Вера Лойка нарадзілася ў вёсцы Батурынка на Смалявіччыне. Вучылася ў Літаратурным інстытуце імя Горкага. Друкавалася ў ЛіМе. Жыве і працуе ў Мінску.

Недзе лілася вада. Ён прыслухаўся і вызначыў, што цячэ бачок у туалеце. Што тут было вызначаць – бачок сапсаваўся яшчэ задоўга да яго хваробы, і Алена мо сто разоў прасіла адрамантаваць, але часу ўсё не ставала, ды і не любіў ён гэтых хатніх клопатаў. Не любіў і не ўмеў нічога рабіць сваімі рукамі. Або наадварот – не ўмеў, таму і не любіў. Ніколі яму гэтае булькатанне не назаляла, бо не меў часу прыслухоўвацца. Раней ён не вылежваўся ў пасцелі – ускочыў ды пабег па сваіх справах. «Ваўка ногі кормяць», – гаварыў ён, калі жонка папракала адсутнасцю гаспадара ў хаце. Аднойчы, каб адчапіцца, ён нават паабяцаў паглядзець гэты пракляты бачок і даў Алене падставу папракаць, што не трымае слова. «Я гаспадар свайму слову, – сказаў тады Крыжэвіч, – я яго даў, я яго забіраю назад». Па слова ён ніколі ў кішэню не лез, мог адбрахацца ад каго хочаш. Вось толькі на паперы сваіх думак выкласці не ўмеў і дзіка зайздросціў тым, у каго гэта лёгка выходзіла, бо ў глыбіні душы ўсё яшчэ жыла няспраўджаная дзіцячая мара – стаць пісьменнікам. Тады гэта асацыявалася з лёгкім заможным жыццём. Пішы сабе, атрымлівай грошы і пашану, усе табе зайздросцяць... Так і празайздросціў усё жыццё сам. Хоць ужо і ведаў, што не такі гэта лёгкі хлеб, а вось жа не давала спакою думка, што не ўдалося.А цяпер рад бы адрамантаваць той няшчасны бачок, і роспачна ад усведамлення – не зрабіць гэтага яму ніколі.

На самай справе Крыжэвіч памёр, толькі ніхто яшчэ пра гэта не здагадваўся. А што гэта, як не смерць, калі чалавек не мае ўлады ні над кім і ні над чым, нават над сваім уласным целам? Ён не мог выказваць ніякіх думак, ніякіх жаданняў, ды і не было ўжо іх даўно, тых жаданняў. Якія жаданні ў нябожчыка? Лепш бы не было і думак, лепш прыйшла б сапраўдная смерць альбо хоць поўная непрытомнасць. Дык жа не, адабраўшы мову і рухомасць, нейкая невядомая сіла пакінула яму свядомасць і памяць, і гэта было невыносна. Што за сіла такая? Звычайна людзі кажуць – Бог, але ж ён у Бога не верыў. Пра смерць ён заўсёды стараўся не думаць. Будзе імгненне, калі свядомасць патухне – і ўсё. Імгненне расцягнулася на доўгія месяцы, а колькі часу яшчэ наперадзе – невядома. Але дзіва, менавіта цяпер, спаралізаваны і знямелы, ён стаў баяцца смерці.

Жонка і дачка ўвагі на яго не звярталі. Ён не ведаў нічога пра іх жыццё,яму не расказвалі. Навошта гэта нябожчыку? Яго кармілі, мянялі бялізну, так-сяк мылі, падавалі судна... Усё гэта рабілася без ніякіх эмоцый, моўчкі, дзелавіта. Напэўна, гэтак жа прыбіралі б яны магілу, спяшаючыся, каб хутчэй скончыць ды паспець на ранейшы аўтобус. Тут, у яго пакоі, яны таксама ніколі не затрымліваліся. Калі прыходзілі ўдзвюх, і жонка і дачка – гэта як трэба было яго павярнуць і адна не спраўлялася – ён прагна лавіў кожнае слова, якімі жанчыны перамаўляліся, каб хоць нешта даведацца пра іх жыццё, пра жыццё ўвогуле, за сценамі гэтай... магілы. Але яны пры ім не размаўлялі. І ніколі не звярталіся да яго. Бо для іх ён быў нябожчыкам. Хоць ён мог бы звяртацца да блізкіх, калі б тыя захацелі пачуць. Мову ў яго адабрала, гэта так, правую руку таксама. Але ж ён здолеў бы пісаць і левай, калі б далі аловак. У хаце быў кампутар. Хай бы паставілі яго каля ложка, Крыжэвіч набіраў бы тэкст левай рукой, і яны ўсё чыталі б на экране. Але кампутар стаяў у другім пакоі, а паперы з алоўкам яму ніхто не даваў. Неяк ён паспрабаваў знакамі давесці жонцы, чаго хоча, але спыніўся, калі ўбачыў у яе вачах злараднае задавальненне. Ён, Крыжэвіч, апынуўся пад яе ўладай, а раней усё было наадварот! і цяпер, зразумела, яна бярэ рэванш. Ды Крыжэвіч сам паводзіў бы сябе так на яе месцы. Ён усё жыццё не звяртаў на жонку ўвагі і не слухаў. Хіба што на самым пачатку... Дык тады ж Алена была прыгажуняй, з вялікімі вачыма, доўгімі вейкамі, пяшчотным тварам і шыкоўнай русай касой... Крыжэвіч казаў ёй, што кахае, і яна паверыла. На самай справе ні ў якое каханне ён не верыў. Ёсць чалавек і яго інтарэсы. Вось і ўсё. А каханнем людзі называюць жаданне валодаць тым, што падабаецца. Да прыкладу, той касой і тымі вейкамі. А потым вейкі радзеюць, вочы прыжмурваюцца, на пяшчотным тварыку з'яўляюцца зморшчынкі і каса спачатку ўкарочваецца дзеля зручнасці, а пасля ператвараецца ў рэшткі былой прыгажосці. І аказваецца, што нічым такім зайздросным ты ўжо не валодаеш, хоць падобных скарбаў навокал – колькі хочаш.

Так ужо выйшла, што наступная ўладальніца скарбаў мела яшчэ і каштоўнага бацьку – сакратара райкама партыі, камуністычнай, вядома. На той час гэта было – ого-го! Невычэрпныя магчымасці адкрываліся перад ім. Што тут думаць? Дачцэ, праўда, было ўжо сем гадоў, і яна бацьку любіла, як і ён яе, увогуле. Дачка плакала і спрабавала ўтрымаць яго слабымі дзіцячымі ручкамі. А ён... Ён адарваў малую ад сябе і пайшоў. Калі вярнуўся праз сем гадоў, яна яго бацькам не прызнала і не назвала ані разу, хоць і не адмаўлялася ад таго, што ён мог даць, у матэрыяльным сэнсе, вядома. А Крыжэвіч стараўся, думаючы, што верне гэтым яе любоў. Не, яна ніколі больш не сказала «тата». Да самай ягонай... смерці.

А што ёй, дурніцы, на бацьку крыўдзіцца? За тых сем гадоў жыцця з Тамарай Крыжэвіч зрабіў нядрэнную кар'еру, усё дзякуючы цесцю. Са сціплага выкладчыка нікому не патрэбнай роднай мовы ён скочыў у крэсла дырэктара вялікай і прэстыжнай школы ў цэнтры горада. Пакуль не ляснулася кампартыя і пакуль цесць не стаў нікім, Крыжэвіч паспеў такі добра замацавацца ў тым крэсле. І як пайшла мода на беларушчыну, ён хуценька перавёў сваю школу на беларускую мову, а там і статус гімназіі выбіў. Заробкі павялічыліся і прэстыж узрос. Стаў адбіраць на свой густ і вучняў, і выкладчыкаў. Перад ім ліслівілі, шукалі знаёмства, магчымасці дагадзіць. Марыне, дачцэ, зрабіў залаты медаль, уладкаваў на філфак, а куды яшчэ, калі яна да навукі няздатная, як і да працы ўвогуле. Вось толькі з хлопцамі цалавацца пачала ледзь не з шостага класа. Гэтую навуку яна засвойвала добра. Ягоная кроў. І на працу прыйшла, вядома ж, пад бацькава крыло. Лепшыя класы, лепшыя гадзіны, лепшы расклад – усё ёй, Марыначцы. А Марыначка перасварылася з усімі – і вучнямі, і настаўнікамі, адной чвэрці ёй на гэта хапіла. Калі б яна мела іншы характар, можа, калегі і менш бы ўвагі звярталі на тое, што беларускай мовы, якую вывучала на філфаку і цяпер выкладала, Марына толкам не ведала. І ведаць не імкнулася. Навошта многа ведаць, маючы бацьку дырэктара?

Неяк ён зайшоў на перапынку ў настаўніцкую. Марына правярала сшыткі. Раптам яна зморшчыла лоб, пагрызла ручку і спытала ні да кога нібыта не звяртаючыся:

– А ў слове «расклад» колькі «с»?

Крыжэвіча як варам абдало, бо з розных куткоў настаўніцкай пачулася хмыканне. А вострая на язык (каб ён ёй адсох!) Галіна Пятроўна тут жа адказала:

– Тры, а то колькі ж!

Настаўнікі зарагаталі, але ўбачылі дырэктара і раптоўна змоўклі. Ён павярнуўся і моўчкі выйшаў.

Галіна Пятроўна падала заяву праз два месяцы, не вытрываўшы ягоных прыдзірак. Каб дагадзіць Марыне, ён памяняў за некалькі гадоў больш як палову настаўнікаў. Але татам дачка яго ўсё адно не назвала. І ў гэтым яна была сапраўднай дачкой свайго бацькі. Бо ён таксама не ўмеў прабачаць. Нікому і ніколі.

Звальняючыся, Галіна Пятроўна задала яму нечаканае пытанне:

– Скажыце, Мікола Міхайлавіч, а ці верыце вы ў Бога?

Ён аж разгубіўся. Бо неяк няёмка (не той час) было сказаць, што не верыць. Але ж і зманіць не ставала духу.

Ды што яны, зусім з глузду з'ехалі, які Бог? Дзе яны таго Бога бачылі? Ну вось Галіна Пятроўна веруючая, а ён, Крыжэвіч, захацеў і выкінуў яе з працы – ці ж дапамог ёй Бог? Э не, даражэнькія, азіраючыся на Бога многага не дасягнеш. Каб жыць добра, трэба напляваць на ўсе гэтыя маралі ды запаведзі і дабівацца свайго любым шляхам, любым спосабам. Іншы раз, праўда, запаўзаў у галаву сумнеў: а што, калі нешта там такое ёсць, як яны гавораць, і адказваць усё ж давядзецца? Ён баяўся смерці. Думка, што не так ужо шмат часу міне і яго зусім не будзе, кідала яго ў жах. Але яшчэ большы жах ён адчуваў, калі дапускаў, што тагасветнае жыццё ўсё ж ёсць і Бог таксама. А ну як там сапраўды за ўсё спытаюць? На шчасце, гэткі настрой у яго бываў рэдка.

Людзі звычайна не любяць хадзіць на пахаванні, бо як ты ні супраціўляйся сумным думкам, якім вялікім аптымістам ні будзь, а абавязкова падумаеш пра той дзень, калі ўвесь гэты рытуал адбудзецца над табой. Крыжэвіча ж пахаванні ды хаўтуры заўсёды прыводзілі ў добры настрой. Ён пільна ўглядаўся ў твар нябожчыка, услухоўваўся, нават прынюхваўся і заўсёды прыходзіў да адной і той жа высновы: «Няма там нічога. Няма! Усё канчаецца тут. А значыць – і жыць трэба тут. На ўсю катушку. Усё браць, што можаш. Што не даецца – вырві зубамі. І нічога там за гэта не будзе».

Але на пахаванні славутай Актрысы ён раптам спалохаўся. Лепш бы не хадзіў. Але ж уся багема была там, а Крыжэвічу так хацелася да яе належаць. Увогуле, пахаванне – лепшае месца, каб засвяціцца сярод вядомых ды паважаных людзей. Каля аднаго пастаіш моўчкі, ён цябе і не заўважыць, а збоку здаецца, нібыта гэта вы смуткуеце разам. З другім нейкім словам перакінешся – астатнія падумаюць, што вы блізка знаёмыя, ды проста стрымліваецеся ад размовы – не тыя, маўляў, абставіны.

Дык вось, калі труну вынеслі з памяшкання тэатра на вуліцу, прысутныя сустрэлі яе воплескамі. Безліч разоў за доўгае творчае жыццё Актрысе апладзіравалі. І заўсёды яна ўдзячна кланялася ў адказ. Ну, з труны, вядома, не паклонішся.Але невядома адкуль наляцеў вецер (а было ж цёпла і ціха!) і ўзняў у паветра пасму белых валасоў нябожчыцы. Памахаў той пасмай і знік, як і не было. І тады наступіла цішыня. Усе зразумелі, што гэта Актрыса апошні раз дзякуе сваім гледачам за іх любоў і назаўсёды развітваецца... А Крыжэвічу стала страшна. Неўзабаве з ім гэта і здарылася.

Некалі ён лічыў, што ад жыцця трэба браць як найбольш задавальненняў, каб было што ўспомніць, калі яны стануць недаступнымі і непатрэбнымі. О, як жа ён памыляўся! Цяпер гэта самыя балючыя ўспаміны. Уласна кажучы, успаміны ўсе балючыя, таму што яны пра жыццё. А жыццё скончылася, толькі вось ніяк не скончацца пакуты.

Пакутай для яго цяпер было ўсё. Заўсёднае прыніжэнне, абыякавасць дачкі, жонкі, немагчымасць бачыць унучку. Ён любіў малую, як нікога на свеце, мабыць, нават дачку так не любіў. Аленка была падобная да яго і знешне, і характарам. Крыжэвіч любіў бавіць з ёю час, гуляць па вуліцах, частаваць цукеркамі і марожаным. Любімым заняткам дзеда і ўнучкі былі прагулянкі на базарную плошчу, дзе ў выхадныя дні граў нейкі самадзейны ансамбль у беларускіх народных строях. Малая, не саромеючыся, танчыла пад іхнія песні, і ён цешыўся ёю, бо хацеў, каб Аленка вырасла менавіта такой: жыццелюбівай, упэўненай, незакамплексаванай. Каб абыходзіла ў сваім жыцці самоту, сумненні, боль і ўсялякае ўбоства. Мабыць, так яно і будзе. Ва ўсялякім разе, дзверы ў пакой хворага дзеда падрослая Аленка не адчыніла ні разу. Пэўна, убачыць унучку яму ўжо не давядзецца. А чуе яе штодзень, праўда, праз дзверы. Слых у яго добры.

Нешта сёння адбудзецца – адчуў ён, ледзь расплюшчыўшы вочы. З горыччу падумаў: ну што з ім можа адбыцца? Але ў акно лілося такое незвычайнае мяккае святло. Яно нешта абяцала, але што? З таго кутка, у якім стаяў ложак, Крыжэвіч не мог бачыць ні зямлі, ні дрэў, ні вокнаў насупраць. Толькі кавалак неба. Неба было звычайнае, шэрае, адкуль жа ўзялося гэтае святло? І раптам ён зразумеў – выпаў першы снег.

Крыжэвіч заўсёды любіў гэты дзень. Любіў той асаблівы настрой, што з'яўляўся, калі раніцай падыдзеш да акна і ўбачыш за ім такую чысціню і ўрачыстасць, што ажно дух захоплівае. Толькі снег мусіць выпасці менавіта ноччу, удзень яго адразу ж затопчуць, змяшаюць з граззю, і ніякай радасці не будзе. Раніца першага снегу – адзіны светлы ўспамін у ягоным жыцці. У такую раніцу не хацелася ні з кім і ні за што змагацца, не хацелася зневажаць жонку, не хацелася нікога крыўдзіць і прыніжаць. Не хацелася быць самім сабой...

Але ўсё праходзіла, як толькі той нетрывалы снег раставаў і змешваўся з чорнай зямлёю, пакідаючы ў сэрцы нейкую шчымлівую пустату. Да наступнай раніцы.

А можа і няма там ніякага снегу? Убіў сабе ў галаву – снег, снег – нічога ж не відаць. Але гэтае святло не магло падманваць – снег быў незалежна ад таго, бачыць яго Крыжэвіч ці не.

Кватэра пакрысе пачала напаўняцца гукамі. Прашлёпала пантофлямі на кухню жонка. Дачка будзіла малую, гучна, ледзь не зрываючыся на крык, бо тая ўставаць не хацела. Унучка хныкала, што не пойдзе ў школу. «Зараз скажа: я табе не пайду», – падумаў ён. Марына паўтарыла тыя словы дакладна. Нічога дзіўнага, ён слухае гэта ўжо мноства раніц. З перапынкам на суботу і нядзелю. Дачка з унучкай, аб нечым спрачаючыся, выйшлі з кватэры, гучна ляснулі дзверы, адазваўшыся ў ягоным сэрцы вострым болем. Ён падумаў, што быў бы абсалютна шчаслівым чалавекам, калі б перад адыходам яны зазірнулі ў яго пакой ды сказалі колькі слоў. Але ім такое і ў галаву не прыйдзе.

Аднекуль з глыбіні кватэры пачуўся мужчынскі голас. Можа, падалося. Або Алена выклікала сантэхніка. Праўда, у дзверы ніхто не званіў, але ж ён мог праслухаць. А можа, былы зяць завітаў адведаць дачку. Але яе ўжо няма дома.

Марына сыходзіць на працу кожны дзень у адзін і той жа час. У школе ў яе ўрокі пачыналіся пазней, можна было паспаць, што тая вельмі любіла. Цікава, дзе яна працуе? Наўрад ці без бацькавай апекі ёй удалося ўтрымацца на старым месцы. З такім характарам... Характар у Марыны быў бацькаў, але ж яму хапала розуму сварыцца толькі з тымі, ад каго ён ніякім чынам не залежаў. Перад кім трэба ён мог і прагнуцца, і падліслівіць, і ўсё жыццё гэта яму спрыяла. Вось толькі перад Богам неяк не выйшла... Калі жыць як хочацца, то абавязкова будзеш вінаваты перад ім. Дык што ж, зусім ад жыцця адмовіцца? А раптам гэта ўсё, край, і няма там нічога, ні таго свету, ні Бога? Раней ён быў у гэтым упэўнены. І не было часу надта разважаць над падобным пытаннем. Цяпер часу, каб падумаць, хапае, але застаецца ўсё менш і менш, а можа і зусім не застаецца, хто ж пра гэта можа ведаць. Хіба што... Бог, калі Ён усё-ткі ёсць. Хай бы хоць знак які падаў, каб ведаць... Тады і жыў бы іначай, дагаджаў бы Яму. Вунь людзям даводзіцца дагаджаць, то ўжо дзеля Бога ён бы пастараўся. Бедная галава пухла ад гэтых думак. Але не сёння.

Сёння яго цалкам займаў снег. Упершыню ў жыцці ён чамусьці ўспомніў, як стаяў некалі на ганку роднай хаты гэткай жа раніцай, і было яму гадоў пяць, не болей. Ён глядзеў і дзівіўся – яшчэ ўчора двор быў гразкі, забруджаны і патаптаны скацінай, а сёння – такая чысціня, такая бель. Нібыта і не ў свой двор трапіў. Але ж ганак – свой і дзверы за спіной – таксама свае. Адчыні іх – і знікне гэтая чысціня, а будзе даўно не мытая падлога, чыгуны з бульбай на прыпечку і стомлены твар маці ў клубах пары... Не, ён не хацеў вяртацца ў хату, хацеў глядзець і глядзець на першы снег. Так жыццё пасля і павяло – каб як найдалей – ад хаты, ад двара, ад вёскі... А пасля выйшла: і ад жонкі, ад дачкі... А болей у яго нікога і няма. Ад усведамлення гэтага стала страшна, і яму адчайна захацелася, каб Бог – быў! Хай сабе Ён не прабачыць усяго, што нарабіў Крыжэвіч за свой зямны час, але, магчыма, нават караючы – пашкадуе. Як бацька...

– Ойча наш, каторы ёсць у небе... – упершыню ў жыцці ён прамовіў гэтыя словы. Адкуль што ўзялося, ён жа ніколі не ведаў, ды і не хацеў ведаць, ніводнай малітвы. Але словы гучалі, здавалася, незалежна ад яго. Нібыта нехта нябачны шэпча яму на вуха, а ён толькі паслухмяна паўтарае іх...

– Будзь воля Твая, як у небе, так і на зямлі... – Ён паўтарае... Паўтарае! Ды ён жа гаворыць... Услых!

– І адпусці нам грахі нашыя, як і мы адпускаем вінаватым нашым...

Праз плюскат вады Алене пачулася, нібыта яе хтосьці кліча. Яна выключыла душ, закруціла краны і высунула галаву з-за пластыкавай фіранкі. «Галюцынацыі, ці што?» – устрывожылася яна, бо клікаў голас Крыжэвіча, але ж гэтага быць не магло. Так-сяк абцершыся ручніком, яна накінула халат і, забыўшыся пра шлёпанцы, ірванула дзверы ваннай. «Падалося», – супакоілася яна. У кватэры было ціха. І ўсё ж нейкая сіла цягнула яе да дзвярэй у пакой мужа. Пакідаючы на падлозе мокрыя сляды, яна гучна прашлёпала па калідоры. Да босых ног прыліпаў пясок. «Ізноў хадзіла каторая не разуўшыся, – падумала Алена, – а падмесці рук няма».

Яна шырока расчыніла дзверы і спынілася на парозе... Але Крыжэвіч яе бачыць ужо не мог. Ён тымчасам ішоў басанож па першым снезе, не чуючы холаду і не пакідаючы пасля сябе слядоў...