ЦЫВІЛІЗАЦЫЯ ЛЮБОВІ

Заклік да салідарнасці ўказвае на тое, што Касцёл не жадае спыніцца адзіна на пераадольванні перашкодаў. Касцёл таксама жадае будаваць сапраўднае адзінства і паяднанне ў духу любові, і любові міласэрнай. Гэты ўдзел Касцёла ў справе паяднання неабходна паказаць у перспектыве будавання цывілізацыі любові, што было распачата Янам Паўлам ІІ і яго папярэднікам Паўлам VI. Паспрабуем акрэсліць сутнасць цывілізацыі любові, якая з’яўляецца перадусім культурай любові, а таксама акцэнтаваць увагу на аспекце адзінства, крыніца якога — Любоў, пры чым гаворка ідзе не пра «нейкую» любоў, але пра тую Любоў, крыніцай якой з’яўляецца Бог. Святы Айцец у сваім вучэнні падкрэслівае, што крыніцай надзеі на стварэнне цывілізацыі любові і крыніцай усялякага паяднання з’яўляецца, у канчатковым выніку, чалавек міласэрны — чалавек, які ўмее прабачаць. Такі чалавек адкрыты на іншага і таму сапраўды здольны да паяднання.

Паказваючы шляхі будавання цывілізацыі любові, неабходна ўказаць на прымат асобы над грамадствам, духа над матэрыяй, этыкі над тэхнікай і міласэрнасці над справядлівасцю. На гэты апошні аспект звернем асаблівую ўвагу, бо без міласэрнасці немагчыма пабудаваць па-сапраўднаму чалавечы свет. Чалавеку, які кіруецца ў жыцці толькі справядлівасцю, можа пагражаць небяспека звычайнай карыслівасці. Таму, перш чым гаварыць пра ролю прабачэння на шляху паяднання, неабходна паказаць патрэбу выпраўлення ўчыненай крыўды, бо той, каму прабачаюць, павінен выправіць крыўду.

Сутнасць цывілізацыі любові

Касцёл, усведамляючы сваю місію ў свеце, прагне будаваць сапраўднае адзінства згодна з наказам свайго Пана, «каб усе былі адно» (пар. Ян 17, 21). Прагне здзяйсняць гэта ў духу міласэрнай любові, якая з’яўляецца неабходнай умовай для будавання цывілізацыі любові ў сучасным свеце. Перад тым як акрэсліць, чым, па сутнасці, ёсць цывілізацыя любові, неабходна спачатку растлумачыць тэрмін «цывілізацыя». Святы Айцец у «Лісце да сем’яў» прыводзіць наступную фармулёўку: «слова “цывілізацыя” этымалагічна паходзіць ад “civis” — “грамадзянін” і падкрэслівае палітычнае вымярэнне жыцця кожнага чалавека. Аднак глыбейшы сэнс гэтага выразу не так палітычны, як гуманістычны»1. Гэты «гуманістычны» сэнс тэрміна «цывілізацыя» неабходна звязаць з тым, што прынята называць культурай.

Паняцці «цывілізацыя» і «культура» настолькі звязаны паміж сабой, што ў мінулым, на думку некаторых, дастаткова часта для азначэння адной і той жа рэчаіснасці іх ужывалі як узаемазамяняльныя. Сёння большасць аўтараў стараюцца адрозніваць паняцці цывілізацыі і культуры. «Культура, на іх думку, з’яўляецца спецыфічнай праявай духоўнай дзейнасці чалавека і ахоплівае сферы аб’ектаў, знакаў, сімвалаў, каштоўнасцяў, што выяўляецца ў філасофіі, рэлігіі і мастацтве. Цывілізацыя ж скіравана на задавальненне матэрыяльных патрэбаў чалавецтва, яна ахоплівае свет людскіх твораў і сродкаў, якія гэтаму служаць, перадусім навуку і тэхніку»2.

Касцёл у саборнай Канстытуцыі «Gaudium et spes» навучае, што тэрмінам «культура» акрэсліваецца ўсё, «чым чалавек удасканальвае і развівае разнастайныя здольнасці свайго духу і цела; імкнецца шляхам пазнання і працы падпарадкаваць свет сваёй уладзе; больш чалавечым чыніць грамадскае жыццё як у сям’і, так і ва ўсім грамадскім асяроддзі праз развіццё звычаяў і інстытутаў; урэшце, у сваіх творах на працягу вякоў выказвае, перадае і захоўвае вялікі духоўны вопыт і імкненне да таго, каб ён спрыяў прагрэсу многіх, і нават усяго чалавецтва»3. Асаблівай увагі заслугоўваюць у гэтай фармулёўцы словы, якія акрэсліваюць мэту культуры: каб яна спрыяла прагрэсу многіх, і нават усяго чалавецтва.

У святле вучэння Яна Паўла ІІ можна сказаць, што цывілізацыя, якая часам атаясамліваецца з культурай, дзякуючы ўсеагульным намаганням павінна стаць цывілізацыяй любові і культурай любові. Пры гэтым, аднак, варта нагадаць, што Евангелле нельга атаясамліваць з нейкай культурай, бо яно незалежнае ад усіх культур4. «Хрысціянскае пасланне, — навучае Святы Айцец, — не забівае культур, знішчаючы іх спецыфічныя рысы, але наадварот (...). Уплыў Евангелля на культуры ачышчае і робіць высакародным тое, што чалавечае, і чыніць так, што ззяе прыгажосць жыцця, гармонія мірнага суіснавання (...). Гэты ўплыў чэрпае сваю сілу з любові, якая не навязвае, але прапануе, спадзеючыся на дабравольнае далучэнне ў атмасферы павагі і ўзаемнай згоды»5.

Ян Павел ІІ учыніў з цывілізацыі любові своеасаблівы дэвіз свайго пантыфікату, бо неаднойчы вяртаўся да яго ў сваім вучэнні з розных нагодаў, пачынаючы ад першых энцыклік «Redemptor hominis» i «Dives in misericordia»6. Святы Айцец выразна спасылаецца ў гэтым на вучэнне свайго папярэдніка Паўла VI, які ўпершыню выкарыстаў гэты тэрмін, паказваючы цывілізацыю любові як мэту, «да якой павінны быць скіраваны ўсялікія намаганні ў грамадскай і культурнай, а таксама эканамічнай і палітычнай сферах»7. Ян Павел ІІ услед за сваім папярэднікам таксама навучае, што фундаментам цывілізацыі любові з’яўляецца прызнанне каштоўнасці чалавечай асобы8, бо толькі чалавек, які адкрые ўласную годнасць, становіцца здольным разумець іншага чалавека і будаваць асабістыя адносіны з іншымі людзьмі9.

Акрэсліваючы сутнасць цывілізацыі любові, неабходна таксама звярнуцца да бачання самой любові, пра якую Ян Павел ІІ у «Лісце да сем’яў» кажа, што яна не існуе «без усведамлення, што Бог перадусім „ёсць Любоў“, і што чалавек з’яўляецца адзіным стварэннем, якога Бог паклікаў да існавання „дзеля яго самога“. І гэты чалавек, створаны на вобраз і падабенства Бога, не можа ў поўні рэалізавацца інакш, як толькі праз бескарыслівы дар самога сябе»10. Такім чынам, толькі з Хрыстом і ў Хрысце чалавек можа адкрыць сваё сапраўднае пакліканне, а таксама стаць дарам для іншага чалавека і творцам цывілізацыі любові.

Аналізуючы вучэнне Яна Паўла ІІ, трэба сказаць, што сутнасць цывілізацыі любові «заключана ў тым, у чым выяўляецца любоў, гэта значыць — у засяроджанасці на чалавеку, яго годнасці, бо менавіта любоў з’яўляецца найбольш поўным спосабам успрымання чалавека як асобы. Засяроджанасць праз любоў на годнасці чалавека патрабуе адкрыцця найбольш важнага элемента цывілізацыі любові, якім з’яўляецца Божы план любові. Таму цывілізацыя любові — гэта ні што іншае як здзяйсненне ў грамадскім жыцці Божага плану любові»11.

Выраз «чалавек не можа жыць без любові» праўдзівы ва ўсіх адносінах. Аднак трэба дадаць, што крыніцай і фундаментам гэтай любові павінна быць Любоў у разуменні св. Яна, гэта значыць — Бог, які ёсць Любоў. Паколькі любоў найбольш поўна выяўляе асобу, магчымасць яе развіцця, то адсутнасць любові, а тым больш нянавісць, нішчыць асобу, а часам нават знішчае. У гэтым кантэксце нават выбар меншай любові ці псеўдалюбові становіцца стратай шанцу поўнага асабістага развіцця, становіцца грахом і няволяй асобы12. Таму да любові неабходна ставіцца як да фундаментальнага прынцыпу хрысціянскага жыцця13.

Цывілізацыя любові як здзяйсненне Божага плану любові, аб’яўленага ў Хрысце, разумеецца як шлях будавання належных сувязяў у сучасным свеце14, зыходзячы з Евангелля і новай запаведзі любові. «Любоў, здольная пабудаваць цывілізацыю любові, — піша прафесар Нагурны, — павінна быць патрабавальнай, бо толькі так можна фармаваць і спрыяць развіццю сапраўднага дабра ў чалавеку. Для ўсіх вымярэнняў грамадскага жыцця трэба дамагчыся пераканання ў тым, што любоў толькі тады сапраўдная, калі стварае дабро для асобаў і супольнасцяў, калі гэтым дабром яна імкнецца адорваць іншых. Такая любоў павінна таксама супрацьпастаўляцца ўсялякага роду эгаізму»15. Любоў павінна быць патрабавальнай, бо толькі такая любоў у стане будаваць супольнасць16. Такім чынам, заклік да любові нельга ўспрымаць як адзін са шматлікіх заклікаў, якія ўзнікаюць перад сучасным чалавекам, але як своеасаблівае «рэзюмэ» ўсяго хрысціянскага паклікання17.

Толькі любоў, крыніцай якой з’яўляецца Бог, можа быць фундаментам цывілізацыі любові і выступіць супраць любых небяспекаў, якія нішчаць чалавека, а свет робяць менш чалавечным. Фундаментам цывілізацыі любові з’яўляецца прызнанне паўсюднага панавання ў свеце Бога як крыніцы ўсялякай любові. Святы Айцец вучыць, што для таго, каб сучасны свет станавіўся ўсё «больш чалавечным» у будаванні адносінаў паміж людзьмі, ён не павінен забываць пра важны элемент, якім з’яўляецца прабачэнне. «Прабачэнне, — піша Ян Павел ІІ, — сведчыць пра тое, што ў свеце прысутнічае любоў — больш магутная, чым грэх. Прабачэнне з’яўляецца таксама асноўнай умовай паяднання — не толькі ў адносінах Бога да чалавека, але таксама ва ўзаемаадносінах паміж людзьмі»18.

У святле таго, што ўжо было акрэслена, неабходна сказаць, што цывілізацыя любові, якой Ян Павел ІІ у сваім вучэнні прысвячае столькі ўвагі, з’яўляецца своеасаблівай рэакцыяй на крызіс каштоўнасцяў, які адбываецца ў сучасным свеце. Гэта відавочна пацвярджаюць словы з «Ліста да сем’яў», у якім Святы Айцец піша, што «калі з аднаго боку існуе „цывілізацыя любові“, то адначасова ўзнікае магчымасць разбуральнай „антыцывілізацыі“, што, на жаль, у нашую эпоху стала фактам, здзейсненым у вельмі шырокім маштабе»19.

У энцыкліцы «Evangelium vitae», імкнучыся знайсці прычыны нястомнай барацьбы паміж «культурай жыцця» і «культурай смерці»20, Святы Айцец зазначыў, што сучасны чалавек, «губляючы чуласць да Бога, губляе (...) таксама чуласць да чалавека, яго годнасці і жыцця. (...) Сістэматычнае парушэнне маральнага права (...) паступова вядзе да своеасаблівага аслаблення здольнасці адчування жыватворнай і збаўчай прысутнасці Бога»21. Страта чуласці да Бога, вынікам чаго становіцца недахоп чуласці да чалавека, а таксама сітуацыя, у якой парушэнне маральнага ладу аслабляе чуласць да Бога, з’яўляецца выклікам для Касцёла. Святы Айцец, усведамляючы гэтую залежнасць, нястомна заклікае Касцёл і свет да аднаўлення ўсяго ў Хрысце, які з’яўляецца Дарогай, Праўдай і Жыццём.

Паколькі чалавек стаіць у цэнтры любой цывілізацыі і культуры, любыя пагрозы для цывілізацыі і культуры ўяўляюць адначасова пагрозу і для чалавека. Да шматлікіх трагічных з’яваў прыводзяць такія рысы сучаснай культуры, як паўсюдная страта праўды пра чалавека, скажэнне паняцця чалавечай свабоды22, зацямненне сумлення, страта чуласці да Бога, крызіс веры і разрыў паміж ёю і маральным жыццём, што, у выніку, вядзе да страты чуласці да чалавека і яго поўнай закінутасці23.

Крызіс паняцця асобы і яе асноўных правоў, а таксама крызіс такіх паняццяў, як любоў, справядлівасць, свабода і праўда сталі прычынай таго, што Святы Айцец у сваім вучэнні нястомна заклікае да пераадольвання «культуры смерці» праз будаванне «цывілізацыі любові»24, якая вучыць належнаму разуменню і рэалізацыі ў жыцці любові і справядлівасці, свабоды і праўды. Трагічнай з’явай сённяшняга свету з’яўляецца страта праўды пра чалавека, страта яго тоеснасці, у выніку чаго чалавек ужо не ведае, кім сапраўды з’яўляецца, да чаго пакліканы, дзеля чаго і дзеля каго жыве. Таму Святы Айцец пастаянна нагадвае, што хрысціянская адказнасць за Касцёл і свет перад абліччам «культуры смерці» выяўляецца ў актыўным удзеле хрысціянаў у справе будавання «цывілізацыі любові».

Для многіх людзей свабода стала найвышэйшай каштоўнасцю, а для некаторых — адзінай і нават апазіцыйнай у адносінах да іншых каштоўнасцяў. У імя свабоды чалавеку, як быццам, дазволена ўсё. Аднак свабода чалавеку не толькі дадзена, але адначасова і даручана. Свабода з’яўляецца для чалавека не толькі дарам, але і маральным абавязкам25. «Свабода, — як вучыць Касцёл, — гэта ўкаранёная ў розуме і волі магчымасць дзеяння ці бяздзейнасці, магчымасць рабіць тое ці нешта іншае, такім чынам — магчымасць самастойна прымаць дабравольныя рашэнні»26.

Не спыняючыся на падрабязным абмеркаванні хрысціянскай канцэпцыі свабоды, варта, аднак, акрэсліць яе сувязь з праўдай. Ян Павел ІІ у энцыкліцы «Veritatis splendor» вучыць, што свабода залежыць ад праўды27. «Свабода сумлення, — піша Святы Айцец, — ніколі не з’яўляецца свабодаю „ад“ праўды, але заўсёды і выключна „ў“ праўдзе»28. Словы Хрыста «пазнаеце праўду, і праўда вас вызваліць» (Ян 8, 32) з’яўляюцца выразным заклікам да пазнання ўсяго таго, што на шляху будавання цывілізацыі любові павінна садзейнічаць вызваленню чалавека з моцы граху29.

На шляху пазнання праўды, якая мае ў сабе вызваленчую моц, чалавек неаднойчы робіць няправільны выбар, ідучы за голасам свету, а не за голасам сумлення30. «Мода і рэклама, націск ідэалагізаванай свабоды чыняць так, што выбар адбываецца нібы без удзелу гэтага чалавека і па-за ім»31. Свабода чалавека часам заходзіць так далёка, што не толькі з’яўляецца свабодаю па-за Богам, але нават набывае характар свавольства і выяўляецца ў адпрэчванні маральных прынцыпаў32.

Заклік, які кіруе Святы Айцец да ўсіх людзей добрай волі, каб яны імкнуліся да пазнання праўды, якая мае вызваленчую моц, асабліва важны тады, калі маецца на ўвазе сацыяльнае вымярэнне чалавечага жыцця. Бо нельга здаволіцца сцвярджэннем, што «я вольны ў сваім выбары», але ўвесь час трэба задаваць сабе пытанне, ці служыць гэты выбар сапраўднаму дабру, якім з’яўляецца іншы чалавек з яго годнасцю і пакліканнем да любові33.

Святы Айцец, звяртаючыся да маладых людзей падчас Сусветнага Дня моладзі ў Рыме ў Юбілейным годзе, сказаў, што менавіта ім на пачатку новага тысячагоддзя Бог даверыў вялікую місію ў служэнні на карысць будавання цывілізацыі любові. Святы Айцец заахвоціў моладзь усяго свету, каб яны не баяліся ўласнай слабасці, але спадзяваліся на любоў і міласэрнасць Нябеснага Айца ў штодзённым жыцці, каб незалежна ад расавых і культурных падзелаў адчувалі сябе братамі, якія маюць агульную веру, адну надзею, адну і тую ж місію34. На думку Святога Айца, моладзь — гэта будучыня свету і жывыя камяні ў пабудове цывілізацыі любові35.

У святле папярэдніх разважанняў неабходна сказаць, што ўсе шляхі Касцёла павінны весці да чалавека, і што ён з’яўляецца першай дарогай, па якой павінен крочыць Касцёл у спаўненні сваёй місіі36. Касцёл, які асабліва заклікае свет напрыканцы другога тысячагоддзя да прабачэння і паяднання і жадае, каб з дапамогай Духа Святога ў свеце ажыццявілася сапраўднае адзінства на ўсіх узроўнях чалавечага жыцця37 і каб салідарнасць і любоў сталі паказчыкамі сучаснай цывілізацыі.

Шляхі будавання цывілізацыі любові

Акрэсленне сутнасці цывілізацыі любові вядзе наўпрост да пытання пра шляхі і спосабы яе будавання. Святы Айцец у сваім вучэнні не раз падкрэслівае, што здольным да стварэння такой цывілізацыі з’яўляецца толькі чалавек міласэрны, такім чынам — той, хто ўмее прабачаць. Нельга пабудаваць такую цывілізацыю і без прызнання прымату асобы над рэччу, этыкі над тэхнікай, асобы над грамадствам і міласэрнасці над справядлівасцю38. Гэта асноўныя паказчыкі гэтай цывілізацыі і адначасова асноўныя заданні хрысціянаў у яе будаванні.

Перад тым як сказаць пра прымат міласэрнасці над справядлівасцю, а таксама пра суадносіны паміж міласэрнасцю і справядлівасцю на шляху, які вядзе да паяднання, неабходна выразна падкрэсліць, што ў вучэнні Касцёла найперш ішла гаворка пра прымат любові над справядлівасцю, і толькі дзякуючы ўкладу Яна Паўла ІІ гэты прымат любові над справядлівасцю быў дапоўнены ідэяй міласэрнасці і набыў, урэшце, форму прымату любові міласэрнай — гэта значыць, прымату міласэрнасці над справядлівасцю.

Для больш глыбокага разумення аднаго з найважнейшых аспектаў «цывілізацыі любові», якім з’яўляецца прымат міласэрнасці над справядлівасцю ў справе паяднання як паміж паасобнымі людзьмі, так і цэлымі народамі, неабходна спачатку акрэсліць адносіны, якія ўзнікаюць паміж любоўю і справядлівасцю, а ўжо пасля сказаць, якое значэнне гэта мае для прымату міласэрнасці над справядлівасцю.

Справядлівасць і любоў, па сутнасці, уяўляюць сабой розныя маральныя катэгорыі. Аднак яны звязаны паміж сабой да такой ступені, што цяжка ўявіць сабе справядлівасць без любові і любоў без справядлівасці. Справядлівасць па сваёй прыродзе скіравана на іншую асобу як на тую, якая адрозніваецца, з падкрэсліваннем яе адметнасці. Любоў жа, хоць, сапраўды, прызнае адметнасць іншай асобы, наказвае, аднак, бачыць тое, што аб’ядноўвае, і таму вядзе да будавання супольнасці асобаў, да еднасці з іншым чалавекам.

Неабходна памятаць, што для разумення суадносінаў, якія ўзнікаюць паміж справядлівасцю і любоўю, трэба звяртацца да Евангелля, бо без святла веры немагчыма праўдзіва разумець годнасць чалавечай асобы, а без яе справядлівасць набывае прадметны і безасабовы характар і нават можа стаць несправядлівасцю39. Пры гэтым, аднак, нельга забываць таксама пра тое, — як вучыць ІІ Ватыканскі Сабор у дэкрэце «Apostolicam actuositatem», — што «найперш трэба задаволіць справядлівасць, каб не ахвяраваць як дары любові таго, што належыць справядлівасці»40. У гэтым сэнсе справядлівасць з’яўляецца фундаментам любові да іншага чалавека.

Не пагарджаючы справядлівасцю, неабходна, аднак, імкнуцца да таго, каб даацэньваць у грамадскім жыцці любоў, а асабліва любоў міласэрную. Ян Павел ІІ у сваёй энцыкліцы «Dives in misericordia» падсумаваў асноўныя палажэнні дактрыны аб Божай міласэрнасці і чалавечай міласэрнасці. Святы Айцец, звяртаючыся да самога паняцця «міласэрнасць», якое мае доўгую і багатую гісторыю, пачынаючы ад Старога Запавету, а таксама ўказваючы на заданні, якія стаяць перад Касцёлам і светам у яго рэалізацыі, напісаў, што «чалавек набліжаецца да міласэрнай любові Бога, да Яго міласэрнасці настолькі, наколькі сам унутрана перамяняецца ў духу гэтай жа любові ў адносінах да бліжніх. (...) Працэс гэты не з’яўляецца толькі аднаразовым духоўным пераломам, але цэлым стылем жыцця, істотнай рысай хрысціянскага паклікання. Яна заключаецца ў пастаянным адкрыванні і настойлівым — нягледзячы на ўсе цяжкасці псіхалагічнай альбо сацыяльнай прыроды — спаўненні любові як сілы, якая яднае і адначасова ўздымае, любові міласэрнай, якая па прыродзе сваёй — любоў творчая»41.

Поўня міласэрнасці была, аднак, аб’яўлена толькі ў Новым Запавеце, у пасхальнай таямніцы Хрыста, які з’яўляецца для ўсіх хрысціянаў найвышэйшым прыкладам, натхненнем і заклікам да распаўсюджвання міласэрнасці ў свеце42. У Хрысце Касцёл заўсёды бачыў прыклад для шматлікіх справаў любові, якія прымаў на сябе, а таксама прыклад для рэалізацыі задання гуманітарызацыі свету43.

Абвяшчаючы і спаўняючы справы міласэрнасці ў свеце, Касцёл павінен памятаць пра прымат міласэрнасці над справядлівасцю. Як заўважае Святы Айцец, «вопыт мінулага і вопыт сучаснасці ўказваюць на тое, што адной справядлівасці недастаткова, і нават больш — гэта можа прывесці да супярэчнасці і звядзення на нішто сябе самой, калі не здзейсніцца фармаванне чалавечага жыцця ў розных яго вымярэннях той найглыбейшаю моцаю, якой з’яўляецца любоў»44. Зразумела, гэтае выказванне не змяншае значэння справядлівасці ў будаванні ладу ў свеце, але яно сведчыць пра тое, што справядлівасць, каб дасягнуць сваёй мэты, павінна дапаўняцца міласэрнасцю.

Прымат міласэрнасці над справядлівасцю разумеецца як адзін з найбольш важных знакаў будавання цывілізацыі любові ў свеце45. Святы Айцец вучыць, што сапраўды хрысціянская міласэрнасць з’яўляецца «найбольш дасканалым здзяйсненнем роўнасці паміж людзьмі і, такім чынам, найбольш дасканалым увасабленнем справядлівасці, наколькі тая ў сваіх межах таксама імкнецца да такой роўнасці. (...) Роўнасць праз справядлівасць існуе ў коле прадметных дабротаў, звязаных з чалавекам, у той час калі любоў і міласэрнасць чыняць так, што людзі сустракаюцца ў адной-адзінай каштоўнасці, якой з’яўляецца чалавек з уласцівай яму годнасцю»46.

Паводле такога разумення суадносінаў, якія існуюць паміж справядлівасцю і міласэрнасцю, можна сказаць, што міласэрнасць надае пэўны — больш чалавечы — характар справядлівасці, бо яна не існуе толькі на звычайным ураўнаважанні матэрыяльных дабротаў, але дазваляе ў іншым чалавеку ўбачыць брата, згодна з прынцыпам, што і той, хто дае, і той, хто прымае дар, узаемна сябе адорваюць47.

Святы Айцец у сваёй гаміліі, якая прагучала на Кракаўскіх Блонях падчас яго апошняй пілігрымкі на радзіму, сказаў, што неабходна, «каб пасланне аб міласэрнай любові загучала з новай моцай. Свет патрабуе гэтай любові. Прыйшоў час, каб пасланне Хрыста дайшло да ўсіх, асабліва да тых, чалавечнасць і годнасць якіх, здаецца, губляецца ў “misterium iniquitatis”. Прыйшоў час, каб пасланне аб Божай міласэрнасці ўліло ў людскія сэрцы надзею і стала запалам для новай цывілізацыі — цывілізацыі любові»48.

Ян Павел ІІ у сваім вучэнні, асабліва на пачатку новага тысячагоддзя, прыгадвае свету, што існуе патрэба новага «ўяўлення міласэрнасці», праявай якога будзе не столькі і толькі дзейснасць дапамогі, але здольнасць быць бліжнім для чалавека, які церпіць, салідарызавацца з ім так, каб жэст дапамогі не ўспрымаўся як прыніжальная міласціна, але як сведчанне братняй супольнасці дабротаў»49.

Касцёл заўсёды імкнуўся абвяшчаць гэтае пасланне не толькі словам, але таксама праз практыку справаў міласэрнасці. З нагоды Вялікага Юбілею 2000 года Касцёл зноў заклікаў, каб хрысціяне асаблівым чынам уключыліся ў справу міласэрнасці. Адным з асноўных заданняў, якія стаяць перад Касцёлам і светам у новым тысячагоддзі, з’яўляецца «прыярытэт справаў міласэрнасці» на карысць убогіх50. Святы Айцец піша, што «ў клопаце пра дзейснасць хрысціянскага сведчання (...) необходна прыкласці вялікія намаганні, каб належным чынам абгрунтаваць пазіцыю Касцёла, асабліва падкрэсліваючы, што ён не спрабуе навязаць няверуючым свае погляды, якія вынікаюць з веры, але інтэрпрэтуе і ахоўвае каштоўнасці, укаранёныя ў самой прыродзе чалавечай істоты. Такім чынам, практыка міласэрнасці таксама стане, урэшце, служэннем культуры, палітыцы, эканоміцы і сям’і, каб усюды захоўваліся асноўныя прынцыпы, ад якіх залежыць лёс чалавека і будучыня цывілізацыі»51.

Святы Айцец, абвяшчаючы цывілізацыю любові як паратунак52 для сучаснага свету, якому пагражаюць розныя негатыўныя з’явы, паказвае, што прабачэнне, якое разумеецца ў духу міласэрнай любові, дабіваецца кампенсацыі крыўды, выпраўлення зла. Святы Айцец піша, што «прабачэнне не перакрэслівае аб’ектыўных патрабаванняў справядлівасці. Справядлівасць у належным разуменні з’яўляецца, у пэўнай ступені, мэтай прабачэння. (...) Ні прабачэнне, ні таксама міласэрнасць як яго крыніца, не азначаюць паблажлівасці ў адносінах да зла, небяспекі, крыўды ці нанесенай знявагі. У любым выпадку выпраўленне гэтага зла, выпраўленне ўвядзення каго-небудзь у спакусу, кампенсацыя ўчыненай крыўды, выпраўленне знявагі з’яўляюцца ўмовамі прабачэння»53. Такое разуменне прабачэння ёсць умовай новага жыцця, у якое чалавек ўваходзіць праз выпраўленне зла і кампенсацыю ўчыненай крыўды54.

Тэма прабачэння ў духу міласэрнасці важная таму, што яна цесна звязана з тэмай паяднання. Чалавек міласэрны — а значыць, той, хто ўмее прабачаць, — гэта чалавек, адкрыты на іншага чалавека, той, хто практычна дзейнічае на карысць паяднання. Прабачэнне ў духу міласэрнасці і справядлівасці, да якога заклікае Святы Айцец, не павінна, аднак, успрымацца як звычайная літасць, але як сустрэча чалавека з чалавекам, бо і «той, хто прабачае, і той, хто атрымлівае прабачэнне, сустракаюцца ў адным прынцыповым пункце: гэтым пунктам з’яўляецца годнасць, гэта значыць, сапраўдная каштоўнасць чалавека, якая не можа быць страчана»55. Прабачэнне ў духу міласэрнай любові, такім чынам, паўстае элементам, які будуе адносіны паміж людзьмі ў духу прызнання ўзаемнага братэрства ў Богу.

Заклікаючы да будавання цывілізацыі жыцця, праўды і любові, Святы Айцец указвае таксама на іншыя пастулаты, якія неабходна браць пад увагу пры ператварэнні ў жыццё гэтай цывілізацыі. Аднак яны свядома будуць абмеркаваны ў меншай ступені, бо, як здаецца, у пэўнай меры яны заключаны ў прадстаўленым прымаце міласэрнасці над справядлівасцю. Хрысціянская іерархія каштоўнасцяў, акрэсленая прыматам асобы над рэччу, этыкі над тэхнікай і асобы над грамадствам, — гэта своеасаблівы маяк на шляху будавання чалавечага жыцця ў яго сацыяльным вымярэнні.

Прымат асобы над рэччу ўкаранёны ў праўдзе аб выключным пакліканні чалавека як істоты, створанай Богам па Яго вобразе і падабенстве. Праўдай ёсць тое, што толькі чалавек сярод усяго, што было створана Богам, з’яўляецца адзіным стварэннем, якога Ён жадаў дзеля яго самога, і які здольны любоўю адказаць на любоў Бога. Годнасць чалавека як асобы чыніць так, што ён валодае правамі, якія не падлягаюць перадачы, з якімі трэба лічыцца56.

Ян Павел ІІ у «Лісце да сем’яў» піша, што «развіццё сучаснай цывілізацыі застаецца па-ранейшаму толькі аднабакова звязана з навукова-тэхнічным прагрэсам. (...) Плёнам пазнавальнага пазітывізму ёсць агнастыцызм, калі справа датычыць тэорыі, а ў галіне дзеяння і маральнасці — утылітарызм. (...) Утылітарызм — гэта цывілізацыя выніку, спажывання — цывілізацыя „рэчаў“, а не „асобаў“, цывілізацыя, у якой асобы становяцца аб’ектам ужытку, падобна да таго, як ужываюць рэчы»57. Згодна з прынцыпам прымату асобы над рэччу, Святы Айцец выразна асуджае такую пазіцыю, поводле якой чалавек успрымаецца як прылада, не як мэта, але як сродак.

Вельмі складана пабудаваць адзінства, прыйсці да паяднання, калі не прызнаваць прымату асобы над рэччу, бо там, дзе рэчы становяцца самымі важнымі, людзям пагражаюць розныя падзелы. Там, дзе людзі думаюць толькі пра здабыванне рэчаў, а не пра годнасць чалавечай асобы, непазбежныя падзелы сярод іх, бо немагчыма пабудаваць адзінства паміж людзьмі, абапіраючыся толькі на эканамічнае адзінства.

У сённяшнім свеце, у якім часта лічацца толькі з тым, каб «больш мець», замест таго, каб «больш быць», чалавеку пагражае небяспека страціць тое, што з’яўляецца самым важным — годнасць і чалавечнасць58. На жаль, усё часцей можна пачуць меркаванне, што «не варта» жыць па прынцыпах Евангелля, што трэба браць ад жыцця ўсё магчымае. Такі падыход вядзе да практычнага матэрыялізму, які часам бывае горшы за нявер’е.

Святы Айцец вучыць, што «каштоўнасць чалавека вынікае не з таго, што ён мае, нават калі яму належаў бы цэлы свет — але з таго, кім чалавек з’яўляецца. Лічацца не столькі даброты гэтага свету, колькі дабро асобаў, каштоўнасць, якой з’яўляецца сама асоба»59. Святы Айцец у сваім вучэнні кажа пра «майстэрства валодання», якое дапамагае захоўваць раўнавагу паміж «быць» і «мець». Захаванне належнага парадку ў гэтай плоскасці дазволіць пазбегнуць многіх негатыўных з’яваў, да якіх Ян Павел ІІ залічвае і неадпаведнае разуменне сутнасці дня прысвечанага Пану – нядзелі, аб чым Святы Айцец вучыць у Апостальскім пасланні «Dies Domini»60.

Трэба нам памятаць, што «быць» не выключае «мець». Неабходна аднак, каб сучасны чалавек усвядоміў, што матэрыяльная культура павінна весці да мэты, якой з’яўляецца рэалізацыя чалавечнасці, а не быць толькі мэтай самой у сабе. Толькі тады, калі чалавек гэта разумее, можна казаць пра эфектыўную пабудову цывілізацыі, якая абапіраецца на прынцып прымату духу над матэрыяй.

Пастулат аб прымаце этыкі над тэхнікай на шляху пабудовы цывілізацыі любові ўжо гучаў у пытаннях, пастаўленых Святым Айцом у энцыкліцы «Redemptor hominis». «Ці ўсе існуючыя і будучыя дасягненні тэхнікі ідуць у пары з прагрэсам этыкі і з духоўным развіццём чалавека? Ці чалавек як такі ў іх кантэксце таксама развіваецца і ідзе наперад, ці адступае і дэградуе ў сваёй чалавечнасці? Ці расце ў людзях, у „свеце чалавека“, які сам па сабе з’яўляецца светам маральнага дабра і зла, перавагаю першага над другім? Ці ў людзях, паміж людзьмі, паміж грамадствамі, народамі, дзяржавамі расце справядлівасць, салідарнасць, грамадская любоў, павага да правоў кожнага — як чалавека, так і народа?»61.

Прызнанне прыярытэту этыкі над тэхнікай дазваляе чалавеку накіраваць навукова-тэхнічны прагрэс на пошукі праўды, якая павінна садзейнічаць дабру чалавека, а не быць крыніцай небяспекі і страху62. Адсутнасць такога прыярытэту ў жыцці выяўляецца ў такіх з’явах, як, напрыклад, эўтаназія, кланаванне чалавека і інш. З пункту гледжання тэхнікі яны могуць быць выкананы на вельмі высокім узроўні, але якая іх маральная каштоўнасць?63.

Прыклады розных формаў злоўжывання можна пералічваць бясконца. У святле гэтага трэба сцвердзіць, што «развіццё тэхнікі і адзначанае панаваннем тэхнікі развіццё сучаснай цывілізацыі патрабуе прапарцыянальнага развіцця маральнасці і этыкі (...), каб чалавек у кантэксце гэтага прагрэсу станавіўся лепшым, больш сталым духоўна, больш свядомым адносна годнасці сваёй чалавечнасці, больш адказным, больш адкрытым на іншых людзей»64. Калі такое развіццё мае месца, можна казаць пра належнае разуменне сутнасці, а таксама пра практычнае выкарыстанне ў жыцці папскага пастулату аб прымаце этыкі над тэхнікай на шляху будавання цывілізацыі любові, якая канчаткова павінна весці да ўсеагульнага паяднання.

Чарговым пастулатам на шляху пабудовы цывілізацыі любові з’яўляецца прымат асобы над грамадствам. У святле таго, што ўжо было сказана, ён выступае абавязковым, бо непрызнанне ў будове сучаснага свету прымату этыкі над тэхнікай, асобы над рэччу паслядоўна вядзе да страты на гэтым шляху ролі і годнасці паасобных людзей. Менавіта па гэтай прычыне Касцёл рашуча адкідвае крайнія мадэлі грамадскага жыцця, такія, як лібералізм65 і сацыялізм, якія не прызнаюць годнасці чалавечай асобы66.

У прымаце асобы над грамадствам гаворка перадусім ідзе пра такое паяднанне паміж людзьмі, якое не нішчыць суб’ектыўнасці чалавечай асобы, але прапагандуе гэтую годнасць, становячыся паказчыкам еднасці ў свеце. Не спыняючыся на крайніх мадэлях грамадскага жыцця, варта заўважыць, што і лібералізм, і сацыялізм, як, зрэшты, усе іншыя грамадскія сістэмы гэтага тыпу, памылкова разумеюць канцэпцыю годнасці чалавечай асобы, што паслядоўна вядзе да дэфармацыі ў грамадскім жыцці67. Катэхізіс Каталіцкага Касцёла сцвярджае, што «павага да чалавечай асобы мае вынікам павагу да правоў, якія вынікаюць з яго годнасці як стварэння. Гэтыя правы з’яўляюцца першаснымі ў адносінах да грамадства і павінны быць прызнаны грамадствам. (...) Без шацунку да асобы ўлада можа абапірацца толькі на моц альбо насілле, каб дабіцца паслухмянасці сваіх падданых»68. Заданне Касцёла — нагадваць сучаснаму свету пра тыя правы, якія грунтуюцца на Божым праве, і адрозніваць іх ад правоў, якія вызначае выключна чалавек69.

Існуе, зразумела, шмат шляхоў пабудовы цывілізацыі любові, але, здаецца, тое, што было сказана пра чатыры прыматы ў гэтай цывілізацыі, а асабліва пра прымат міласэрнасці над справядлівасцю, можна было б прызнаць своеасаблівым маяком, які вядзе да аднаўлення ў Хрысце чалавечага жыцця ў розных яго плоскасцях — як у эклезіяльным, так і ў грамадскім вымярэнні. Пры гэтым трэба памятаць, што пабудова цывілізацыі любові не з’яўляецца канчатковай мэтай чалавека, бо хрысціянскае жыццё не абмяжоўваецца зямным, але скіравана на дар вечнага жыцця70 — гэта значыць, на паяднанне ўсяго і ўсіх у Богу.