ПАМЯЦЬ І САМАСВЯДОМАСЦЬ

Малюнак У. Вішнеўскага

11.
Паняцце айчыны

Пасля «выбуху» зла і дзвюх вялікіх войнаў у ХХ стагоддзі свет усё больш становіцца супольнасцю ўзаемазалежных кантынентаў, дзяржаваў і грамадстваў, а Еўропа (альбо прынамсі значная яе частка) імкнецца да таго, каб стацца не толькі адзінаю гаспадарчаю, але таксама палітычнаю цэласнасцю. Больш за тое, кола пытанняў, у якія ўмешваюцца адпаведныя органы Еўрапейскай супольнасці, значна шырэйшае, чым толькі гаспадарка і звычайная палітыка. Упадак таталітарнай сісітэмы ў Польшчы і ў суседніх краінах даў магчымасць нашай краіне вярнуць незалежнасць і адкрыцца на Захад. Цяпер мы стаім перад неабходнасцю вызначэння нашых адносінаў да Еўропы і свету. Яшчэ нядаўна вялася дыскусія на тэму сэнсу, наступстваў (карысці і небяспекі) уступлення ў Еўрапейскую супольнасць. Дыскусіі вяліся асабліва на тэму рызыкі народа страціць уласную культуру, а дзяржаве — суверэнітэт. Уваход Польшчы ў склад большай супольнасці прымушае задумацца, якія будуць наступствы гэтага факта для патрыятызму, што вельмі высока цэніцца ў польскай гісторыі.

На працягу стагоддзяў шмат палякаў, якія кіраваліся гэтым пачуццём, былі гатовы аддаць жыццё ў барацьбе за свабоду айчыны, і вельмі многія гэта жыццё аддалі. Якое значэнне, на думку Вашай Святасці, маюць такія паняцці як айчына, народ, культура? Як суадносяцца іх аб’екты?

Выраз «айчына» звязаны з паняццем і рэальнасцю айца. Айчына ў пэўнай ступені — тое самае, што вотчына, гэта значыць, запас багаццяў, які мы атрымалі ў спадчыну ад бацькоў. Вызначальна тое, што часта гаворыцца таксама «айчына-маці». Ведаем з уласнага досведу, у якой ступені перадача духоўнай спадчыны адбываецца праз маці. Такім чынам, айчына — гэта спадчына і разам з тым — гэта наяўная маёмасць, якая вынікае з гэтай спадчыны, у тым ліку таксама землі, тэрыторыя, але яшчэ больш — каштоўнасці і духоўная сутнасць, якія складаюць культуру дадзенага народа. Менавіта пра гэта я гаварыў у ЮНЭСКА 2 чэрвеня 1980 года, падкрэсліваючы, што нават тады, калі палякі былі пазбаўленыя тэрыторыі, а народ быў падзелены, духоўная спадчына, гэта значыць культура, перанятая ад продкаў, захавалася ў іх. Больш за тое, выключна дынамічна развілася.

Вядома, што на ХІХ стагоддзе прыпадаюць найвышэйшыя дасягненні польскай культуры. Ні ў які іншы перыяд польскі народ не ўзгадаваў такіх геніяў пяра як Адам Міцкевіч, Юліюш Славацкі, Зыгмунт Красіньскі ці Цыпрыян Норвід. Ніколі да таго польская музыка не дасягнула такога ўзроўню, як у творчасці Фрэдэрыка Шапэна, Станіслава Манюшкі і многіх іншых капазітараў, якія гэтую мастацкую спадчыну ХІХ стагоддзя перанеслі ў будучыню. Тое самае можна сказаць пра выяўленчае мастацтва, жывапіс ці скульптуру: ХІХ стагоддзе — гэта век Яна Матэйкі і Артура Гротгера, а на пачатку ХХ стагоддзя з’яўляецца Станіслаў Выспяньскі, незвычайны, шматгранны геній, ці таксама Яцак Мальчэўскі і іншыя. ХІХ стагоддзе — гэта таксама піянерскі век для польскага тэатра: пачатак яму даў яшчэ Войцех Багуслаўскі, а пасля яго развівалі многія іншыя, асабліва на поўдні Польшчы, у Кракаве і ў Львове, які тады належаў да Польшчы.

Тэатры перажывалі свой залаты век, развіваўся мяшчанскі і народны тэатр. Трэба таксама падкрэсліць, што гэтае развіццё духоўнай культуры ў ХІХ стагоддзі падрыхтавала палякаў да таго вялікага высілку, які прынёс народу вяртанне незалежнасці. Польшча, знятая з картаў Еўропы і свету, у 1918 годзе зноў з’явілася на іх і з таго часу заўсёды там знаходзіцца. Гэтай прысутнасці не здолеў знішчыць нават шал нянавісці, які выбухнуў на Захадзе і Усходзе ў 1939–1945 гады. З гэтага відаць, што ў межах паняцця «айчына» ёсць нейкая глыбінная напятасць паміж тым, што духоўнае, і тым, што матэрыяльнае, паміж культураю і зямлёю. Зямля, насільна адабраная ў народа, становіцца як бы моцным заклікам да «духу» народа. Дух народа абуджаецца, жыве новым жыццём і ў сваю чаргу змагаецца, каб зямлі былі вернуты яе правы. Усё гэта выказаў Норвід у сціслай форме, кажучы аб працы: «(...) Хараство дзеля таго існуе, каб на працу натхняла; праца — каб краіна змёртвыхпаўстала»*.

Паколькі мы падышлі ўжо да аналізу самога паняцця айчыны, то трэба звярнуцца да Евангелля. Бо ў Евангеллі ў вуснах Хрыста менавіта гэтае слова: «Айцец» з’яўляецца галоўным. Дакладней кажучы, Ён найчасцей ім карыстаецца: «Усё перададзена Мне Айцом Маім» (Мц 11, 27; пар. Лк 10, 22). «Бо Айцец любіць Сына і паказвае Яму ўсё, што сам робіць, і пакажа Яму справы большыя, чым гэта, каб вы дзівіліся» (Ян 5, 20; пар. Ян 5, 21 і інш.). У навучанні Хрыста ўвасоблены найбольш глыбокія элементы тэалагічнага бачання як айчыны, так і культуры. Хрыстус як Сын, які прыходзіць ад Айца, прыносіць з сабою чалавецтву асаблівую вотчыну, незвычайную спадчыну. Пра гэта кажа св. Павел у Пасланні да Галатаў: «Калі ж надышла паўната часу, паслаў Бог Сына свайго, народжанага ад жанчыны (...), каб нам узяць усынаўленне. (...) Таму ты ўжо не раб, а сын, а калі сын, то і спадкаемца Божы» (Гал 4, 4–7).

Хрыстус кажа: «Я выйшаў ад Айца і прыйшоў у свет» (Ян 16, 28). Гэта прыйсце здзейснілася праз пасрэдніцтва Жанчыны, Маці. Спадчына Спрадвечнага Айца была праведзена істотным чынам праз сэрца Марыі і так дапоўнена ўсім тым, што мог унесці незвычайны жаночы геній Маці ў Хрыстову вотчыну. Усё хрысціянства ў сваім універсальным вымярэнні з’яўляецца гэтаю вотчынаю, у якой вельмі значны ўдзел належыць Маці. І таму Касцёл таксама часам называюць Маці — Mater ecclesia. Кажучы так, мы маем на ўвазе гэтую Божую вотчыну, якая сталася нашым лёсам дзякуючы прыйсцю Хрыста.

Такім чынам, Евангелле надало новае значэнне паняццю айчыны. Айчына ў сваім першапачатковым сэнсе азначае тое, што мы ўспадкавалі ад нашых зямных бацькоў і матак. Вотчына, якою мы абавязаны Хрысту, скіроўвае тое, што належыць да спадчыны людскіх айчынаў і людскіх культураў, у бок вечнай айчыны. Хрыстус кажа: «Я выйшаў ад Айца і прыйшоў у свет. Зноў пакідаю свет і іду да Айца» (Ян 16, 28). Гэты адыход Хрыста да Айца азначае запачаткаванне новай айчыны ў гісторыі ўсіх айчынаў і ўсіх людзей. Часам гаворыцца «нябесная айчына», «вечная айчына». Гэтыя выразы ўказваюць менавіта на тое, што здзейснілася ў гісторыі чалавека і народаў праз справу прыйсця Хрыста на свет і Яго адыходу з гэтага свету да Айца.

Адыход Хрыста скіраваў паняцце айчыны да эсхаталогіі і вечнасці, але зусім нічога не адняў ад яго часовага зместу. Ведаем з досведу, хоць бы й на падставе польскай гісторыі, наколькі інспірацыя вечнай айчыны спрыяла гатоўнасці да служэння зямной айчыне, вызваляла ў грамадзянах гатоўнасць да разнастайнай, часта гераічнай адданасці ёй. Святыя, якіх Касцёл вынес да хвалы алтароў на працягу гісторыі і асабліва ў апошнія стагоддзі, сведчаць пра гэта асабліва яскравым чынам.

Айчына як вотчына паходзіць ад Бога, але разам з тым, у пэўным сэнсе, таксама — ад свету. Хрыстус прыйшоў на свет, каб пацвердзіць адвечныя правы Айца, Творцы. Аднак адначасова даў пачатак абсалютна новай культуры. Культура — гэта апрацоўка.

Хрыстус сваім навучаннем, сваім жыццём, смерцю і ўваскрасеннем «апрацаваў» як бы нанава гэты свет, створаны Айцом. Людзі самі сталіся «Божаю ніваю», як піша св. Павел (пар. 1 Кар 3, 9). Такім чынам гэтая Божая вотчына набыла форму «хрысціянскай культуры». Яна існуе не толькі ў хрысціянскіх грамадствах і народах, але ў нейкай ступені яна ўзнікла ва ўсёй культуры чалавецтва. У пэўнай ступені перайначыла ўсю гэту культуру.

Тое, што было да гэтага часу сказана на тэму айчыны, крыху глыбей тлумачыць так званыя хрысціянскія карані польскай і агульнай еўрапейскай культуры. Калі ўжываецца гэтае азначэнне, то часцей за ўсё маюцца на ўвазе гістарычныя карані культуры і гэта слушна, бо культура мае гістарычны характар. Такім чынам, даследаванне гэтых каранёў ідзе поруч з даследаваннем нашай гісторыі, у тым ліку палітычнай гісторыі. Намаганні першых Пястаў, скіраваныя на ўмацаванне польскасці ў дзяржаўнай форме на канкрэтна акрэсленым абшары Еўропы, падтрымліваліся асабліваю духоўнаю інспірацыяй. Яна выявілася ў хросце Мешкі І і яго народу (966 г.) дзякуючы яго жонцы, чэшскай князёўне Дабраве. Вядома, у якой ступені ўсё тое вызначыла скіраванасць культуры гэтага славянскага народа, што жыве над берагамі Віслы. Адрозную скіраванасць мела культура іншых славянскіх народаў, да якіх хрысціянскае пасланне прыйшло праз Русь, што прыняла хрост з рук місіянераў з Канстанцінопаля. Да сённяшняга дня захоўваецца ў сям’і славянскіх народаў гэтае адрозненне, пазначаючы духоўныя межы айчынаў і культураў.

 
12.
Патрыятызм

Разважанне над паняццем айчыны выклікае наступнае пытанне: як у святле такой заглыбленасці ў паняцце айчыны трэба разумець патрыятызм?

Аналіз паняцця айчыны і яе сувязі з айцоўствам і з нараджэннем таксама прынцыпова тлумачыць маральную каштоўнасць патрыятызму. Калі ўзнікае пытанне пра месца патрыятызму ў Дэкалозе, то адказ адназначны: ён уваходзіць у межы чацвёртай запаведзі, якая абавязвае нас шанаваць бацьку і маці. Гэта той тып узаемаадносінаў, які лацінская мова выказвае тэрмінам pietas, падкрэсліваючы рэлігійнае вымярэнне, што заключаецца ў належнай пашане і павазе да бацькоў. Мы павінны шанаваць бацькоў, бо яны ўвасабляюць для нас Бога Творцу. Даючы нам жыццё, яны ўдзельнічаюць у таямніцы стварэння, а праз гэта заслугоўваюць пашаны, падобнай да тае, якую мы аддаем Богу Творцу. Патрыятызм — гэта менавіта такая ўнутраная пазіцыя ў адносінах да айчыны, якая для кожнага сапраўды з’яўляецца маці. Гэтая духоўная спадчына, якою адорвае нас айчына, прыходзіць да нас праз бацьку і маці і ўгрунтоўвае ў нас абавязак гэтай pietas.

Патрыятызм азначае любоў да ўсяго роднага: любоў да гісторыі, традыцыі, мовы ці да родных краявідаў. Гэта любоў, якая ахоплівае таксама творы землякоў і плён іх генія. Выпрабаваннем гэтай любові становіцца пагроза для гэтага багацця, якім з’яўляецца айчына. Наша гісторыя паказвае, што палякі былі заўсёды здольныя да вялікіх ахвяраў дзеля захавання гэтага багацця альбо таксама дзеля яго вяртання. Пра гэта сведчаць шматлікія магілы воінаў, якія змагаліся за Польшчу на розных франтах свету. Яны рассеяныя па роднай зямлі і за яе межамі. Мне, аднак, здаецца, што такі досвед мае кожны край і кожны народ у Еўропе і на свеце.

Радзіма — гэта супольнае багацце ўсіх грамадзянаў і як такая яна з’яўляецца таксама вялікім абавязкам. Даследаванне старажытнай і сучаснай гісторыі паказвае, што палякі мелі адвагу, нават гераізм, дзякуючы якім здолелі выканаць гэты абавязак, калі справа датычыла абароны радзімы як найпершага багацця. Гэта не азначае, што ў некаторыя перыяды не назіралася аслаблення гэтай гатоўнасці да ахвяры, якой вымагалі ўводзіны ў жыццё каштоўнасцяў і ідэалаў, звязаных з паняццем айчыны. Гэта былі моманты, у якіх асабістая выгада і традыцыйны польскі індывідуалізм давалі пра сябе знаць і станавіліся перашкодаю.

Такім чынам, айчына — гэта вялікая рэальнасць. Можна сказаць, што яна з’яўляецца тою рэальнасцю, у служэнні якой развіліся і развіваюцца з цягам часу грамадскія структуры, пачынаючы ад традыцыі плямёнаў. Аднак можна запытаць, ці дасягнула гэтае развіццё грамадскага жыцця сваёй мяжы. Ці не сведчыць ХХ стагоддзе аб распаўсюджаным імкненні да наднацыянальных структураў альбо ў кірунку касмапалітызму? І ці не сведчыць гэтае імкненне таксама пра тое, што малыя народы павінны даць захапіць сябе большым палітычным утварэнням, каб выстаяць? Гэта апраўданыя пытанні. Аднак здаецца, што гэтаксама, як сям’я, таксама і народ, і айчына застаюцца незаменнымі рэаліямі. Каталіцкае сацыяльнае вучэнне ў гэтым выпадку кажа пра «натуральныя» грамадствы, каб указаць на асаблівую сувязь як сям’і, так і народа з прыродаю чалавека, якая мае сацыяльны характар. Асноўныя шляхі ўтварэння кожнага грамадства вядуць праз сям’ю, і ў гэтым не павінна быць ніякіх сумненняў. Здаецца, штосьці падобнае можна сказаць і пра народ. Зразумела, трэба абсалютна пазбягаць пэўнай рызыкі, каб гэтая абавязковая функцыя народа не вырадзілася ў нацыяналізм. ХХ стагоддзе дало нам у гэтым сэнсе вельмі яскравыя сведчанні, таксама і ў святле іх драматычных наступстваў. Якім чынам можна пазбавіцца такой пагрозы? Думаю, што адпаведным спосабам з’яўляецца патрыятызм. Бо для нацыяналізму характэрна тое, што ён прызнае толькі дабро ўласнага народа і толькі да яго імкнецца, не лічачыся з правамі іншых. Тым часам патрыятызм, як любоў да радзімы, прызнае такія самыя правы для ўсіх іншых народаў, як і для ўласнага, а таму — гэта шлях да ўпарадкаванай грамадскай любові.

 
13.
Паняццё народа

Патрыятызм як пачуццё прывязанасці да народа і да радзімы не можа перараджацца ў нацыяналізм. Яго правільнае разуменне залежыць ад таго, што мы маем на ўвазе пад паняццем народа. Адсюль пытанне: як трэба разумець народ, да якога звяртаецца чалавек з пазіцый патрыятызму?

Калі мы ўважліва прыгледзімся да абодвух тэрмінаў, то ўбачым цесную сэнсавую сувязь паміж айчынаю і народам. У польскай мове (і не толькі ў польскай) тэрмін «народ» паходзіць ад тэрміна «род», тым часам «айчына» мае свой корань у слове «айцец». Айцец — гэта той, хто разам з маці дае жыццё новай людской істоце. З нараджэннем праз айца і маці звязана паняцце вотчыны, якое складае аснову тэрміна «айчына». Такім чынам, вотчына, а ў далейшым — айчына сэнсава цесна звязаны з нараджэннем. Таксама і слова «народ» з пункту гледжання этымалогіі звязана з нараджэннем.

Тэрмін «народ» азначае тое грамадства, якое знаходзіць сваю радзіму ў вызначаным месцы свету і якое вылучаецца сярод іншых уласнаю культураю. Каталіцкае сацыяльнае вучэнне лічыць як сям’ю, так і народ натуральнымі асяроддзямі, гэта значыць, не плодам звыклай дамовы. Таму нічым іншым нельга іх замяніць у гісторыі чалавецтва. Напрыклад, нельга замяніць народа дзяржавай, хоць народ натуральна імкнецца існаваць як дзяржава, доказам чаго з’яўляецца гісторыя паасобных еўрапейскіх народаў і польская гісторыя таксама. Станіслаў Выспяньскі ў «Вызваленні» напісаў: «Народ павінен існаваць як дзяржава...»**. Тым больш нельга замяніць народа так званым дэмакратычным грамадствам, бо справа тут датычыць двух розных, хоць і звязаных паміж сабою паняццяў.

Дэмакратычнае грамадства бліжэй стаіць да дзяржавы, чым да народа. Аднак жа народ — гэта той грунт, на якім нараджаецца дзяржава. Справа дэмакратычнага ладу ў пэўнай ступені — гэта праблема больш далёкая, якая належыць да сферы ўнутранай палітыкі.

Пасля такіх уступных заўвагаў на тэму народа трэба і ў гэтым сэнсе вярнуцца да Святога Пісання, бо ў ім ёсць элементы сапраўднай тэалогіі. Гэта найперш адносіцца да Ізраэля. Стары Запавет паказвае генеалогію гэтага народа, які быў абраны Богам як Яго люд. Гаворачы пра генеалогію, звычайна звяртаемся да продкаў у біялагічным значэнні. Аднак можна гаварыць пра генеалогію (можа нават больш адпаведным чынам) у значэнні духоўным. Думка вяртаецца да Абрагама. На яго спасылаюцца не толькі ізраэльцяне, але (менавіта ў духоўным сэнсе) таксама і хрысціяне (пар. Быц 4, 11–12), і магаметане. Гісторыя Абрагама і яго пакліканне Богам, яго незвычайнае айцоўства, нараджэнне Ісаака — усё гэта паказвае, якім чынам шлях да народа вядзе праз нараджэнне, праз сям’ю і род.

Таму каля вытокаў знаходзіцца факт нараджэння. Жонка Абрагама Сара ў сталым веку свайго жыцця нараджае сына. Абрагам мае цялеснага нашчадка і спакваля з гэтай Абрагамавай сям’і паўстае род. Кніга Быцця паказвае чарговыя этапы развіцця гэтага роду: ад Абрагама, праз Ісаака, да Якуба. Якуб мае дванаццаць сыноў, а гэтыя дванаццаць сыноў, у сваю чаргу, даюць пачатак дванаццаці пакаленням, якія павінны ўтварыць ізраэльскі народ.

Менавіта гэты народ абраў Бог, а пацвярджэннем тае абранасці былі падзеі, якія мелі месца ў гісторыі, пачынаючы з Зыходу з Егіпта пад кіраўніцтвам Майсея. З часоў гэтага Заканадаўцы можна ўжо казаць пра ізраэльскі народ, паколькі напачатку ён складаецца з сем’яў і родаў. Аднак жа не толькі гэта ляжыць у аснове гісторыі Ізраэля. Яна мае адначасова сваё духоўнае вымярэнне. Бог выбраў гэты народ, каб у ім і праз яго аб’явіцца свету. Гэтае аб’яўленне мае свой пачатак у Абрагаме, вышэйшым яго пунктам з’яўляецца пасланніцтва Майсея. Да Майсея Бог прамаўляў «тварам у твар», кіруючы праз яго пасрэдніцтва духоўным жыццём Ізраэля. Пра духоўнае жыццё Ізраэля сведчыла вера ў адзінага Бога, Творцу неба і зямлі, а таксама Дэкалог, альбо маральнае права, запісанае на каменных табліцах, якія Майсей атрымаў на гары Сінай.

Пасланніцтва Ізраэля трэба акрэсліць як «месіянскае» менавіта таму, што з гэтага народа павінен быў нарадзіцца Месія, Памазанік Панскі. «Калі надышла паўната часу, паслаў Бог Сына свайго» (пар. Гал 4, 4), які стаўся чалавекам праз Духа Святога ва ўлонні дачкі Ізраэля, Марыі з Назарэта. Таямніца ўцелаўлення, фундамент Касцёла, належыць да тэалогіі народа, бо ўцелаўляючыся, гэта значыць, становячыся чалавекам, адзінасутны Айцу Сын, спрадвечнае Слова, даў пачатак «нараджэнню» ў іншым парадку. Гэта было нараджэнне «з Духа Святога». Плён гэтага нараджэння — наша звышнатуральнае прыёмнае сыноўства. Гаворка тут не ідзе пра нараджэнне «з цела», як кажа св. Ян. Не пра нараджэнне «ні ад крыві, ні ад жадання цела, ні ад жадання мужа, але ад Бога» (Ян 1, 13). Гэтыя, народжаныя «ад Бога», становяцца членамі «народа Божага», паводле слушнай формулы, блізкай Ігнату Ружыцкаму. Як вядома, з часоў Другога Ватыканскага Сабору ўвайшла ў шырокі ўжытак формула «Божага люду». Сабор, кажучы ў Lumen gentium пра Божы люд, несумненна мае на ўвазе тых, хто «ад Бога нарадзіўся» праз ласку Збавіцеля, уцелаўлёнага Сына Божага, які памёр і ўваскрос дзеля збаўлення чалавецтва.

Ізраэль — гэта адзіны народ, гісторыя якога ў значнай ступені запісана ў Святым Пісанні. Гісторыя гэта належыць да Божага Аб’яўлення: праз яе Бог аб’яўляецца чалавецтву. А ў «поўні часу», калі ўжо шматлікімі спосабамі прамаўляў да людзей, Ён сам становіцца чалавекам. Таямніца ўцелаўлення належыць таксама да гісторыі Ізраэля, хоць адначасова яна ўводзіць нас ужо ў гісторыю новага Ізраэля, гэта значыць, народа Новага Запавету. «Да новага народа Божага пакліканыя ўсе людзі. (...) Таму сярод усіх народаў зямлі ўкаранёны адзін люд Божы, бо з усіх народаў прымае сваіх грамадзянаў, грамадзянаў валадарства не зямнога, але нябеснага характару (Lumen gentium, 13). Інакш кажучы, гэта азначае, што гісторыя ўсіх народаў нясе ў сабе заклік перайсці ў гісторыю збаўлення, бо Хрыстус прыйшоў на свет, каб прынесці збаўленне ўсім людзям. Касцёл, народ Божы, збудаваны на Новым Запавеце, — гэта новы Ізраэль і з’яўляецца як той, хто мае універсальны характар: кожны народ мае такое самае права на прысутнасць у ім.