РЭЛІГІЙНАЕ ПЫТАННЕ І ДЗЕЙНАСЦЬ ПРАДСТАЎНІКОЎ НАЦЫЯНАЛЬНА-АДРАДЖЭНСКАГА РУХУ ПАЧАТКУ ХХ СТ.

Рэвалюцыйныя падзеі, якія на пачатку ХХ ст. скаланулі Расійскую імперыю, змусілі царскі урад пайсці на шэраг саступак палітычнага характару, што ахапілі розныя сферы грамадскага жыцця, у тым ліку і рэлігійную. Аднак такія дэмакратычныя па сваёй сутнасці крокі ў беларускіх рэаліях сталі адной з прычын узмацнення канфесійнага антаганізму, які, у сваю чаргу, вёў да абвастрэння нацыянальнага нігілізму.

Прыняцце ў 1905 годзе ўказа «Аб верацярпімасці» распачало ў Беларусі працэс пераходу праваслаўных вернікаў у каталіцтва. Аб маштабах гэтай з’явы сведчаць звесткі ўпраўляючага Віленскай рыма-каталіцкай епархіі, згодна з якімі тут за 1905–1909 гг. з праваслаўя ў каталіцтва перайшло 62 тыс. чалавек. Адпаведна ў Віцебскай губерні за 1905–1908 гг. — каля 4 тыс. праваслаўных вернікаў. Увогуле ў перыяд з 1905 па 1907 гг., у адпаведнасці з дакладной обер-пракурора Свяшчэннага Сінода, гэты працэс па усёй Расійскай імперыі ахапіў 170 тыс. чалавек1. Такую рэакцыю выклікала прызнанне свабоды веравызнання ў беларусаў, большасць з якіх пасля адмены уніі ў 1839 годзе аўтаматычна сталі праваслаўнымі. Падобнае становішча не задавальняла прадстаўнікоў афіцыйнай Царквы, таму яны імкнуліся захаваць свой уплыў на свядомасць наноўнавернутых беларусаў праз увядзенне рускай мовы ў дадатковае набажэнства ў Касцёле, дзеля чаго дасылаліся спецыяльныя лісты ў Апостальскую Сталіцу. Гэтыя намаганні не мелі поспеху, бо забарона ўжывання рускай мовы ў Касцёле не датычылася расейцаў-католікаў.

Неабходна адзначыць, што і ў каталіцкім асяроддзі на той час не ўсе разумелі неабходнасць і нацыянальную значнасць выкарыстання беларускай мовы ў набажэнстве. Небяспека прымусовай змены веравазнання, непрыманне з боку пэўнай часткі святарства беларускасці ў рэлігійным жыцці садзейнічалі паглыбленню працэса дэнацыяналізацыі беларусаў.

У складаных грамадска-палітычных варунках перад прадстаўнікамі нацыянальна-адраджэнскага руху, які значна актывізаваўся на пачатку стагоддзя, паўстала задача знайсці такую форму існавання рэлігіі ў грамадстве, якая б адпавядала ментальнасці беларусаў і стала б грунтам іх будучай дзяржаўнасці.

Гістарычны вопыт сведчыў, што ў мінулым былі спробы ўрэгуляваць канфесійнае супрацьстаянне шляхам прыняцця рэлігійнай уніі, якая, нягледзячы на складанасці яе ўспрымання ў грамадстве, здолела аб’яднаць большую частку беларускага насельніцтва краю. Пасля таго як унія была скасавана, яе аднаўленне стала адным з прыярытэтаў для кіраўніка нацыянальна-вызваленчага паўстання 1863 г. К.Каліноўскага. У шостым нумары «Мужыцкай праўды», цалкам прысвечым рэлігійнаму пытанню, ён заклікаў беларусаў пераходзіць на унію, якая, паводле яго словаў, з’яўляецца «праўдзівай верай дзядоў і прадзедаў»2. Задушанае паўстанне так і не дасягнула пастаўленых мэтаў, аднак яго праграмныя думкі знайшлі водгук у новага пакалення адраджэнцаў. Як адзначаў А.Луцкевіч на партыйным з’ездзе, арганізаваным Беларускай Сацыялістычнай Грамадой у 1905 г. у Мінску, было прапанавана «аднавіць царкоўную унію як беларускае нацыянальнае веравызнанне»3. Грамадоўцы падтрымалі гэту ідэю і вырашылі актыўна садзейнічаць яе ажыццяўленню ў Беларусі.

Актыўна падтрымліваў адраджэнне уніяцтва ў Беларусі І.Луцкевіч. Яго дзейнасць на гэтай ніве пачыналася са збору і выратавання культавых прадметаў, якія сведчылі пра існаванне уніі ў беларускім краі. На гэтай глебе І. Луцкевіч сышоўся з Галіцкім мітрапалітам А. Шэптыцкім, у асобе якога знайшоў падтрымку. Мітрапаліт садзейнічаў адкрыццю ў Львоўскім царкоўным музеі пры саборы св. Юр’я беларускага аддзела, захавальнікам якога быў прызначаны І. Луцкевіч. Дзякуючы фінансавай падтрымцы А. Шэптыцкага ўдалося набыць для аддзела рэчы, якія маглі б беззваротна знікнуць. Як сведчыць пасланне Галіцкага мітрапаліта, з якім ён звярнуўся да беларускага народа ў сакавіку 1909 г., усе помнікі ён хацеў перадаць беларусам.4

Верагодна што такое рашэнне было прынята ў сувязі з планам адраджэння уніяцтва на беларускай зямлі, які сумесна рапрацавалі і ў канцы 1910 г. хацелі ажыццявіць І. Луцкевіч і А. Шэптыцкі. Згодна з іх задумай, меркавалася стварыць Акцыянернае таварыства, фундатары якога змаглі б набыць зямлю і, падзяліўшы яе паміж беларусамі-уніятамі і уніятамі, пераселенымі з Галіччыны, утварыць такім чынам некалькі парафій. С. Абламейка сцвярджае, што таварыства было створана, а яго заснавальнікам з беларускага боку выступіў граф Я.Тышкевіч, які прапанаваў для працы таварыства свой маёнтак Дзядзілавічы ў Барысаўскім павеце Мінскай губерні. Планавалася таксама адкрыццё ў Львове Вышэйшай Багаслоўскай Школы, што рыхтавала б святароў для уніяцкай Царквы. Аднак ажыццявіць сумесны праект адраджэння уніі ў Беларусі не ўдалося: ён выклікаў супрацьдзеянне з боку краёўцаў і пэўнай часткі польскага святарства5, і гэта толькі пацвярджае той факт, што на пачатку ХХ ст. не склаліся спрыяльныя грамадска-палітычныя ўмовы, якія б садзейнічалі паспяховаму завяршэнню распачатай справы, хоць саму ідэю падтрымлівалі многія прадстаўнікі беларускага адраджэнскага руху.

У віленскім асяроддзі нашаніўцаў прыхільнасцю да уніяцтва вылучаўся пісьменнік К. Каганец, які паводле ўспамінаў а. Л. Гарошкі, быў «вельмі набожным чалавекам, называў сябе вуніятам і маліўся з рукапіснай кніжыцы, у якой былі запісаныя ўложаныя ім самім малітвы на ўсходні лад»6. Свае погляды адносна рэлігійнага пытання ён выразна акрэсліў у артыкуле «Парада», дзе пераконваў беларусаў у неабходнасці вяртання да уніі.

У аднаўленні уніяцтва ў Беларусі прадстаўнікі нацыянальнага руху бачылі адзін з напрамкаў культурна-асветніцкай дзейнасці, скіраванай на пашырэнне выкарыстання беларускай мовы, а таксама прыцягненне да гэтага працэсу святароў хрысціянскіх канфесій.

У Вільні, якая на пачатку стагоддзя стала адным з цэнтраў беларускага нацыянальнага жыцця, дзякуючы руплівай працы адраджэнцаў сярод навучэнцаў Праваслаўнай духоўнай семінарыі і Віленскай духоўнай семінарыі з’явіліся прыхільнікі нацыянальнай справы, якіх клапацілі праблемы беларускага жыцця, тым болей што кіраўніцтва Віленскай духоўнай семінарыі з разуменнем ставілася да запатрабаванняў моладзі і не перашкаджала будучым святарам далучацца да беларускасці. Тут намаганнямі А. Станкевіча быў арганізаваны беларускі гурток, удзельнікі якога вялі актыўнае культурнае жыццё: ладзілі вечары, на якіх спявалі беларускія песні, ставілі сцэны з беларускага жыцця, дэкламавалі вершы. На адным з такіх вечароў, што адбыўся ў 1908 г., прагучаў верш «Мая дудка» Ф. Багушэвіча.

Дзякуючы бібліятэцы, у якой семінарысты маглі знайсці гістарычную літаратуру, у прыватнасці «Кароткую гісторыю Беларусі» Власта, яны не толькі вывучалі гістарычнае мінулае Беларусі і яе народа, але і знаёміліся праз беларускія часопісы з сучаснымі палітычнымі падзеямі. З цягам часу ў сценах вучэльні ўтварылася кола аднадумцаў, у якое ўваходзілі Ф. Будзька, Ф. Абрантовіч, В. Шутовіч, Я. Рэшэць, А. Станкевіч і іншыя асобы. Віленскае асяроддзе, прасякнутае адраджэнскім духам, стасункі з людзьмі, захопленымі нацыянальнай ідэяй, садзейнічалі таму, што нацыянальна свядомыя семінарысты вырашылі звязаць свой лёс са справай беларушчыны.

Аднак для таго, каб супрацоўніцтва на асветніцкай ніве было выніковым, існавала патрэба ва ўсталяванні ўзаемасувязяў, міжасабовых кантактаў, якія маглі б падтрымлівацца не толькі падчас навучання, але і пасля яго заканчэння.

Таварыскія стасункі, што склаліся ў віленскі перыяд, не перарваліся і пасля заканчэння семінарскага курсу навучання. Многія маладыя святары накіроўваліся ў Пецярбург, дзе працягвалі вучобу ў вышэйшых духоўных установах, а таксама актыўна ўдзельнічалі ў беларускім культурным жыцці. Навучэнцамі Пецярбургскай рыма-каталіцкай духоўнай акадэміі быў створаны беларускі акадэмічны гурток, які пазней ператварыўся ў гурток беларускай студэнцкай моладзі ў Пецярбургскай акадэміі. Удзельнікі аб’яднання займаліся адукацыйна-асветніцкай дзейнасцю, аб выніках якой рабіліся паведамленні на пасяджэннях гуртка. «Між іншым, – піша Ю. Туронак, – Гадлеўскі чытаў даклад пра нацыянальны характар беларусаў, Шутовіч – пра Францішка Багушэвіча, Неманцэвіч – пра царкоўную унію, Станкевіч – пра нацыянальную самабытнасць беларусаў...»7

Тэматыка даследаванняў гурткоўцаў сведчыць пра тое, што студэнты, рыхтуючыся да выступленняў, арыентаваліся на тэмы, якія закраналі розныя аспекты грамадскага, культурнага і рэлігійнага быцця і падкрэслівалі нацыянальную адметнасць беларускага народа. Натуральна, што ў гурткоўцаў узнікала цікавасць да уніі як унутрыхрысціянскай канфесійнай фармацыі, адкрытай для ўспрыняцця нацыянальна-культурных традыцый насельніцтва, што пражывала на беларускіх землях.

Даследчыцкая ўвага студэнтаў духоўнай акадэміі да уніяцкай тэматыкі была заўважана і падтрымана дзеячамі нацыянальна-адраджэнскага руху, якія стаялі ля вытокаў аднаўлення неауніі ў Беларусі на пачатку ХХ ст. Навучэнцам спрыяла і дапамагала беларуская паэтка Цётка, якая прыхільна ставілася да уніі, і грамадска-культурная дзейнасць якой была скіравана на яе папулярызацыю ў беларускім асяроддзі. У лісце, адрасаваным Б. Эпімаху-Шыпілу, які працаваў у акадэміі выкладчыкам, і да аўтарытэтнай думкі якога прыслухоўвалася і з павагай ставілася студэнцкая моладзь, яна пісала: «Скора вышлю кніжкі аб уніі для акадэмікаў духоўных на Ваш адрас для Будзькі. Вы, шаноўны прафесар, закіньце перад імі слова за унію, бо яны Вас вельмі шануюць і паважаюць».8

Хутчэй за ўсе, на фармаванне стаўлення Цёткі да уніі як да адной з нацыянальных формаў арганізацыі рэлігійнага жыцця значна паўплывала тое, што на пачатку стагоддзя паэтка, знаходзячыся ў эміграцыі, жыла і працавала ў Львове — тагачасным цэнтры уніяцкага руху на Галіччыне, духоўным лідэрам якога з’яўляўся мітрапаліт А. Шэптыцкі, вядомы прыхільнасцю да беларусаў і іх жадання адрадзіць унію ў сябе на радзіме. Цётка распачала працу па ўкладанні малітоўніка для дзяцей, які меркавалася выдаць у базыльянаў у Жулкве. Адсюль яна, наладзіўшы сувязі з беларусамі-адраджэнцамі, дасылала патрэбную ім літаратуру. Культурна-асветніцкая дзейнасць навучэнцаў духоўнай акадэміі не абмяжоўвалася сценамі вучэльні. Яны кантактавалі з беларусамі, якія вучыліся ў Мітрапалітальнай духоўнай семінарыі, дапамагаючы ім стаць на шлях нацыянальнага самаўсведамлення.9

Дзякуючы пасрэдніцтву Б. Эпімах-Шыпілы, які апекаваўся беларускімі студэнцкімі арганізацыямі ў паўночнай сталіцы, былі наладжаны сувязі з удзельнікамі Беларускага навукова-літаратурнага гуртка Пецярбургскага універсітэта, якіх таксама хвалявалі нацыянальна-рэлігійныя пытанні, аб чым сведчаць згаданыя Р. Семашкевічам у даследаванні, прысвечаным Б. Эпімаху-Шыпілу, успаміны ўдзельніцы гуртка М. Галубянкі: «У гэты вечар рэферат чытаў Земюк «Стасункі беларусаў да іх суседзяў» (крэслядзялення на католікаў і праваслаўных, паняцце аб нацыі, як зарганізаваць гурткі беларускія ў сярэдніх школах і другія рэчы). Рэферат усім надта спадабаўся».10 На сумесных пасяджэннях, якія праходзілі на кватэры Ф. Будзькі, у працэсе абмену думкамі па актуальных пытаннях нацыянальнага быцця паступова акрэсліваліся прыярытэтныя напрамкі грамадска-культурнай дзейнасці, скіраванай на абарону нацыянальных інтарэсаў беларускага народа, у тым ліку і ў рэлігійнай сферы.

На пачатку ХХ ст. рэлігійнае пытанне стала актуальнай тэмай публіцыстычных выступленняў беларускіх пісьменнікаў. У артыкуле «Беларусы» М. Багдановіч, вызначаючы асноўныя задачы нацыянальнага руху, пісаў, што неабходна дамагацца выкладання ў народных школах на беларускай мове і ўвядзення беларускай мовы ў Царкву і Касцёл.11 Таму захады з боку асобных палітычных дзеячаў, скіраваныя на тое, каб пазбавіць беларусаў магчымасці карыстацца роднай мовай у рэлігійным жыцці праз замену польскай мовы, на якой да прыняцця закона «Аб верацярпімасці» вялося дадатковае набажэнства ў касцёлах, на рускую, былі непрымальныя для паэта. Адстойваючы нацыянальныя правы беларусаў, М. Багдановіч звярнуўся да гісторыі рэлігіі, каб падкрэсліць, што на беларускіх землях прадстаўнікі розных канфесій даволі працяглы час карысталіся беларускай мовай, несучы Божае слова людзям. Скасаванне уніі, на думку аўтара, мела адмоўныя наступствы і для нацыянальнага, і для культурнага развіцця народа.12

Спробы дэмакратызацыі грамадскага жыцця ў Беларусі выклікалі адмоўную рэакцыю ў некаторых палітычных дзеячаў, якія прадстаўлялі краёвыя інтарэсы на беларускіх землях. У выніку з’яўляліся выданні, дзе сцвярджалася, што намаганні па ўвядзенні беларускай мовы ў Касцёле ініцыяваныя царскім урадам, а не самімі беларусамі. У адказ на гэта Я. Купала выступіў у друку з артыкулам «Як яны ваююць», у якім, асуджаючы шавіністычныя погляды Г.Корвін-Мілеўскага, заклікаў беларусаў «цвёрда дзяржацца роднай мовы сваёй і стаяць за яе правы ў школе і касцёле...»13 Публікацыі М.Багдановіча і Я.Купалы сведчаць пра тое, што выкарыстанне беларускай мовы ў касцёльным і ў царкоўным набажэнствах садзейнічала б развязанню многіх праблем у рэлігійнай сферы.

Нягледзячы на цяжкасці і шматлікія перашкоды, якія ўзнікалі перад беларусамі-адраджэнцамі, дзякуючы іх самааднай працы паступова пашыралася кола прыхільнікаў беларушчыны ў рэлігійным жыцці. Іх намаганнямі адпраўляліся службы на беларускай мове, выдавалася рэлігійная літаратура па-беларуску, выходзіла беларуская каталіцкая газета «Bieіarus».

Дэмакратызацыя грамадскага жыцця на пачатку ХХ ст. значна садзейнічала актывізацыі беларускага нацыянальна-адраджэнскага руху, прадстаўнікі якога падыходзілі да вырашэння рэлігійных пытанняў з нацыянальных пазіцый.