ПАРТРЭТЫ МАНАХАЎ-ДАМІНІКАНАЎ З ПОЛАЦКА

Полацкі дамініканскі кляштар быў заснаваны ў 1672 г. віленскім канонікам Гірскім. Мураваны касцёл Маці Божай заклалі ў 1774 г., але будаўніцтва было адцягнута да 1801—1804 гг. З матэрыялаў полацкага архіва 1920 г. вядома, што ў доме пры дамініканскім касцёле знаходзілася 48 выяваў, якія, відаць, увайшлі ў калекцыю музея, што фармаваўся з 1925 г., і склалі 67 адзінак. У зробленай у 1940 г. даследчыкам беларускага мастацтва І. Хозеравым картачцы-анатацыі 60 партрэтаў вызначаюцца як работы полацкай акадэміі мастацтваў1. Цяпер 10 выяваў прадстаўнікоў дамініканскага ордэна знаходзяцца ў Нацыянальным мастацкім музеі Беларусі.

Падобныя калекцыі вядомыя ў дамініканскіх кляштарах Варшавы, Кракава і, што асабліва цікава, Аглоны. З гэтым кляштарам звязаны партрэт Францішка Шаставіцкага (памёр у Вільні ў 1708 г.). Захаваліся і рэтраспектыўныя партрэты яго бацькоў. Партрэты таксама паходзяць з гэтага кляштара. Яны традыцыйна датуюцца канцом XVIII ст. Асобныя выявы манахаў зафіксаваны ў XIX ст. ва Ушачах, Нясвіжы, хаця наяўнасць партрэтных галерэй ні ў адным з дамініканскіх кляштараў Беларусі пакуль дакументальна не пацверджана.

Прыводзім некаторыя біяграфічныя звесткі пра намаляваных манахаў-дамініканаў з энцыклапедычных выданняў.

1. Партрэт Францішка Шаставіцкага, сына аглонскіх фундатараў. Д. Ходзька пісаў: «Сын Дажбога і Евы Шаставіцкіх, Францішак, быў дамініканам. Праз год пасля заснавання Аглоны ў віленскім кляштары Святога Духа выказаўся супраць ксяндза Габрыэля Смятанскага, які быў тады правінцыялам і прыёрам, а таксама ксяндза Антонія Якавецкага, лектара метафізікі, магістра навіцыята, як сведчыць выпіс Аляксандра Ухромскага, зроблены ўжо ў 1724 г. з рукапісу пад назвай: Metrica Congr. M.D. Litt. S. Angeli Custodis S. Ord. Praedicatorum. Пра далейшае жыццё і год смерці Францішка Шаставіцкага, нягледзячы на стараннасць росшукаў, даведацца не ўдалося»2.

2. Партрэт Тамаша Ганусевіча, экс-правінцыяла Літвы. У 1712 г. ён быў адпраўлены ў Італію. Іншыя біяграфічныя звесткі прыводзяцца ў даследаванні Гіжыцкага, прысвечаным дамініканскаму ордэну. Каля 1737 г. Т. Ганусевіч быў прыёрам у Гродне, дзе пачаў будаваць новы касцёл. Памёр там жа ў 1757 г. Займаў пасаду камісара правінцыі дамініканаў-абсервантаў святога Людвіга Бертранда і правінцыяла (1741—1747 гг.).

Партрэт Аляксандра Шыстоўскага

Партрэт Казіміра Стравінскага

3. Партрэт Аляксандра Шыстоўскага. У зборніку матэрыялаў «Studia nad historią dominikanów w Polsce» пра яго паведамляецца, што «Капітул віленскі (1726) прасіў генерала ордэна змясціць яго ў Kolegium sopra Minerva ў Рыме»3. Прыводзім таксама звесткі з даследавання Гіжыцкага: «[…] ён вучыў філасофіі клерыкаў, потым займаў пасаду прыёра ў Вільні, быў praedicator generalis, а таксама камісарам правінцыі дамініканаў-абсервантаў святога Людвіга Бертранда […] прызначаны прыёрам забяльскім у 1769 г. і заставаўся на гэтай пасадзе да лютага 1773 г.»4.

4. На партрэце Дамініка Чартарыйскага надпіс «M.R.P.L. Pred: Grlis. Dominicus Czartoryjski. Obijt Anno. 1757. (Дамінік Чартарыйскі. Памёр у 1757 годзе)». Ён быў сынам Самуэля-Яна і Катажыны Мнішкаўны. Па звестках Дуніна-Баркоўскага, памёр у 1749 г. у Падкамені.

5. Пра манаха на партрэце з надпісам «R.P.L. Casimirus Strawinski Proff: Thel: obijt Nesvis: Anno. 1785 21 Martij. (Казімір Стравінскі. Прафесар тэалогіі (?) памёр у Нясвіжы 21 сакавіка 1785 года)» звестак знайсці не ўдалося.

6. Партрэт Мельхіёра з Масціцкаў (Melchior Mosticensis). «Podręczna encyklopedia kościelna» аб ім паведамляе: «Масціцкі Мельхіёр нарадзіўся ў 1511 г. у Масціцках, вучыўся ў Кракаве, дзе ўступіў у ордэн, вывучэнне тэалогіі закончыў у Італіі. Быў спаведніком караля Зыгмунта Аўгуста (умацоўваючы яго ў праўдзівай веры разам з дваром – Barącz S. Rys dziejów zakonu kaznodziejskiego. Lwów, 1861. T 1. S.252), haeretіcae pravitatis inquisitor (1558), правінцыялам чатыры разы (1559, 1568, 1574, 1580). Памёр у Кракаве 18 мая 1591 г. Добра паслужыў касцёлу, узвысіўшы яго матэрыяльна і маральна»5. Аўтар шэрагу твораў.

7. Партрэт Якуба Гіяцынта Серы (Jacobus Hyacinthus Sery). У названай вышэй энцыклапедыі адзначана: «Серы Яцэк, дамініканін, тэолаг, слынны таміст, нарадзіўся ў 1659 г. у Тулоне. Штудыі праходзіў у Парыжы пад кіраўніцтвам Аляксандра Наталіса; пасля іх заканчэння вучыў філасофію ў канвікце ордэна ў тым самым горадзе. У 1680 г. прызначаны кансультарам кангрэгацыі Індэксу. У канцы 1696 г. вярнуўся ў Парыж, стаў доктарам, пасля чаго заняў прафесарскую кафедру ва ўніверсітэце ў Падуі, дзе памёр у 1738 г. Напісаў: «Hist. congregationum de auxiliis divinae gratiae», Лувэн, 1700, мела перавыданні. Акрамя таго, пакінуў яшчэ каля 500 літаратурных твораў, якія ахопліваюць усю сферу тэалогіі. Збор яго твораў выйшаў у 6 тамах у Ліёне ў 1770 г.»6.

8. Партрэт Людовіка з Гранады (Ludovicus Granatensis). У згаданай крыніцы паведамляецца: «Людовік з Гранады […] дамініканін, пісьменнік-аскет, вядомы прапаведнік нарадзіўся ў 1504 г. у Гранадзе ў беднай сям'і […] У 1525 г. уступіў у дамініканскі ордэн; спачатку займаў пасаду лектара; у хуткім часе зрабіў такія поспехі ў навуках і набожнасці, што стаў упрыгожаннем і хвалой свайго закону і айчыны. Тэалагічныя штудыі праходзіў у калегіуме свайго ордэна ў Вальядалідзе. Дасведчаны у навуках духоўных і свецкіх, атрымаў у 1564 г. ступень магістра тэалогіі і прысвяціў сябе выключна прапаведніцтву. Выконваючы на працягу 50 гадоў гэтыя абавязкі, пераканаў многіх сваімі казаннямі і творамі. Мова яго была захапляльнай і сапраўды евангелічнай, бо натхнялася Святым Пісаннем і творамі айцоў Касцёла; браў за прыклад святога Яна Златавуста. Сярод іншых аскетаў вылучаўся асаблівай годнасцю прамоў пра Бога. У Бадахасе заснаваў кляштар, быў яго першым прыёрам. Адмовіўся ад прапанаванага яму арцыбіскупства на карысць свайго прыяцеля Барталамея дэ Марцірыбуса. У 1557 г. выконваў абавязкі правінцыяла і быў спаведніком каралевы Кацярыны. Пастаянная праца і аскеза зламалі яго. Памёр 31 снежня 1588 г. у Лісабоне, маючы 84 гады. Сярод яго твораў, якія высока цанілі Рыгор XIII, святыя Карл Барамей і Тэрэза Авільская, першае месца займае выдадзены ў Саламанцы ў 1570 г. выдатны твор «Guia de Pecadores». Яго пераклалі на розныя мовы, у тым ліку на польскую пад назвай Przewodnik grzeszników. (Люблін, 1587). Поўны збор твораў Людовіка з Гранады на іспанскай мове выйшаў у Мадрыдзе ў 1679 г., 3 тамы, in fol.; на лаціне ў Кёльне ў 1625 in folio; па-французску ў Парыжы ў 1658—1662, 10 тамоў7.

9. Партрэт Антонія Масауле (Antoninus Masoulie). «Podręczna encyklopedia kościelna» паведамляе: «Масауле Антоні Dамінік, таміст, нарадзіўся ў 1632 г. у Тулузе. Чытаў казанні доўгі час у розных кляштарах, у 1687 г. быў прызваны ў Рым, дзе ўвайшоў у склад кангрэгацый, утвораных Інакенціем XI, Аляксандрам VIII, Інакенціем XII i Kліментам XI для разгляду звязаных з квіетыстамі розных тэалагічных пытанняў, спраў Фенелона i абрадаў у кітайцаў. […] З яго лекцый пра святога Тамаша вырас вялікі літаратурны твор «D. Tomas sui interpres» у 2 тамах (Рым, 1692). Антоні Масауле памер 22 студзеня 1706 г.»8.

Партрэт Мішэля Квіна

10. Мішэль Квін (Michael Quien). 1661—1733. Французскі эрудыт і знаўца класічных моў, арабскай і габрэйскай, сябра Манфакона9. Аўтар шэрагу даследаванняў, у тым ліку прысвечанага чатыром усходнім патрыярхатам «Oriens Christianus» (Парыж, 1740)10.

На блізкіх па памерах (71—73х59,8—61) партрэтах шрыфт надпісаў розніцца. Найбольш часта ў іх сустракаецца абрэвіятура ARP (admodum reverendus pater) –надта высокашаноўны айцец – і PG (praedicator generalis) – званне, якое атрымлівалі па дасягненні 35-гадовага ўзросту за шматгадовую ўзорную дзейнасць. Праведзенае ў лабараторыі фізіка-хімічных даследаванняў Нацыянальнага мастацкага музея вывучэнне паказала, што надпісы былі зроблены ў час стварэння партрэтаў, бо знаходзяцца пад слоем старой лакавай плёнкі. Мяркуючы па самай позняй даце на партрэце Стравінскага, яны выкананы пасля 1785 г. і належаць да рэтраспектыўнай серыі.

Партрэты пры пэўнай выразнасці характарыстык досыць аднастайныя па кампазіцыі: гэта паясныя выявы, павернутыя на тры чвэрці ў правы ці левы бок. Як прыклад прыводзім партрэт Аляксандра Шыстоўскага. У адрозненне ад дынамічнай манеры пісьма на партрэце Дамініка Чартарыйскага з яскрава выяўленымі мазкамі пры мадэліроўцы яго твар быццам раствараецца ў фоне.

Рэнтгенаграмы дазваляюць прасачыць пэўнае падабенства гэтай групы выяваў з партрэтамі, на якіх намаляваны вядомыя заходнееўрапейскія дзеячы дамініканскага ордэна. Гэтыя творы вызначаюцца большай разнастайнасцю кампазіцыйных рашэнняў. Кампазіцыя партрэта Людовіка з Гранады блізкая да выявы святога Дамініка з Літоўскага мастацкага музея (LDM T 955 дрэва, алей 81х63).

Устойлівасць кампазіцыйных схемаў пры разнастайнасці індывідуальных манераў, што прасочваецца ў полацкіх партрэтах дзеячаў дамініканскага ордэна, якія жылі ў XVIII стагоддзі, на наш погляд, можа сведчыць аб прыналежнасці да адной мастацкай школы. Поруч з віленскімі майстрамі, якія прыцягваліся да работ па афармленні касцёлаў, у апошняй чвэрці XVIII – пачатку XIX стагоддзя значны мастацкі патэнцыял канцэнтраваўся ў полацкім езуіцкім калегіуме, дзе развіваўся партрэтны жанр. Вядома, што езуіты дапамагалі аднаўляць касцёл пасля пажараў і імі ў 1811 г. быў выкананы вялікі паліхромны цыборыум. Полацкія дамінікане былі таксама цесна звязаны з вядомым сваёй школай кляштарам у Забялах, дзе выкладалася маляванне.

Серыя партрэтаў манахаў дамініканаў з Полацка мае вялікую каштоўнасць для вывучэння гісторыі канфесій. Гэта унікальная з'ява ў мастацкай спадчыне Беларусі, і яе далейшае даследаванне, безумоўна, будзе садзейнічаць грунтоўнаму разгляду праблемы мастацкай школы ў еўрапейскім кантэксце.