаваў Нясвiжскi архiў, дэкараваў замак гiстарычнымi габеленамi, iнiцыяваў культ сямейных рэлiквiй.

Такім чынам, у эмблематах роспiсаў касцёла св. Юрыя ў Вiльнi дзякуючы шматзначнасці сімволікі спалучаны тры кiрункi: сакральны (нябесны апякун касцёла), панегiрычны (фундатары) i палiтычны (княскiя i шляхецкiя роды як патрыёты ВКЛ, згрупаваныя вакол Радзiвiлаў). Палiхромiя была разлічана як на працяглае сакральнае існаванне, так i для мэтаў актуальнай палiтыкі, што з радзівілаўскага пункту гледжання стаяла на першым плане.