ХРЫСЦІЯНСТВА Ў КАНТЭКСЦЕ БЕЛАРУСКАЙ КУЛЬТУРНАЙ ТРАДЫЦЫІ

Задача даследавання ўзаемасувязі рэлігіі і культуры Беларусі ў гістарычным аспекце і на сучасным этапе адраджэння беларускай дзяржаўнасці заключаецца ў тым, каб адказаць на шэраг пытанняў, абапіраючыся на шматвяковы духоўны досвед народа. У якой ступені хрысціянства ёсць звышнацыянальная сусветная рэлігія, і ці здолела яна адаптавацца да шырокай разнастайнасці рэгіянальных сацыя-культурных умоваў розных рэгіёнаў і нацыяў? Ці садзейнічала хрысціянства развіццю культуры, нацыянальнай самасвядомасці і дзяржаўнай кансалідацыі беларусаў? У чым заключаецца роля рэлігіі ў станаўленні, развіцці і захаванні беларускай культурнай традыцыі? У якой ступені розныя хрысціянскія канфесіі ўпісаліся ў кантэкст гэтай традыцыі? Ці ёсць падставы спадзявацца на тое, што традыцыйная для Беларусі шматканфесіянальнасць прычыніцца не да канфрантацыі па рэлігійных і нацыянальна-культурных прыкметах, а да кансалідацыі нацыі і дзяржавы?

Гутарка ідзе найперш пра хрысціянскую Царкву і хрысціянскія канфесіі. Да рэлігійнай традыцыі Беларусі належаць таксама іншыя веравызнанні: юдаізм, іслам, а на ранняй стадыі этнагенезу беларусаў — язычніцтва. Язычніцкая культура, у першую чаргу міфалогія, моцна паўплывала на развіццё беларускай этнічнай культуры ў яе аўтэнтычных формах, а праз яе — на сучасную прафесійную культуру. Без гэтых яе народных вытокаў не абысціся ў сучасных культуралагічных даследаваннях. Іслам і юдаізм адыгралі сваю ролю ў кансалідацыі адпаведных этнічных меншасцяў — татараў і габрэяў, але істотна не змянілі характар гістарычнага і культурнага развіцця Беларусі як усходнеславянскага рэгіёну хрысціянскай цывілізацыі. Да таго ж праблема ўваходжання ісламскіх і юдаісцкіх веравызнанняў у кантэкст беларускай культурнай традыцыі не даследавалася на фундаментальных узроўнях.

Тэма рэлігіі як духоўнага фактара нацыянальнай культуры, самасвядомасці і маральнай каштоўнасці ў СССР была, хутчэй, прагматычнай і палітычнай, чым тэарэтычнай праблемай. На ўзроўні філасофскіх разважанняў рэлігія прызнавалася адной з формаў духоўнай культуры, але гэта быў хутчэй «гегелеўскі субстрат» марксісцка-ленінскай філасофіі, а не яе самастойная пазіцыя. Ядром савецкага рэлігіязнаўства быў так званы навуковы атэізм, які адмаўляў духоўна-творчую функцыю рэлігіі, асабліва хрысціянства1. Паварот да аб’ектыўнай ацэнкі ролі рэлігіі ў сусветнай і айчыннай культуры адлюстраваны ў «Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Беларусі», дзе адзначана гуманістычная місія хрысціянства і яго дабрадатны ўплыў на станаўленне мастацкай культуры Беларусі2. Важнае месца праблемы рэлігіі і культуры занялі на міжнародных навуковых канферэнцыях «Рым-І», «Рым-ІІ», «Рым-ІІІ», «Рым-ІV», прысвечаных нацыянальным і рэгіянальным культурам Беларусі, Літвы, Польшчы і Украіны (1991—1994).

У Беларусі праблема рэлігіі і этна-культурнай самаідэнтыфікацыі мае даўнюю традыцыю, яна пачынаецца бадай што з Еўфрасінні Полацкай і Кірылы Тураўскага (ХІІ ст.), пазней яна развівалася Францыскам Скарынам, Сімяонам Полацкім, іншымі хрысціянскімі асветнікамі ХVІ — ХVІІ стст. Як праблема нацыянальна-культурнага і сацыяльна-палітычнага адраджэння Беларусі яна пастаўлена пачынальнікамі новай беларускай літаратуры ў ХІХ ст. (К.Каліноўскім, Ф.Багушэвічам, К.Каганцом і інш.) і асабліва кантрастна — яе класікамі эпохі «Нашай Нівы» і Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1905—1920 гг. (Алаізай Пашкевіч (Цёткай), Янкам Купалам, Вацлавам Ластоўскім і інш.), пазней заснавальнікамі і аўтарамі каталіцкіх штотыднёвікаў «Беларус» (1913—1915), «Беларуская крыніца» (1917—1940), у першую чаргу лідэрам каталіцкага адраджэнскага руху Адамам Станкевічам3. З 1991 года ініцыятыву культуралагічнага даследавання рэлігіі ўзяў на сябе Нацыянальны навукова-асветны цэнтр імя Ф.Скарыны пры Міністэрстве адукацыі Беларусі: у 1994—1998 гг. аддзел гісторыі і тэорыі культуры гэтага Цэнтра падрыхтаваў трохтомавае даследаванне «Рэлігія і культура. Анталогія рэлігійнай думкі ў Беларусі: Праваслаўе. Уніяцтва. Каталіцтва ў кантэксце беларускага нацыянальнага адраджэння» (захоўваецца ў рукапісах).

Рэлігія, родная мова і генетычна звязаная з імі аўтэнтычная міфалогія — гэта не толькі кампаненты культуры, але і крыніцы фармавання архетыпаў нацыянальнага менталітэту. На ранніх стадыях этнагенезу беларусаў (VІ — Х стст., але і пазней, паралельна з хрысціянствам) іх этнічная самаідэнтыфікацыя выявілася ў вобразах язычніцкай рэлігіі, але найбольш поўна — у так званай «ніжэйшай», народнай, мастацкай па сваёй сутнасці міфалогіі, якая сёння часткова сістэматызавана4.

Язычніцкая рэлігія і міфалогія ў дачыненні да хрысціянства доўгі час разглядалася толькі ў полі зроку іх узаемнай апазіцыі. Сёння ўжо відавочныя метадалагічныя пралікі ў такой канцэпцыі. Неабходна адрозніваць старадаўнюю народна-мастацкую рэлігійную свядомасць ад сучаснага, псеўдацывілізаванага язычніцтва, што грунтуецца на самаабагаўленні матэрыяльнага багацця, сацыяльна-палітычных інстытутаў і людской індывідуальнасці. Стараславянскае «паганства» не мела выразнага ўяўлення пра Бога як стваральніка Сусвету і апекуна жыцця, але яно было напоўнена вераю ў Боскае тварэнне, у быццё і Космас, яго жыццёвасць, красу і самакаштоўнасць. У гэтым вітаісцкім (жыццёвым) аптымізме — пазітыўны, культурны сэнс старадаўняй язычніцкай рэлігіі. Яна заслугоўвае не адмаўлення, а дыялектычнага «зняцця», захавання язычніцкай творчасці ў хрысціянскай свядомасці і этнакультурнай традыцыі.

Абстрактны тэацэнтрызм сярэдневяковай і пазнейшай тэалогіі, які адмаўляў духоўную каштоўнасць прыроды як «грубай» матэрыі, вырадзіўся ў павярхоўны гуманізм (гомацэнтрызм), а, зрэшты, у сучасны прагматызм, які бачыць у прыродзе толькі сродак, а не самамэту. У выніку такой павярхоўнай гуманізацыі грамадскага быцця і свядомасці большасць людзей (разам са сваімі грамадскімі інстытутамі) забыла пра сваю высокую місію: з руплівага гаспадара, духоўнага пастыра і апекуна прыроды ператварылася ў яе спажыўца. Сёння патрэбны універсальны сінтэз усіх рэлігійна-культурных адкрыццяў чалавецтва, дзе знойдуць сваё месца і старадаўняе хваленне Маці-Прыроды як крыніцы жыцця. Выхаванню грамадскай экалагічнай свядомасці пасадзейнічаюць вывучэнне і аднаўленне, рэстаўрацыя народнай міфалогіі і аўтэнтычнага фальклору.

Сінтэз хрысціянскай духоўнасці і народнага, мастацкага ўспрымання прыроды паслужыў асновай для росквіту беларускай этнічнай культуры, апісанай даследчыкамі ў ХІХ — пачатку ХХ ст. Біблейскія, у тым ліку новазапаветныя вобразы, сюжэты і матывы праніклі ў фальклор, адуховілі і пераўтварылі яго старадаўнія міфалагічныя вытокі. У сваю чаргу беларуская народная культура фалькларызавала біблейскія вобразы, сюжэты, царкоўную літаратуру і хрысціянскую традыцыю, увяла іх у кантэкст грамадскай свядомасці. На працягу стагоддзяў адбывалася спалучэнне народных і хрысціянскіх абрадаў, асіміляцыя язычніцкай эстэтыкі хрысціянскімі абрадамі і царкоўным мастацтвам.

Хрысціянства прапанавала свой дабратворны шлях для ўсіх народаў, расцярушаных на прасторах Зямлі. Гэты шлях вызначаны ў запавеце Езуса Хрыста сваім вучням: «Дык ідзіце, навучайце ўсе народы, хрысцячы ў імя Айца, і Сына, і Святога Духа, навучаючы іх выконваць усё, што Я сказаў вам: і вось Я з вамі ўва ўсе дні да сканчэння веку. Амэн» (Мц 28, 19-20). А каб навучыць «усе языкі» (народы), апосталы атрымалі духоўны дар у дзень Пяцідзесятніцы (Сёмухі): «І напоўніліся Духам Святым ды пачалі гаварыць іншымі мовамі, так, як Дух Святы даў ім прамаўляць [...]. І ўсе бянтэжыліся і дзівіліся, кажучы адзін аднаму: Вось усе гэтыя, што гутараць, ці ж не галілейцы? Дык як жа мы чуем сваю гаворку, у якой нарадзіліся...» (пар. Дз 2, 4-8).

Добра растлумачыў гэты шлях да агульналюдской згоды праз шматгалоссе нацыянальных культураў рускі філосаф Уладзімір Салаўёў: «Хрыстос уваскрос для ўсіх народаў і запаведаў вучням сваім: «Шедше, научите все языки...» Але ж хіба хрысціянства адмаўляе нацыянальнасць? Не, бо захоўвае яе [...]. Народнасць, альбо нацыянальнасць, ёсць пазітыўная сіла, і кожны народ паводле самабытнага характару свайго закліканы для асаблівага служэння. Хрыстос, адмяняючы нацыяналізм, выратоўвае народы, таму што звышнароднае не ёсць безнароднае [...]. Узнесены на гэтую ступень патрыятызм ёсць не супярэчнасць, а паўната асабістай маральнасці [...]. Хрысціянскі прынцып абавязку, альбо дабрадзейнага служэння, ёсць адзіна абгрунтаваны, пэўны і адзін толькі завершаны, альбо дасканалы, прынцып палітычнай дзейнасці»5.

Хрысціянства прыйшло ў германа-раманскія і славяна-балцкія рэгіёны як спадчына грэка-рымскай, эліністычнай культуры. Адпаведна гэтым культурным вытокам пазней праваслаўная Царква і каталіцкі Касцёл карысталіся ў той час дзвюма міжнароднымі мовамі — грэцкаю і лацінскаю — у якасці моваў літургіі. Але ж ад самага пачатку Царква і Касцёл выявілі здольнасць да адаптацыі адносна этнанацыянальных асаблівасцяў народаў свету. Хрысціянскія асветнікі Кірыла і Мяфод у другой палове ІХ ст. падрыхтавалі славянскія народы да хрышчэння, фактычна ўзаконіўшы славянскую мову ў якасці літургічнай. Гэтай місіі садзейнічала тагачаснае іерархічнае і дагматычнае адзінства хрысціянства да яго фармальнага падзелу на праваслаўе і каталіцызм у 1054 годзе.

Хрысціянства грэка-візантыйскага абраду паслужыла калыскай духоўнага сталення беларускага этнасу, фармаванню беларускай народнасці, дзяржавы і культуры. На думку гісторыка Міколы Ермаловіча, Полацкі, Наваградскі і Віленскі этапы станаўлення дзяржаўнасці ў Беларусі праваслаўная Царква забяспечыла продкам беларусаў — крывічам, дрыгавічам, радзімічам, іншым протабеларускім плямёнам — духоўную і палітычную перавагу над язычнікамі (этнічнымі літоўцамі, яцвягамі і інш.), бо апошнія да ХІV ст. заставаліся ў асноўнай масе язычнікамі6.

Ёсць падставы казаць пра спецыфічнае раннехрысціянскае адраджэнне старадаўняй Беларусі ў ХІ—ХІІ стст., узгадаванае на аснове сінтэзу творчых імкненняў маладога этнасу, хрысціянскага духоўнага падзвіжніцтва і прыўнесенай з Візантыі праз хрышчэнне эліністычнай культуры. Жывым увасабленнем хрысціянскага пачатку ля вытокаў беларускай культуры былі геапалітычная стратэгія полацкага князя Усяслава Чарадзея (ХІ ст.), духоўнае падзвіжніцтва Еўфрасінні Полацкай і Кірылы Тураўскага.

Заснавальнікі Вялікага Княства Літоўскага наваградскія князі Міндоўг (каля 1200—1263) і Войшалак (1223—1268) у сваёй дзяржаўнай дзейнасці па аб’яднанні беларускіх удзельных княстваў і летапіснай Літвы (на тэрыторыі сучаснай Беларусі ў басейне верхняга Нёмана) абапіраліся на падтрымку праваслаўнай Царквы, гэтым самым забяспечыўшы прыярытэт старадаўняй Беларусі ў дзяржаватворчасці і культуры. З таго часу (ХІІІ ст.) да канца ХVІІ ст. старабеларуская мова мела статус мовы дзяржаўнай, выконвала інтэграцыйную функцыю ў развіцці культуры беларуска-ўкраінска-літоўскага рэгіёну. Гэтую ж палітыку дзяржаўнай «асіміляцыі» хрысціянства як фактара стабільнасці беларуска-літоўскай дзяржавы праводзілі князі Гедымін, Альгерд і Вітаўт. У гады княжання Вітаўта (1382—1430), Жыгімонта Кейстутавіча (1432—1440), Казіміра ІV Ягелона (1440—1492) беларуска-літоўска-ўкраінская праваслаўная Царква дабілася фактычнай і часткова фармальнай незалежнасці ад Маскоўскай мітраполіі. Аж да Люблінскай дзяржаўнай уніі 1569 года і Брэсцкай царкоўнай уніі 1596 года яна захавала сваё дамінуючае становішча сярод «рускага» (тады беларускага і ўкраінскага) насельніцтва шматэтнічнай дзяржавы7.

Але і каталіцкі Касцёл таксама рана далучыўся да дзяржаўнай і духоўна-культурнай творчасці ў Беларусі. На думку А.Станкевіча, каталіцтва прыйшло да нас як самастойная канфесія ў ХІІІ ст.: тады ўзніклі касцёлы і кляштары ў Смаленску, Полацку, Наваградку і іншых гарадах. Паводле польскага даследчыка Е.Ахманьскага, з 1383 да 1553 года ў Віленскай епархіі было пабудавана 259 касцёлаў, з іх 93 — у беларускіх паветах8.

Кнігавыдавецкая і асветніцкая дзейнасць Ф.Скарыны, які ўпершыню ва ўсходнеславянскім рэгіёне выдаў 23 кнігі старазапаветнай часткі Бібліі на старабеларускай мове (Прага, 1517—1519), зборнік новазапаветных кніг «Апостал» (Вільня, 1525) і «Малую падарожную кніжку» (Вільня, каля 1522), у якую ўвайшлі Псалтыр, Часаслоў (тэкст малітваў дзённых і вячэрніх праваслаўных службаў, каноны і акафісты, у тым ліку напісаныя самім выдаўцом), засведчылі духоўна-творчую місію хрысціянства ў гістарычным лёсе беларусаў сярэдневяковай і рэнесанснай эпохаў. Ф.Скарына быў пачынальнікам беларускай багаслоўскай думкі. Яе галоўныя прыкметы — асветніцтва, арыентацыя на «народ просты, паспаліты», талерантнасць, нацэленасць на агульналюдскія і агульнахрысціянскія каштоўнасці, урэшце, спецыфічны для беларускай культуры сацыяльна-этычны змест. Выкарыстаўшы як «усходнія» (грэка-візантыйскія і стараславянскія) і заходнія (лацінскія і, магчыма, пратэстанцкія) крыніцы, беларускі асветнік нідзе не аддае перавагі ні адной з канфесіяў. Яго каментары да Бібліі маюць прыкметы агульнахрысціянскага катэхізісу.

Ёсць падставы меркаваць, што Ф.Скарына быў папярэднікам уніяцкага царкоўнага руху як спецыфічна беларускага рэлігійнага вопыту. Скарынава рэлігійнае і сацыяльна-этычнае асветніцтва ў той ці іншай ступені характэрнае для паслядоўнікаў першадрукара ў трох хрысціянскіх канфесіях ХVІ—ХVІІ стст. — праваслаўі, уніяцтве і памяркоўным пратэстанцтве. Іх творчасць пазначана пошукамі самабытных формаў экуменічнага беларускага багаслоўя. Верагодна, з гэтай прычыны ніхто з іх не быў прызнаны артадаксальным праваслаўем, каталіцтвам і нават пратэстанцтвам. Першым перажыў аўта-дафэ плёну сваёй працы Ф.Скарына. Большасць даследчыкаў пагаджаюцца з гіпотэзай, паводле якой беларускі асветнік каля 1525—1533 гг. наведаў Маскву з культурна-асветніцкай місіяй і меў намер распаўсюджваць там свае кнігі і, мабыць, наладзіць кнігавыдавецтва. Але кнігі яго былі спалены па загаду маскоўскага вялікага князя Васіля ІІІ9.

Царкоўны сабор у Наваградку асудзіў як «ератычны» беларускі «Катэхізіс» (1595) рэлігійнага прапаведніка і царкоўнага дзеяча Стэфана Зізанія, а самога аўтара пазбавіў духоўнага сану і адлучыў ад Царквы. Праз год Брэсцкі сабор (1596) апраўдаў яго. У 1620—1623 гг. брат Стэфана, беларускі і ўкраінскі педагог, царкоўны дзеяч, аўтар першай «Грамматіки словенской...» (Вільня, 1596) Лаўрэн Зізаній працаваў над «Катэхізісам Вялікім» па заказу маскоўскага патрыярха Філарэта, бацькі заснавальніка дынастыі Раманавых цара Міхаіла. «Катэхізіс» Л.Зізанія пасля шматлікіх рэдакцыйных правак, скарачэнняў і дапаўненняў быў у Маскве «зарэзаны», а той, які на яго аснове быў, урэшце, выдадзены («Книга по-гречески Катехизис, по-литовски Оглашение, русским же языком нарицается Беседословие в тетрадях десть» (1627), фактычна быў новай, калектыўнай рэдакцыяй твора Л.Зізанія10.

Нягледзячы на няўдачу хрысціянска-асветніцкай місіі беларускіх пісьменнікаў і багасловаў у Маскве, яны засведчылі свой высокі філасофскі і тэалагічны ўзровень, урэшце паўплывалі не толькі на рускае багаслоўе, але і на рускую культуру ХVІ—ХVІІІ стст. Жывым увасабленнем гэтага ўплыву стаў выдатны беларускі і рускі пісьменнік, тэолаг, грамадскі і царкоўны дзеяч Сімяон Полацкі (1629—1686), заснавальнік беларускай і рускай прафесійнай літаратуры, прамоўніцкага і тэатральнага мастацтва. Сімяон Полацкі быў першым, хто імкнуўся «ўпісаць» рускую літаратуру і багаслоўе ў кантэкст агульнаеўрапейскай культуры, захаваўшы яе самабытныя шматвяковыя традыцыі.

Прынцыповае адрозненне развіцця этна-нацыянальнай культуры і рэлігійнай свядомасці ў Беларусі ад такога ж працэсу ў Маскоўскім царстве абумоўлена сацыяльна-палітычным ладам гэтых дзяржаваў, іх этнічным і дэмаграфічным складам. Вялікае Княства Літоўскае, якое пасля Люблінскай уніі 1569 года разам з Польшчаю ўваходзіла ў склад канфедэратыўнай дзяржавы Рэч Паспалітая, было поліэтнічнай феадальна-дэмакратычнай дзяржавай на чале з выбраным князем, які паводле ўмоваў Крэўскай (1386) і Люблінскай уніяў з'яўляўся адначасова каралём Польскай Кароны. Грамадзянскія правы ў Беларусі гарантавала беларуска-літоўская канстытуцыя — Статут Вялікага Княства Літоўскага 1529, 1566 і 1588 гадоў, а да прыняцця статутаў — адпаведныя акты Сойма (феадальнага парламента) і вялікага князя. Прававая дзяржава спрыяла развіццю шматканфесійнасці, аб якой не магло быць гаворкі ва ўмовах маскоўскага самадзяржаўя.

Наяўнасць прававых гарантыяў, а таксама геапалітычнае становішча Беларусі на перакрыжаваннях розных культураў, абумовілі спецыфічна беларускі феномен — поліканфесійнасць нацыянальнай рэлігійнай свядомасці. Гэтым Беларусь адрознівалася ад сваіх саюзнікаў па канфедэрацыі, нацыянальная свядомасць якіх фармавалася ў духоўным полі адной (каталіцызм у палякаў і этнічных літоўцаў) альбо дзвюх (праваслаўе, часткова каталіцызм, пазней часткова уніяцтва ва ўкраінцаў) канфесіяў. Беларусь як рэгіён поліканфесійнасці ў другой палове ХVІ ст. на пэўны час стала арэнай рэфармацыйнага руху і калыскай розных плыняў пратэстантызму, у тым ліку самых радыкальных (сацыянства, антытрынітарызм) — аж да вольнадумства і атэізму. Тут знайшлі прыстанак ерэтыка-вальнадумцы з Расіі (Феадосій Касой, Ігнацій і інш.), з Заходняй Еўропы (Ф.Соцын з Італіі), каталіцызм і памяркоўныя пратэстанцкія плыні набылі статус дзяржаўных канфесіяў.

Беспамылковым аб’ектыўным крытэрыем нацыянальнай ідэнтыфікацыі асобы, сацыяльнай групы, класа, урэшце, канфесіі, нават дзяржавы, ёсць іх інтэграцыя ў кантэксце роднае мовы і, шырэй, традыцыйнай культуры народа. Усе іншыя фактары, у тым ліку этнічнае паходжанне дзяржаўнай, рэлігійнай і культурнай эліты, нават тыпы менталітэту, маюць істотнае, але толькі функцыянальнае значэнне. Паводле гэтых крытэрыяў Вялікае Княства Літоўскае, дзе старабеларуская мова стала дзяржаўнай, было пераважна беларускай дзяржавай. Але тут не патрэбна мадэрнізацыя гісторыі, нельга экстрапаліраваць сучасную Беларусь на мінулую дзяржаву, нельга атаясамліваць польскую нацыянальную дзяржаву з гістарычнай Рэччу Паспалітай, альбо Расейскую імперыю з Маскоўскім княствам.

Ва ўмовах этнічна і канфесійна неаднароднай дзяржавы ў Беларусі сфармаваўся тып пісьменніка, асветніка, дзяржаўнага і рэлігійнага дзеяча на мяжы дзвюх альбо некалькіх культураў. Тыповым дзеячом такога тыпу быў ідэолаг рэфармацыйнага руху Сымон Будны (каля 1530—1583), лідэр польска-беларускага арыянства. Яго беларускамоўныя творы «Катэхізіс» і «Апраўданне грэшнага чалавека перад Богам» (Нясвіж, 1562, другая кніжка не захавалася) увайшлі ў кантэкст беларускай культуры. Яны засведчылі, што на першым этапе сваёй асветніцкай дзейнасці С.Будны арыентаваўся на традыцыю Ф.Скарыны. У 1563—1564 гг. ён адмежаваўся ад памяркоўнай плыні кальвінізму, перайшоў на пазіцыі радыкальнага арыянскага антытрынітарызму і ўсе наступныя кніжкі — антытрынітарны варыянт «Катэхізісу», «Новы Запавет», «Біблія Новага і Старога Запаветаў» (Заслаўль-Узда), «Аб некаторых артыкулах хрысціянскай веры», «Пра свецкую ўладу» — пісаў і выдаваў па-польску.

Пачынальнікам беларускага пратэстанцтва паводле свядомасці, моўна-культурнай і рэлігійнай арыентацыі быў Васіль Цяпінскі (каля 1530—1603), якога даследчыкі без грунтоўнага доказу залічваюць да «паплечнікаў С.Буднага»11.

Ён быў хутчэй паслядоўнікам Ф.Скарыны — такім жа самаахвярным энтузіястам, як і наш першадрукар. Каля 1580 года В.Цяпінскі пераклаў на беларускую мову і выдаў за ўласны кошт няпоўнае Чацьвераевангелле з прадмовай, у якой бадай што першы сказаў пра небяспеку дэнацыяналізацыі беларусаў у выніку непавагі кіруючых свецкіх і духоўных лідэраў да роднае мовы12. Ад В.Цяпінскага пачынаецца наш плач па занядбанню роднай мовы і дзяржавы, які паводле свайго ідэйнага сэнсу быў духоўным пратэстам і палітычным выклікам, у зваротах да Маці-Царквы («Трэнас» Мялета Сматрыцкага) альбо да народу і ўсяго свету (творчасць Ф.Багушэвіча, Янкі Купалы), зрэшты ўсёй «нашаніўскай» літаратуры.

Заснаваная на Берасцейскім царкоўным саборы (1596) унія беларускага праваслаўя з каталіцтвам утварыла амаль на два з паловаю стагоддзі уніяцкую канфесію — унікальную ў Еўропе спробу культурнага і тэалагічнага сінтэзу праваслаўя і каталіцтва. Палеміка вакол гэтай уніі і яе наступстваў працягваецца каля 400 гадоў. Але доўгі час у шматслоўных спрэчках найбольш клапаціліся пра «рускае» праваслаўе і «польскае» каталіцтва, забываючыся пра гераіню і пакутніцу гэтай драмы — Беларусь з яе тысячагадоваю дзяржаўнаю і культурнаю традыцыяй. Ігнараванне беларускага этнанацыянальнага і культурнага кантэксту характэрна для апошняй прысвечанай гэтай падзеі кнігі «Уния в документах» (1997)13. Беларускія акцэнты ў гісторыі уніяцкай Царквы апошнім часам адноўлены ў калектыўным зборніку «З гісторыі уніяцтва ў Беларусі» (1996), выдадзенай Інстытутам гісторыі Акадэміі навук Беларусі14.

Значэнне хрысціянства як духоўнай асновы развіцця, захавання і адраджэння беларускай культурнай традыцыі ўпершыню раскрыў дзеяч беларускага каталіцкага адраджэння, гісторык і культуролаг ксёндз Адам Станкевіч у манаграфіях «Родная мова ў святынях» (1929), «Беларускі хрысціянскі рух» (1939), «Хрысціянства і беларускі народ: Спроба сінтэзы» (1940), шматлікіх артыкулах і брашурах15. Ён прапанаваў адрозніваць два «паверхі» Хрысціянскай Царквы: першы — горны, нябесны, вечны і таму ўсёчалавечны; другі — зямны, гістарычны, па неабходнасці аб’ектызаваны ў грэшным жыцці сацыяльна-палітычнага і нацыянальнага быцця народаў. Нябесная Царква заўсёды дабрадатная для творчай дзейнасці людзей. Значэнне ж зямной гістарычнай Царквы нельга ацаніць толькі па правілах двузначнай логікі. Інтэграваная ў язычніцкую паводле свайго паходжання дзяржаву, яна не заўсёды свабодная ад імперскага псеўдамесіянства. Але святло Царквы нябеснай заўсёды прасвечвае праз сацыяльную «абалонку» Царквы зямной, палітызаванай. У выніку гэтага і зямныя цэрквы, калі яны не страцілі здольнасці да духоўнага росту, у канчатковым выпадку дабрадатныя для нацыянальнага адраджэння народаў.

Прынамсі да сярэдзіны ХVІІІ ст. праваслаўная Царква і каталіцкі Касцёл у Беларусі карысталіся беларускай мовай і былі інтэграваны ў кантэкст беларускай культурнай традыцыі. Аднак ужо з таго ж ХVІІІ стагоддзя пачалася фактычная «нацыяналізацыя» хрысціянства ў рэгіёне Рэчы Паспалітай і Расіі — русіфікацыя праваслаўя і паланізацыя каталіцтва. У такіх умовах царкоўная унія была гістарычнай неабходнасцю, першай спробаю стварыць у Беларусі «трэцюю духоўную сілу» паміж польскім каталіцтвам і расійскім праваслаўем. На думку А.Станкевіча, уніяцкая Царква ў ХVІІІ — пачатку ХІХ ст. выратавала беларусаў ад тагачаснай дэнацыяналізацыі. Але пасля яе ліквідацыі расійскім царызмам у 1839 годзе яе ролю ўзяў на сябе каталіцкі Касцёл. Католікамі былі ўсе пачынальнікі новай беларускай літаратуры і беларускага культурна-нацыянальнага адраджэння ХІХ — пачатку ХХ ст. — ад Яна Чачота, Яна Баршчэўскага, Паўлюка Багрыма да Янкі Купалы, братоў Івана і Антона Луцкевічаў.

Ёсць падставы думаць, што ў будучыні павялічыцца роля уніяцкай Царквы ў адраджэнні беларускай нацыянальнай культуры. Ужо сёння пачынаецца яе другое адраджэнне, максімальна набліжанае да культурнай традыцыі нашага народу (прыкметы першага адраджэння уніяцкай Царквы выявіліся ў «нашаніўскую» эпоху 1906—1915 гадоў, пазней у Заходняй Беларусі 1921—1939 гг.). Брэсцкая царкоўная унія — гэта, бясспрэчна, рэалізаваны фрагмент Уніі сусветнай, неабходнасць якой абгрунтаваў У.Салаўёў: «Сусветная Царква, будучы праз пасрэдніцтва святарскага чыну, аб’яднанага ў асобе Вярхоўнага Першасвятара, захавальніцай агульнай бацькаўшчыны, вялікай і вечнай мінуўшчыны людскога роду, не выключае, аднак, наяўнага мноства нацыяў і дзяржаваў [...]. Нацыянальная разнастайнасць павінна захавацца да канца вякоў; народы павінны заставацца на самой справе адасобленымі органамі сусветнага арганізму. Але і сам гэты арганізм павінен існаваць рэальна»16.

Шлях да хрысціянскага адзінства У.Салаўёў убачыў дакладна. Зразумела, гэтае адзінства нельга забяспечыць фармальнаю дамоваю. Толькі на шляху паэтапнага збліжэння Цэркваў і прызнання роўнакаштоўнасці «вялікіх» і «малых» нацыяў, прызнання экуменічнага руху як дабрадатнага для хрысціянства магчымая сусветная Унія.