МУЧАНІКІ ДРУГОЙ СУСВЕТНАЙ ВАЙНЫ

17 верасня 2003 г. біскуп Ян Бернард Шляга распачаў беатыфікацыйны працэс яшчэ адной групы мучанікаў Другой сусветнай вайны. У гаміліі падчас Святой Імшы ксёндз біскуп адзначыў, што ўзнясенне гэтых людзей да хвалы алтароў стане актам гістарычнай справядлівасці. Сярод 122 мучанікаў — два айцы езуіты, забітыя немцамі ў Слоніме і ў Свіслачы (Ваўкавыскі раён). Ніжэй падаюцца некаторыя звесткі пра гэтых святароў.

Добраахвотны мучанік ксёндз Адам Штарк
(1907–1942)

Ёсць людзі, пакліканыя Богам для таго, каб сведчыць пра каштоўнасці, за якія варта заплаціць любую цану. Такім чалавекам быў і ксёндз Адам Штарк. У кастрычніку 1939 г. яго прызначылі капеланам супольнасці сясцёр непакалянак у Слоніме, а таксама кусташам марыйнага санктуарыя ў Жыровічах. Для таго каб наведваць са святарскай паслугай людзей з бліжэйшых ваколіцаў, ён купіў веласіпед, на якім ездзіў туды, дзе не было святара, пераадольваючы часам па некалькі дзесяткаў кіламетраў закінутымі ўхабістымі сцежкамі. Акупанты імкнуліся ізаляваць святароў ад грамадства, і таму ксёндз Штарк мусіў выконваць сваю душпастырскую паслугу ўпотайкі. Не аднойчы, калі трэба было наведваць хворых у шпіталі альбо пенсіянераў у доме састарэлых, ён выказваў незвычайную знаходлівасць. Дамовіўшыся з санітаркамі, ксёндз Штарк грыміраваўся пад лядашчага старога, які нібыта прыехаў здалёк да паміраючай дачкі. Гэта дапамагала яму заставацца ў шпіталі даўжэй, чым дазвалялася. Каб пазбегнуць непатрэбных пытанняў, якія маглі б яго выкрыць, ксёндз Штарк прыкідваўся глухім. У дзяжурным памяшканні санітарак, часам на працягу ўсёй ночы, ён спавядаў, раздаваў Святую Камунію, нягледзячы на пастаянную пагрозу небяспекі выкрыцця. Ён размаўляў пра галоўныя праўды веры і з параненымі салдатамі Чырвонай арміі. У дом састарэлых ён прыходзіў, пераапрануўшыся пад юдэя (у той час яўрэі карысталіся ў рускіх асаблівымі прывілеямі).

Калі прыйшлі немцы, многія савецкія салдаты апынуліся ў палоне, але і тады ксёндз Штарк падыходзіў да лагернага дроту, каб перакінуць вязням ежу ці папяросы. Наведваў ксёндз Штарк і дзіцячы прытулак, дзе былі сабраны рускія дзеці, згубленыя ў віры вайны (прыносіў ім то збаночак мёду, то кавалак масла, то кошык садавіны).

У адзенні селяніна ксёндз Штарк ездзіў у ваколіцы Мінска і Слуцка, дзе доўгі час не было святара. Восеньскія вечары ён праводзіў у нізкіх сялянскіх хатах, дзе пры цьмяным святле лямпы пад акампанемент верацёнаў сваіх слухачак гаварыў ім пра галоўныя праўды веры. Гэтая паслуга ледзь не скончылася трагічна. У лістападзе 1941 г. бязбожнікі, атручаныя ідэямі камунізму, ужо падрыхтавалі ў бліжэйшым лесе шыбеніцу, на якой збіраліся павесіць ксяндза Штарка. Своечасова папярэджаны, ён здолеў пазбегнуць пасткі.

У час пераследу яўрэяў ксёндз Штарк выпісваў ім пасведчанні аб хрышчэнні, пазначаныя мінулымі днямі, а да тых, што знаходзіліся ў гета, прабіраўся праз мур, каб прынесці штосьці з ежы альбо, прынамсі, каб падтрымаць іх. Калі 29 чэрвеня 1942 г. распачаўся жудасны перыяд ліквідацыі яўрэйскага паселішча і нямецкія жандары палявалі на тых, хто спрабаваў уцячы, а жыхары Слоніма сядзелі, пазачыняўшыся, па хатах, ксёндз Штарк — сам з семіцкімі рысамі твару — хадзіў па горадзе, адшукваючы яўрэйскіх дзяцей і дарослых, каб даць ім сховішча. Аднойчы, у чарговы раз уцякаючы ад немцаў, ён выратаваўся толькі таму, што не пабаяўся скочыць з вакна другога паверха.

У пачатку снежня 1942 г. ксёндз Штарк, не зважаючы на перасцярогі, вырашыў пайсці ў слонімскую турму, дзе ў двух вялікіх памяшканнях трымалі людзей, асуджаных на расстрэл. У мундзіры паліцая святар здолеў прабрацца да вязняў і на працягу чатырох гадзін спавядаў, удзяляў ім Святую Камунію. Ён пакінуў турму ў 3 гадзіны ночы, а ў 5 гадзін раніцы вязняў расстралялі. Акрамя палякаў, сярод іх, хутчэй за ўсё, былі і выратаваныя падчас пагрому яўрэі і рускія партызаны, бо ў тую ноч ксёндз Штарк не толькі спавядаў, але і хрысціў.

У сярэдзіне снежня быў складзены новы спіс палякаў, асуджаных на смерць. У ім значылася таксама імя ксяндза Штарка. Адзін беларус па прозвішчы Ушпік папярэдзіў святара пра небяспеку і паспрабаваў угаварыць яго пакінуць горад, але ксёндз Адам рашуча адмовіўся ад прапановы ратаваць сваё жыццё такім чынам. Ванда Стаброўская ў кнізе «Крыж на ўзгорку» напісала, што ксёндз Штарк не хацеў уцякаць з горада, баючыся сустрэць Хрыста, які ідзе ў Слонім з крыжам на плячах; ён хацеў пазбегнуць Пятровага пытання: Quo vadis, Domine?

18 снежня за ім прыехалі і арыштавалі разам з дзвюма сёстрамі непакалянкамі: Евай Няшэўскай і Мартай Валоўскай (13 чэрвеня 1999 г. абедзве былі ўзнесены да хвалы алтароў). У турэмнай камеры, як і два тыдні таму, ксёндз Штарк спавядаў і хрысціў у адзенні паліцая. 19 снежня а 5-й гадзіне раніцы асуджаных загналі ў грузавік і павезлі на Петралевіцкі ўзгорак, за два кіламетры ад горада, дзе іх чакалі загадзя выкапаныя ямы. Людзі выходзілі з турмы ў малітоўнай засяроджанасці, а катаў у тыя хвіліны агарнуў прымхлівы страх, бо звычайна смяротнікі ў роспачы выкрыквалі пракляцці. Салдаты здагадваліся, што менавіта ксёндз — віноўнік пануючай цішыні. Яму зноў прапанавалі ўцячы, але і на гэты раз ён адмовіўся, а ў грузавіку зацягнуў песню «Езу, не пакідай нас...». Калі прыехалі на месца расстрэлу, ужо ў яме, адзін каля другога, усе асуджаныя атрымалі адпушчэнне грахоў і поўны адпуст на гадзіну смерці, і тады прагучалі стрэлы і выбухі гранатаў. Ксёндз, паранены ў левы бок, яшчэ прыўстаў і, акінуўшы вачыма паміраючых, усклікнуў: «Няхай жыве Хрыстус Валадар!». Тыя, што яшчэ былі жывыя, падхапілі гэты вокліч. Апошнімі словамі на халаднеючых вуснах ксяндза Штарка былі: «Ойча, даруй ім, бо не ведаюць, што робяць!».

Паліцаі, якія прысутнічалі на экзекуцыі, упіўшыся гарэлкай, стаялі як аслупянелыя, не зводзячы вачэй з паміраючага езуіта, якога ў Слоніме ведаў кожны. А калі працверазелі і аднавілі ў памяці жудасныя падрабязнасці расстрэлу, пачалі расказваць пра іх у коле знаёмых. Жыхарка Слоніма Алена Зылінская сцвярджала, што перад тым як засыпалі яму, нейкі беларус сцягнуў з ксяндза сутану, якую пазней, парэзаную на кавалачкі, раздавалі як рэліквію.

Добры пастыр ксёндз Эдмунд Рошак
(1900–1943)

У кола сведкаў Хрыста, якія аддалі жыццё за даручаных ім авечак, цудоўна ўпісваецца імя ксяндза Эдмунда Рошака. Нарадзіўся ён у Познані 5 кастрычніка 1900 г. У 1919 г. быў залічаны ва універсітэт імя Адама Міцкевіча, дзе на факультэце філасофіі вывучаў прыродазнаўчыя навукі. Праз паўгода ён спыніў навучанне, бо жадаў змагацца ў польска-бальшавіцкай вайне і як добраахвотнік быў прыняты ў армію генерала Юзафа Халлера. Служба ў войску прынесла плён — Эдмунд Рошак вырашыў уступіць у ордэн езуітаў. У красавіку 1921 г. ён распачаў навіцыят у Старой Весі. У 1926 г., пасля заканчэння факультэта філасофіі ў Кракаве, вучыўся на факультэце раманскай філалогіі ў Віленскім універсітэце імя Стэфана Баторыя і адначасова наведваў заняткі на факультэце германскай філалогіі. Падчас вучобы на філалагічным факультэце і пазней, у 1936–1938 гг., у Віленскай езуіцкай гімназіі вывучаў французскую мову.

Ксяндза Эдмунда — маленькага, нязграбнага, але вельмі сардэчнага чалавека — вельмі любілі вучні, якія, памятаючы пра яго службу ў войску, называлі святара «айцом-маёрам». У 1938 г. ксёндз Рошак выехаў у Пінск, дзе акрамя французскай і нямецкай моў у калегіі езуітаў выкладаў дагматычную тэалогію ў дыяцэзіяльнай семінарыі.

У сераду, 20 верасня 1939 г., у Пінск прыйшлі савецкія войскі, і на наступны дзень НКУС арыштаваў усіх духоўных асобаў у семінарыі. Сярод іх былі таксама езуіты, якія аддалі свой кляштар дзеля патрэбаў польскага войска. Усім арыштаваным загадалі пастроіцца чацвёркамі і павялі ў будынак канцылярыі. Адным з першых ішоў ксёндз Рошак з Найсвяцейшым Сакрамантам. У будынку канцылярыі сабралі каля трыццаці чалавек. Усе яны рыхтаваліся на смерць. Па чарзе іх выклікалі на допыт. Праз тры дні, калі былі запісаны персанальныя дадзеныя кожнага арыштаванага, усіх адпусцілі. Гэта было 24 верасня, у свята Маці Божай Вызвалення вязняў. Апынуўшыся на свабодзе, езуіты раз’ехаліся. Ксёндз Рошак паехаў у Вільню.

У той час арцыбіскуп Рамуальд Ялбжыкоўскі звярнуўся да законнікаў з заклікам аднавіць душпастырскую працу на пляцоўках, пазбаўленых святара. Ксёндз Рошак выказаў сваю гатоўнасць і быў скіраваны ў парафію Перамянення Пана ў мясцовасць Ялоўка на Беласточчыне (сённяшні Ваўкавыскі раён). У правінцыйным гарадку, дзе налічвалася каля 5 тысяч католікаў (акрамя праваслаўных і яўрэяў), існавалі дзве парафіі: св. Антонія і Перамянення Пана. Касцёл св. Антонія быў знішчаны ў часы вайны, а пробашча парафіі Перамянення Пана бальшавікі саслалі ў Сібір. Яго месца заняў ксёндз Рошак.

Ён з вялікай любоўю і клопатам апекаваўся людзьмі, якіх пакалечылі фашысты. Ён быў усім для ўсіх, не зважаючы на веравызнанне чалавека. Ксёндз Рошак добра ведаў нямецкую мову, таму часта звяртаўся да акупацыйных уладаў па справах парафіянаў, пісаў розныя прашэнні. Суправаджаючы пакрыўджаных у «логава льва» (мясцовае гестапа), ксёндз Рошак звярнуў на сябе ўвагу акупантаў.

13 ліпеня 1943 г. Аляксандра Нос, кухарка нямецкага камісара, падслухала размову, падчас якой было прынята рашэнне арыштаваць ксяндза і іншых асобаў з мясцовай інтэлігенцыі. Яна адразу ж перадала гэтыя звесткі ў дом арганіста, дзе жылі ксёндз Эдмунд і клерык Фелікс Каханоўскі. У той жа дзень увечары нямецкі жандар Бабёр (хутчэй за ўсё, нараджэнец Сілезіі ці Памор’я, завербаваны ў нямецкую армію) праз польскага паліцая Юзафа Гайдука перадаў, што назаўтра ксяндза збіраюцца арыштаваць, а пазней расстраляць. Гайдук у сваю чаргу перасцярог касцёльнага вартаўніка Юзафа Ляўшу, які адразу ж (а гэта адбывалася ўначы) пабег папярэдзіць ксяндза Рошака. Услухоўваючыся ў словы Пана Езуса пра добрага пастыра і найміта, які не клапоціцца пра авечак, ксёндз Рошак, спадзеючыся на Божы Провід, не пакінуў даверанага яму люду і не выкарыстаў магчымасці затаіцца ў бяспечным месцы.

У сераду 14 ліпеня па ксяндза Эдмунда прыехалі з гестапа. Разам з ім арыштавалі клерыка, настаўніцу спеваў Тэадору Мараўскую і яе дзесяцігадовага сына, доктара Пякарскага з дачкой. Усіх забралі ў свіслачскую турму, а ў чацвер 15 ліпеня, у бярэзніку, які называлі «вешальнікам» (у 1861–1863 гг. там вешалі паўстанцаў), былі расстраляны дзевятнаццаць чалавек: шэсць з Ялоўкі, дванаццаць са Свіслачы (сярод іх былі дзве дзяўчынкі — чатырохгадовая Ірына і двухгадовая Ванда, іх бацькі — Берта і Юзаф Трацякі), адзін чалавек з Мсцібору, а таксама два каталіцкія святары — Марэк Бурак і Юзаф Казлоўскі. Людзі ўсхвалявана расказвалі, як да Тэадоры Мараўскай туліўся яе сынок, які гаварыў, што яму страшна, а яна яго суцяшала.

Існуюць дзве версіі адносна сведкаў расстрэлу. Паводле адной з іх, гэта быў хлопец, які ўпотайкі ішоў за асуджанымі, а потым залез на дрэва і адтуль бачыў, як іх забівалі. Пазней хлопчык паставіў там крыжык з галінак, дзякуючы якому ў 1945 г. было знойдзена месца пахавання і праведзена эксгумацыя. Паводле іншай версіі, сведкам мог быць чалавек, якого спачатку змусілі капаць яму, а пазней засыпаць целы зямлёй. Не выключана, што былі два сведкі забойства.

Пасля эксгумацыі астанкі ахвяраў перавезлі на могілкі ў Свіслач. У 1983 г. у Ялоўцы на фасаднай сцяне касцёла была ўмураваная пліта як дар удзячных сэрцаў на памяць пра ксяндза Рошака — святара, які жыў у час, калі чалавек «не ведаў ані дня, ані гадзіны», а таксама пра расстралянага разам з ім клерыка (на пліце памылкова пазначана дата іх смерці: 13 замест 15 ліпеня).

Хрыстус Пан сказаў: «Добры пастыр аддае жыццё сваё за авечак сваiх, а найміт, які не пастыр, для якога авечкі не свае, бачыць, як прыходзіць воўк, і пакідае авец і ўцякае» (Ян 10, 11-12). Паводле евангельскіх запаведзяў ксёндз Эдмунд Рошак аказаўся добрым пастырам.