МАЛІТВА МАЦІ

— Гэта чаго ты там лаешся? Чаго лаешся, га? – адарваўшыся ад градаў, пытаецца цётка Юстына і глядзіць на адны вароты, потым на другія.

Чорны, кудлаты сабака па мянушцы Грэк, ці, як часцей Юстына называе, Грак, мятляе валасатым хвастом, тузаецца на караткаватым ланцугу і працягвае слаба і нязлосна гыркаць.

— Якая трасца табе свярбіць, на каго звягаеш? Мяне толькі зводзіш. Сумна стала? Палётаць хочацца? Ну палётай, палётай. – Юстына, сагнуўшыся, нырае ў пералаз і ідзе адвязваць Грэка.

Як толькі канец ланцуга з засморганай дзяжкай упаў на зямлю, сабака віскнуў ад радасці і закруціўся вакол жанчыны ваўчком.

— Вой, радасці! Вой, радасці. Бегай жа, бегай. Эх-ха, — уздыхае старая, — ніхто не хоча жыць у няволі, у адзіноце. Ці птушка, ці жывёла, ці чалавек, а ўсё каб без ланцуга, без клеткі і каб побач нехта такі ж, як сам, быў.

Так разважае Юстына і разважае часта, бо жыве адна-адныманька, як вярба пры дарозе, як бусліха, калі памірае бусел.

Хутарок Юстынін — вярсты дзве ад вёскі, зялёны такі, звабны, зірнеш збоку — кудзерка-астравок плыве сярод роўнага поля да старога раздумнага бору і ніяк даплыць-даехаць не можа.

Вясной і летам хораша тут, прывольна. Свежага паветра хоць захлыніся, а зімой — адна сцяжынка-шнурочак уецца да гасцінца і над падворышчам хістаецца ад ледзянога ветру, як вялізная новая мятла, высокая, тоўстая ў камлі бяроза. І колькі шуму ад яе! Трывожнага, палахлівага, аж душа сцінаецца.

Цяпер во жаўцець пачынае. І як шмат гэтай жаўцізны.

— Рана ж ты нешта, сястрыца, сёлета, рана. Ці не халады хутка.

Юстына адступіла назад і прысела на прыклетнік.

— Колькі гэта мы ўжо разам жывём, сястрыца? З таго часу, як перад вайной пагарэлі, як пілсудчыкі на хутар выгналі. Вот, так, з таго часу і жывём. Мы з Паніззя сюды прыйшлі, а ты — з бору. Толькі я табе скажу, сястрыца: ты мяне перажывеш, твой век даўжэйшы.

Падбег Грэк, лізнуў загарэлую да чарнаты, вузлаватую руку жанчыны.

— Ах, які ты ўжо далікатны! — усміхнулася Юстына, — дзякуеш, што спусціла. Ну, пабегай яшчэ, пабегай. Абнюхай усе вуглы-закуткі, навядзі парадак. Дзелавы! І пагаварыць, калі прыспічыць, заўсёды выслухае. Разумная жывёліна. Толькі што адказаць не можа.

Вераснёвы дзень — як спелы антонавы яблык. І пахне яблыкам. Садавінай, збуцвелымі памідорамі, жоўта-ружовымі астрамі, а з гародчыка, дзе стаяць дзве калоды пчол, тоненька цягне мядком і вашчынай. Слаўны дзянёк: духмяны і такі лагодны, добры, як разумная старасць. На местачковых базарах мне заўсёды пахне такім днём ад вясковых дзядзькоў і цётак. Пахне антонавымі яблыкамі і свежай аржаной саломай. Добра тады становіцца на душы. Хочацца любіць і шанаваць і гэтых людзей, і гэтую зямлю. Да шчымлівага болю ў грудзях раптам захочацца ў вёску, да сваёй, гэткай жа, як Юстына, маці. Можа, і яна во гэтак сядзіць і размаўляе то з дрэвам, то з сабакам. А можа дзе выправілася на сяло. І сядзяць яны, святыя і найдарожныя нашы маці, і растарэкваюць пра ўсё на свеце. Пра ўраджай, пра тое, хто да каго сватаўся, і нават пра палітыку: «У Амерыцы, кажуць, зноў новую бомбу зрабілі». А ветрык, як добры і паслухмяны сын, пяшчотна гладзіць іхнія сівыя валасы.

Пляснула Юстына па вастраватых каленях сваімі спрацаванымі далонямі, рэзка ўзняла галаву.

— Сяджу во, сяджу, а чаго, каб хто запытаўся. Свята ж сёння, і вялікае. Людзі да касцёла пойдуць. Мне б таксама злётаць, на магілку свайго бусла схадзіць, кветак вунь колькі, свечкі ёсць, а даўно ж, даўно ўжо не хадзіла, ад самага пачатку лета. Грак, — паклікала старая сабаку, — што ж ты мне сваім звяганнем галаву задурыў, з-за цябе я пра свята забылася. Ну пачакай, нягоднік! Я цябе другім разам адвяжу, — і паспяшыла ў хату, зірнула на «чыкалы» — так яна называе ходзікі — самае набажэнства. Куды ісці? Па парэ.

Пайшла тады Юстына на кухню, чарпанула з вядра кубак вады, памыла рукі, потым твар. Чыста, з мылам вымыла, правяла мокрымі далонямі па валасах. Потым надзела новую, праўда, даўно-даўно шытую і прапахлую нафталінам сукню, стала перад абразом Святой Марыі, аздобленым вяночкам бессмяротнікаў з бутонамі ружаў з блішчастай паперы. Абраз стары, патрэсканы, з-за яго тырчаць пучкі розных зёлак. Твар у Юстыны прасветлены, урачысты і крыху пакорлівы. Уся яна ў радасным прадчуванні не толькі і, можа, не гэтулькі малітвы, як размовы — простай, задушэўнай размовы-споведзі. Трэба ж было некаму выгаварыцца.

Перажагналася цётка Юстына, склала на грудзях рукі і пачала: «Святая Марыя, Маці Божая, маліся за нас, грэшных, цяпер і ў гадзіну смерці нашай...»

— А ці ж не грэшныя? — перабіла сама сябе Юстына. — Грэшныя. Во і я, напрыклад. Успаролася сёння ні свет ні зара і ўсё з каровай валэндалася, пасвіла па розных узмежках. Раса вочы выела. Мне таго малака не больш чым кату трэба, але ж зборшчык прыязджае, а як людзі, так і я. Ці ж я горшая? А потым, Святая Марыя, адно за адно пачало чапляцца — то тое, то гэта: то свінчо, то цялё, то куры. Печы сёння не паліла, а ў другія дні палю. Бо трэба ж і самой чаго-кольвек прырыхтаваць, і жывёліне. Усе есці хочуць. Дай ды дай.

Ну, а потым ужо, Маці Божая, пайшла гэта я ў гарод, думаю сабе, агурочкі выберу. За тыдзень панарасло-о! Каб Ты ведала, як сёлета агуркі ўрадзілі. Тыя гады і гною ўволю, і ад марозу сцеражэш-беражэш, і паліваеш кажданькі вечар, а прыйдзе пара — пустацвет ды пустацвет. А сёлета ж... Ну пайшла гэта я, значыць, у гарод, выбіраю ды радуюся, а гэты Грэк брэх ды брэх, гаў ды гаў. Які ж, думаю, там добры чалавек пра мяне ўспомніў. Глядзь я туды-сюды — нікагусенькі, а гэта ваўкарэзіна, даруй мне, Святая Марыя, проста занудзіўся. Ну, пагаварыла я з ім трохі, адвязала, потым з бярозай нашай пагаварыла.

Ведаеш, Маці Божая, маркотна мне часам. Іншыя сяброўкі-аднагодкі збіраюцца на сяле то ў адной, то ў другой, то на вуліцу, калі цёпла, выйдуць, пасядзяць. Ну, а мне ж да таго сяла ісці трэба. Як на старыя ногі, то і няблізкі свет. А па-другое — не любіцелька я па сяле хадзіць. Мне зрабіць што-небудзь карціць — ці ў агародзе, ці на сотках. Свярбяць да работы рукі. Змалу такая. А пагаварыць жа ўсё роўна хочацца. Хоць пад рукамі і работа, але ўсё роўна нудота. Дык я вось і размаўляю: то з сабакам, то з каровай, то...

У гэты час да стала падышоў чорны, з белай грудкай і белымі лапкамі кот і пачаў церціся аб Юстыніны ногі.

— А во, — засмяялася чамусьці старая, — і з ім таксама размаўляю. З ім, мусіць, найбольш. Трымаю. І ката і сабаку. А зімой птушкі прылятуць — і ім зерне сыпну, і з імі пагавару. Святы Ізыдор, які быў рольнікам, нам, грэшным, наказваў не крыўдзіць жывёлу: ні свойскую, ні дзікую.

Вось, Матанька, так і запазнілася. А трэба ж было схадзіць, трэба было паўкленчыць перад Тваім Алтаром, Святая Марыя, пакланіцца магіле свайго бусла. Нягеглы ён быў чалавек, але ж пражылі мы з ім сорак два гады. І ўсё нягорш, чым у людзей, было: і пабудаваліся, і гаспадарку ладзілі, і дзяцей парадзілі-вырасцілі.

«Святая Марыя, Маці Божая, маліся за нас, грэшных, цяпер і ў гадзіну смерці нашай...»

Памаліся за старога майго і за дзяцей нашых. Трое сыноў маю. Не буду скардзіцца — нядрэнныя яны ў мяне і мяне не цураюцца. І наведаюць, і памогуць. Прыйдзе пара бульбачку садзіць, і яны тут як тут. Адзін тыдзень гной выцягваюць, а на другі свежымі барознамі запахне. Сенакос касой бэмкне — зноў жа яны лёгкія на пад’ём: то той, то гэты прыскочыць. Мужыкі дужыя часам патыліцы скрабуць: чым рагулю карміць? А я дбаць не дбаю. Сынкі паклапоцяцца. Таму і баліць у мяне душа аб кожным. Бо ў кожнага свой лёс, свае беды, не ўсё гладка, як на тым гасцінцы. У старэйшага сям’я не склеілася. Голы-босы прыехаў з краёў далёкіх з сынам малым на руках. Прыехаў, агледзеўся і крылы апусціў: нібы гэта свет клінам сышоўся і выйсця ніякага няма. Мы тады са старым у адзін голас: выкінь дурное з галавы. Пасмейся над сваёй бядой. Яшчэ гады маладыя, яшчэ жыць ды жыць. Твая радасць недзе наперадзе чакае. Ну і памагалі, вядома: і хлебам, і капейкай, і дзіця гадаваць. Цяпер маладзічку сустрэў, пабраліся, як людзі, жывуць, здаецца, нядрэнна, і памажы ім, Матанька, надалей так, у міры і згодзе.

Вядома, хацелася б, каб на гаспадарцы жылі. Яны ж сялянскія дзеці — ні малаток, ні граблі з рук не валяцца. І я пры іх сваю старасць грэла б, унукаў бы няньчыла. Жылі б гэтыя карэньчыкі сярод поля, сярод лесу. А то паглядзіш, колькі іх цяпер абсечана, заморана. Бацькі зямлю спрадвеку аралі, дзяцей гадавалі і таксама да зямлі, да гаспадаркі прывучалі, а дзеці тыя, як у сілу ўвабраліся, чах па тых карэннях і — хто куды. Ну, але што зробіш. Хай сабе. Дзе б яны ні жылі, але каб жылі добра, па-людску.

Толькі ўжо, Святая Марыя, сярэдняму Ты ніяк не паможаш. Усё ў іх ёсць: і хата добрая, і хлеб, і да хлеба, і легкавушку во нядаўна купілі. Аднаго ў іх, Міленькая, няма — дзяцей. Ніводнага. А Ты ж жанчына. Ты ж Маці. І павінна разумець, як гэта лёгенька без свайго семя, без свайго кораня. Адно радасна: хоць і дзяцей у іх няма, але жывуць мірна і ладна, памагаюць адно аднаму, клапоцяцца адно аб адным. Во, сёлета, да прыкладу, дастаў ён пуцёўку сваёй буслісе ў санаторый. «Едзь, папраўляйся, а я адзін упарадкуюся». І ўпраўляўся. Вернецца з работы, то не за лыжку хутчэй, а рукі закасае і пайшоў увіхацца: і мые і варыць... А цяперашнім светам ведаеш як: ледзь што — гырк-гырк — і разбегліся ў розныя бакі. Во і ў малодшага майго такое самае дзела: восем гадоў без сям’і. І не дурны ён, і не брыдкі, а вот ніяк не можа знайсці сабе бусліху. А жысць, Матанька, адзінокая не дужа добрая. Разбэсціўся трохі. І ведаю ж я, Святая Марыя, сваім мацярынскім сэрцам чую: разбэсціўся не ад злосці сваёй, не ад дрэннага характару, а ад жысці такой. Бо каб было ў яго сваё гняздо, сваё кубло, то і не валэндаўся б. А так... Прыехаў ён неяк у вёску п’яны-п’яненькі. Назаўтра Міхал Дамейкаў мне пальцам тыцкае: вось які твой. А я яму: а ты хіба лепшы? Ты ж ледзь не кожны дзянёчак мокнеш. Дык ён у адказ: ну, што я? Я просты мужык, а твой жа вучаны, граматны, на яго глядзяць усе. Падумала я тады, падумала і рашыла: ёсць праўда ў Міхалкавых словах. Раз ты інцільгент, то павінен весці сябе па-людску, каб ніхто пальцам не тыцкаў. У нашай вёсцы не любяць, каб іх граматныя землякі апускаліся ніжэй за іх.

Святая Марыя, Маці Божая, памаліся за яго, памажы яму ў горкую хвілю. Сэрца яго добрае, мяккае. Ні жывёлу, ні дрэўца не пакрыўдзіць. А вот паводзіць сябе часам няладна.

Гэта ж што я хачу Табе расказаць, Маці Марыя. Ішоў ён некалі вечарам з аўтобуснага прыпынку дадому, аж бачыць нехта па руні на машыне гойсае і фарамі зыркае. Ён наперарэз. Спыніў тую машыну. Аж гэта наш старшыня ў азарце па жыце зайцоў ганяе. Ну і зляпіліся ж яны тады. Старшыня: маё поле, што хачу, тое і раблю. А сынок мой: не тваё, а народнае. Будзеш адказваць. І што Ты думаеш, Матанька, паехаў назаўтра мой сын у раён. І праўды дабіўся. Пакаралі старшыню. А той пасля гэтага сказаў: «Не я буду, калі цябе п’янага не спільную. Адрыгнецца тады табе мая кара». Ну, падумай Ты, Матанька, ці ж гэта добра, калі чалавек хлеб дратуе, зайцоў ганяе, бедную, бездапаможную звярыну.

Вот, Матанька, каб не гэтыя беды, то і жылося б спакойна. Мне ад Цябе нічога не трэба. Усё ў мяне ёсць. Вось толькі пагаварыць захочацца, бо адной жа часам маркотна, можна і мову родную забыць.

Ведаеш, Матанька, магла б і я ў вёску перасяліцца. Колькі дамоў вунь добрых прадаецца. І сыны пра гэта не раз казалі. Але ж, Матанька, дораг мне і гэты дом, і гэты двор. Прысядзеш часам на прыклетнік, азіраешся, успамінаеш. Там, на гумнішчы — яма старая, зарослая, — у вайну ад бамбёжкі хаваліся. Зямля, як квашаніна дрыжыць, у вушах гул бясконцы, а за лесам каслаўкі агню шугаюць. Колькі начэй бяссонных, колькі трывог... А вунь там, пад старой грушай, мы часта рассцілалі старую коўдру, садзілі свайго першынца, а самі ішлі да справы: я — у гарод, бацька — у гумно. Бавіцца сыночак, то смяецца, а то і паплача часам. Мы пазіраем на яго, галасы падаём. Аднойчы глянула я і аж затрымцела ўся: стаіць мой сыночак, за грушку шурпатую трымаецца, а потым адарваўся і — тэп-тэп па коўдры, потым па мураўцы — тэп-тэп. Пайшоў!.. Першы раз. «Бацька, — крычу я свайму мужу, — хутчэй сюды!» Той выскачыў з гумна, перапалохана азіраецца, а я яму пальцам на малога паказваю. Заскакаў ён, загалёкаў, як падшыванец, я таксама дурэю ад радасці...

Дорага ўсё, дорага, а потым, разумееш, як гэта старыя дрэвы перасаджваць... Тэклю Савосеву дачка ў горад забрала. Пражыла яна там з год, а потым прыязджае ў сваю вёску, прыходзіць да мяне змарнелая-змарнелая і жаліцца: цяжка-цяжанька мне сярод гарадскіх муроў. У радзімы куточак хочацца, дзе і садзік, і гародзік, і паветра чысценькае, і ўсе адзін другога ведаюць здаўна. Ну, я-то ў горад ні за якое золата не паехала б, але і ў сяло не хочацца. Бо тут жа кожны куточак знаёмы. Тут мае дзеткі нарадзіліся і павырасталі, адсюль у далёкую дарогу выправілі майго старога бусла. Нягеглы ён быў мужычок, але ж нікому зла не зрабіў, і цягавітым быў, і, была пара, — па вяселейках розных граў — слынны быў музыкант. Бывала, збяромся раднёй і добрымі суседзямі ў вялікія святы, то і напяёмся, і наскачамся.

Помніцца, пасля вайны было, у галодны год. Неяк у суботу вечарам гаспадар мой укінуў у воз два мяшкі бульбы. «Павязу, кажа, заўтра раненька на базара». — «Здурнеў ты ці што?! — усхапілася я. — На сяўбу ці хопіць, а ён — прадаваць». — «Неяк выкруцімся, а мне грошы патрэбны». — «Навошта табе грошы, пытаюся, што ты ўздумаў?» Маўчыць. Так і паехаў моўчкі на базар. Апоўдні вярнуўся, каня распрагае і ўсё на мяне пазірае, хітравата ўсміхаецца. Потым расхінуў на возе дзяружку і дастаў з-пад яе домбру. Я ледзьве стрымалася, каб не раскрычацца. А ён сабе стаіць, абапёршыся локцем на драбіну, пасміхаецца, потым як ударыць па струнах, як зайграе «Лявоніху»... Хораша, прыемна, але злосць бабская мне спакою не дае. Бразнула я тады пустым вядром вобземлю і ў гумно бягом. А ён следам ідзе, струны перабірае...

То скажы Ты мне, Матанька Родная, як лёгенька пакінуць гэты хутар, гэты двор?

Недзе там, на дварэ, зноў гыркнуў Грэк. Юстына схамянулася, зірнула ў акно і ўбачыла ў дварышчы карову. «Адарвалася. Трэба ісці даіць. А я так і не памалілася. Святая Марыя, Маці Божая, маліся за нас, грэшных, цяпер і ў гадзіну смерці нашай...»

Хуценька прачытала малітву, перажагналася, нізка пакланілася абразу і апусцілася на лаву. Ля прыклетніка мірна ляжаў Грэк, спакойна скубла са стажка карова, ласкава было, цёпла, з печы пахла сушанымі грыбамі і яблыкамі, і на сэрцы ў Юстыны таксама было ласкава і цёпла — выгаварылася, адвяла душу.

Яна сядзела на лаве, пазірала ў акно і ўжо не вельмі спяшалася да сваіх клопатаў.

...Глыбокай ноччу, калі, паклаўшы на лапы галаву, чуйна драмаў Грэк, калі сонна ўздыхала ў хляве карова, а ў садзе глуха стукалі ў баразну яблыкі і крэслілі неба знічкі, была ў Юстыны радасная сустрэча. Сніўся ёй летні ружовы вечар. Сыны вярнуліся з сенажаці, стары прыцёг з бору кош грыбоў. Сышліся на дварышчы, гамоняць, жартуюць. А з ганка, падпёршы кулаком шчаку, глядзіць на іх Юстына. Ружовы вечар, ружовы сон і ціхая шчымлівая радасць у сэрцы.