Магіла Алаізы Пашкевіч (Цеткі) у Старым Двары на Лідчыне.

Тонкі жаночы спеў сягаў усё вышэй і ўжо здаваўся Алаізе працяглым стогнам. Захацелася раптам падняцца, як у сне, на ўяўных крылах, узляцець над касцёлам, над усёю зямлёю і там, у светлай вышыні, прыпасці асмяглымі вуснамі да ран Пана Езуса і плакаць, плакаць... «Злітуйся над намі, Пане наш, Божа міласэрны, збаў мяне ад думак пажадлівых – усё пра цела, грэшнае цела сваё, і дай, Божа, волі моцнай, каб узвысіўся дух мой... Памажы і ты мне, Матка Боска, злітуйся нада мною, вазьмі пад сваю апеку».

Па шчоках цяклі слёзы, але выціраць іх Алаізе не маглося. Ад сырога холаду адымаліся ногі, стаяла нерухома, апершыся спінаю аб сцяну. Адчула такі моцны прыліў жаласці да сябе самой і да ўсіх гэтых незнаёмых людзей, якія стаялі побач і, молячыся, лёгка ўдаралі сябе ў грудзі ледзь стуленымі кулачкамі, што зашчымела сэрца. Плечы, усю спіну працінаў ледзяны холад муру, але не магла нават крануцца з месца. Нехта лёгенька тузануў яе за рукаво палітончыка, як паклікаў. Нечакана для самой сябе паслухалася, ступіла колькі крокаў да лавы і села, ледзь сагнуўшы задубелыя ў каленях ногі, паставіла іх на драўляную падстаўку ўнізе. Суседка, інтэлігентнага выгляду старая з маленькім худым тварыкам, усё мыляла тонкімі бледнымі вуснамі. І Алаіза таксама пачала маліцца, шаптала пацеры доўга і ўтрапёна, ужо нават не чуючы казання ахрыплага старога ксяндза. Людзі ў касцёле пачалі адступаць да сцен, і тады па доўгім, да самых дзвярэй, праходзе спачатку пайшлі служкі ў белым, падносячы над сабою перавітыя папяровымі кветкамі і стужкамі каваныя крыжы, потым, за імі, ксёндз.

Тады паспешліва паднялася, каб далучыцца да натоўпу, які ўжо хваляю выцякаў праз дзверы на падворак. А там, на падворку, праціснулася бліжэй да вогнішча, удыхнула прыемны гаркаваты дымок. Слухала, як ксёндз свенціць агонь. Вогнішча ачахвала. Дзеці грэблі з попельнага краю чорнае вуголле ў гліняныя гаршэчкі, беглі да вазоў, што радамі стаялі адразу ж за касцёльнаю агароджаю.

Сонца было прыцемнена рэдкімі аблокамі.

Алаіза вярнулася на хвіліну ў касцёле, стала на калені і падняла вочы на абраз Маткі Боскай, праз які час супакоена перажагналася, затым паціху выйшла за дзверы. Не азіраючыся, адразу ж за касцёльным цвінтарыкам павярнула да чыгуначнага пераезда. Душу ўсё яшчэ поўнілі спакой і святло. Ішла хутка. Захацелася піць. Здзівілася, калі ўбачыла, што лазовае вечка яе невялікай дарожнай кашолкі прачынена, хацела выняць прыпасеную бутэльку малака. Пальцы нечакана слізганулі па гладкіх халаднаватых кругляшах. Зазірнула ў кашолку і засмяялася. Наверсе, у шматкутонкага палатна, ляжалі два велікодныя фарбаваныя яйкі і акраец пірага з цёмнаю бліскучаю скарынкай. Пэўна, тая ж добрая душа, спагадлівая старэнькая суседка ў касцёле. З памяці зноў паплыло ўзнёслае: «Алелюя-а...».

Ужо амаль бегла па вузенькай сцежцы ўздоўж чыгуначнага палатна. Але хутка задыхалася і прыцішыла хаду. Неба апускалася ўсё ніжэй. Наперадзе трывожна мігцелі далёкія чыгуначныя агеньчыкі. Густая важкая ноч ціснула на плечы. Дыхалася цяжка. Кашолка шоргала днішчам па высокіх цэўках сухога выпетранага палыну. Абцасы боцікаў падчэплівалі і торгалі з зямлі старую траву. У халяўкі заляталі калючыя каменьчыкі. Прыпынялася і таропка высыпала іх. Ноч падганяла...

Злева зеўрала круглая чорная бездань адхону. Вочы ўжо добра звыкліся з цемраю, але ішла асцерагаючыся, увесь час помніла, што глыбока ўнізе да насыпу падступаюцца густыя дзікія карчы і там цяпер здаўлена каўкалі птушкі, шамацела дробнае звяр’ё. Спіну казытліва перабіоалі халодныя лапкі страху. Аднак – нічога, бо колькі ўжо разоў вось так ехала яна дахаты са свае Вільні. А стрэлы рэек ужо ляцелі па мосце між парэнчамі. І сцежка тут рэзка крутнулася ад палатна і зазмяілася з насыпу ўніз.

Пільнаўзіраючыся сабе пад ногі, Алаіза пачала асцярожна спускацца. Цяпер трэба быдзе цэлую гадзіну ісці блізу абрывістай безыменнай рачулкі, што яшчэ і не бачная добра, але клякоча зусім ужо блізка і даволі пагрозліва.

Пайшла павольней, сачыла за таямнічым бляскам рачной стужкі, баялася прамінуць кладку. Пасля напрасткі, праз балацявіну і малады алешнік, яна дойдзе да бальшака наўкруг Ваўкаўшчыны. А там паўкіламетра цераз начны чорны лес. Спяшалася, не чуючы ні страху, ні холаду.

І раптам з вязкай цемры даляцеў залівісты сабачы брэх: «е-ех-е...е». Але не спалохалася, а ўзрадавалася. Значыць, двор Каладзішкаў застаўся ўбаку. Пачыналася Ваўкаўшчына. Цемра крыху парадзела, дыхалася лягчэй. Цяпер – напрасткі – да самага Старога Двара. Яшчэ прыспешыла хаду. І тут ледзь не ўскрыкнула ад жаху: проста перад ёю стаяў высокі шыракаплечы волат. Хацела крутнуцца назад. Але апамяталася і раззлавалася на сябе: «Адабрала памяць!». Колькі разоў, мінаючы Каладзішкаву сядзібу, яна падыходзіла да гэтага адзінокага, амаль напал зламанага навальніцаю дрэва і ўсё роўна забыла. З палёгкаю выдыхнула паветра: праз метраў сто пачыўнаўся доўгачаканы бальшак. Кашолка, здаецца, пацяжэла, адрывала руку. Пачула голад. Паставіла кашолку на зямлю пад акалечаным дрэвам, выняла пірог і малако. Пірог быў пахучы і салодкі. Даўно, здаецца, не ела так смачна...

Але калі маці, ужо расцёршы ёй ногі змочаным у гарэлцы ручніком, паставіла на стол гліняную місачку з яшчэ цёплаю капустаю, не вытрывала і ўзяла лыжку. У ахвоту ела ўпадабанае з маленства варыва, што смачна пахла добра прасоленым, крыху прыстарэлым мясам кумпяка.

– А маё сэрцайка так і чула! – маці гаварыла ціха, амаль шэптам, хаця дзверы ў вялікі пакой, дзе спаў бацька, былі наглуха зачынены.

Яны сядзелі ў кухні з вялікай свежапабеленаю печаю за доўгім і шырокім, вышараваным да жаўцізны сталом.

– І надоўга, Лізанька?

– Цяпер – надоўга, думаю. Толькі на пару дзён якіх у Гародню трэба, мамачка.

– От і да Стэфкі зайдзеш, – маці нечакана заплакала.

– Зайду, мамачка. Не плач, ну, чаго тытак!

– Завязеш ёй чаго, наладкуем трохі. Квашаніны, можа.

Зарыпелі дзверы, і ў цёмным дзвярным квадраце забялела высокая худая постаць.

– Ну што? Пшыехалі? – Бацька задаволена засмяяўся. – То чакайце, хоць марынарку на плечы кіну.

...Шпакі веснавалі. З лёту сядалі на разворанае поле, не зважаючы на тоўстых кавак, з раніцы шукалі спажывы. Як пярэстыя чаўночкі, снавалі між частага танюткага бярозавага голля, абсыпанага бліскучай драбнатой першых лісцікаў.

Ад няспыннага шчоўкання і хрыплаватых пераліваў закладала вушы. Пахла, кружыла галаву чаромха – млосна і звабліва-горка. Дзярката хрыпянула каўка. Пашукала яе вачамі ў бярозавай раскошы. Не каўка, аднак, а шпак-перасмешнік.

Каля адрыны ў глыбіні двара разлівалася белае малако ігрушыны. Яблыні ў садзе смешна вытыркалі ружаватыя пыскі пупышак. Праз сад пайшла да поля і там, па разоры, быстрымі шырокімі крокамі зашахала далей, у малады алешнік на ўскрай Ваўкаўшчыны. Паўсюль праз мёртвую рудую траву ўжо добра дзерлася прагкая зялёная шчотачка. Прабіліся сінія капыцікі.

Пайшла хутчэй. Нізавы вецер падымаў нетрывольны пылок і адносіў убок яго жаўтаватыя воблачкі. Нібыта ўпершыню ўбачыла, як трывожна трапечацца маладое лісце асін – кожны лісцік паасобку. Уваччу мільгацела. Падымалася ленае сонца, залівала ўсё густым залацістым алеем. Ад Алаізіных ног, пры хадзе, торгаліся ў бакі пругкія язычкі лопуху і малачаю. Абмінула невялікую забалаць, залітую чорнаю жыжкаю. Мпынілася каля высокага арэшніку, абсыпанага жменямі тонкіх завушніц. Арэшнік цвіў. Пяшчотныя малінавыя шчотачкі вытыркваліся з доўгенькіх акуратных коканаў-пупышак.

Любіла арэшнік, любіла, як ён цвіў. Пайшла далей, і адразу ж у нос ударыла перапрэлым лістам – якраз мінала глухі імшанік, у якім улетку пасвілі быдла. Зямлю зялпіла гнілаватая клейкая ржаўчына. І раптам спынілася – проста перад ёю, за тонкімі стваламі, стаяў, высока задраўшы галаву з выскаленымі зубамі, белы, з рудаватымі плямамі на спіне, сабака. Хацела адразу ж крутнуцца назад. Але сабака нават не павярнуў да яе галавы, не гаўкнуў. Застыў у дзіўнай, ненатуральнай стойцы. Падступілася бліжэй, прыгледзелася: сабака быў павешаны! Імгненна ўявіла, як усё адбывалася. Нехта, ці не гаспадар, нагнуў да самй зямлі асінку, з прывязанай да яе ствала вяроўкаю, другі канец якой пятлёю схапіў цюцькаву шыю. Потым чалавек адпусціў дрэўца, і яно рэзка махнулася ўверх, цягнучы за сабою, на вяроўцы, і сваю ахвяру. Ствол яшчэ доўга выпростваўся, сабака сутаргава драпаў мордаю за напятай вісельняй, стоячы на задніх лапах. Хапаў пераціснутым горлам апошнія глыткі паветра, але пятля не адпускала. Так і закачанеў, выскаліўшы шызы рот з бліскучымі вострымі клыкамі. Якімі ж звярамі бываюць людзі.

Пад тўстай сасною горбіўся вялікі мурашнік з рудога шыгалля. І па версе яго роем шнуравала мноства карычневых з тоўстымі брушкамі лясных мурашоў. Паднесла руку да самага верху піраміды з адтулінкаю ўвахода. Даланю ўмомант апекла. Ягася заўсёды смяялася: «Ну што, доця, пасікалі мурашачкі?!».

Алаіза адышла ад мурашніку – і войкнула: уся паляна была засланая суцэльным блакітна-аксамітавым дываном пралесак. І тут, нечакана, яна пачула прытарны пах дыму. Спалохана азірнулася, упершыню змеціла, як многа вакол зламаных сухадрэвін, паміж амшэлых пнёў паўсюль тырчала чорнае ламачча. Паляну збоку перарэзала нешырокая дарога, абшытая па краях бруснічнікам з васкова-блішчастымі круглымі лісточкамі і белымі бубкамі першацвету. Усё ж далекавата адышлася: да самай Цімкавай сядзібы. Каваль Цімка памёр яшчэ такрок. Яго адзіны сын Стась даўно з’ехаў у Вільню і не аб’яўляўся нават на бацькавых хаўтурах. Сядзіба без гаспадароў здзічала. Зусім нізка, шарготка рассякаючы паветра крыламі, праляцела вялікая прыгажуня-жаўна.

Дым цягнуўся якраз ад Цімкавай сядзібы. І Алаіза пайшла ў той бок. Ледзь прадзерлася праз калючы дзікі маліннік, па якім, воддаль адна ад аднае, высіліся белагрудыя старыя бярэзіны. Хацелася піць. Заспяшалася далей, мнучы пухнаты мох і ярка-зялёную дзеразу. Зрабілася трывожна.

Спачатку яна ўбачыла саму чорную Цімкаву кузьню, пасля ўжо і хату-крывулю. Маленечкія вокны і дзверы хаты былі накрыж забіты пачарнелымі дошкамі, але на ганку, як ні дзіўна, стаяла набранае вядро вады. Вадою, да самага верху, была напоўнена і чараватая дубовая бочка перад кузняю. Дзверы кузні, з прыбітай амаль па ўсёй іхняй шырыні воўчай шкураю, былі прачынены. Над комінам цадзіўся дымок. Сэрца насцярожана сціснулася. Ціхенька стала каля дзвярэй, у плячо і шчаку ўдарыла гарачая хваля. Рыпелі ўключыны. І тут яна ўбачыла: злева, проста на гліністую зямлю былі звалены ў стракатую горку тканыя посцілкі. Прыгледзелася, успыхнула. Гэта былі зусім не посцілкі, а цэлая горба шырокіх слуцкіх паясоў – ці не тых самых, якія ўжо каторы год збіраў па ўсім краі Ян Луцкевіч. Але месяц назад Яна нахабна, сярод белага дня, абрабавалі, забраўшы крыж семнаццатага стагоддзя і шытыя золатам слуцкія паясы. Цяпер пад сцяною кузні ляжала не хараство і не багацце, а бруднае рыззё. На месцы залатых узораў шарэлі брудныя плямы. Залатыя ніці былі выдраны. Дрыжачымі рукамі, гнеўная, Алаіза рванула да сябе дзверы кузьні, ступіла з яе чырвоны прыцемак, спынілася. У кузні былі двое, а на вуголлях каля самага краю горна стаяў шырокі таўсценны кубак з жоўтай трымтлівай вадою. Але не, у кубку была зусім не вада. Так таямніча і цёмна-ільніста, так прыцягальна магло блішчаць толькі золата. І Алаіза імгненна зразумела – кубку на вуголлі плавіліся слукія паясы.

Той з двух, што стаяў злева, трымаючыся за ручку меха, у дозгай, падпярэзанай салдацкім рэменем шарачковай світцы, пазіраў проста ёй у вочы. Крывіў тоўстыя пашэрхлыя вусны і часта міргаў. Бялкі яго вачэй здаваліся зусім чырвонымі. Маўчаў. Усю ягоную галаву, да самых броваў, паясалі пабурэлыя бінты, і амаль па ўсім гэтым турбане паўзла зверху данізу цёмная ад закарэлай крыві тоўстая п’яўка. Адразу было відаць, што тут была не такая даўняя, яшчэ, відно, незагоеная рана.

Другі ў кузні стаяў да Алаізы бокам, ні на імгненне не адводзячы позірку ад кубка. Быў у пацёртым чыноўніцкім мундзірчыку і яшчэ новых фарсістых ботах. Да смешнага танканогі і шчыплы.

Доўгія цёмныя валасы яго ліліся па стаячым каўнерыку на вузкія плечы. Ён нават не павярнуўся на рэзкае:

– Стась, до ўжо!

Толькі раззлаваўся:

– Адчапіся ты” – Цяжка выдыхнуў паветра.

Моцна трымаючыся за ручкі дозгіх жалезных шчыпцоў, акруглыя клешні якіх ляжалі на вуголлях, Стась асцярожна падсунуў гэтыя клешні да кубка з расплаўленым золатам – верх шуснуў сноп зыркіх жарынак, – незадаволена крэкнуў і раптам, хоць і запознена, спінаю адчуў прысутнасць чужога чалавека. Імкліва, спалохана азірнуўся, убачыў Алаізу, але шчыпцоў з рук не выпусціў. Наадварот, пачаў павольна і асцярожна падымаць іх над вуголлем. Маленькімі крокамі адступаў у кут, падамаючы шчыпцы ўсё вышэй.

Алаіза нават не варухнулася. Бачыла, стаіўшы дыханне, як чорныя клешні падняліся ўжо амаль да ўзроўню яе плячэй, потым – аблічча.

І раптам высокі, у бінтовым турбане, рыўком падскочыў да Алаізы, схапіў яе, амярцвелую, за плечы і моцна прыціснуў да сябе. Ажно заплюшчыла вочы. А ён адступіўся, абедзьвюма рукамі падштурхнуўся Алаізу да выхаду. І тады ўжо, каля самых дзвярэй, нахіліў сваю вялікаю галаву ў турбане, узяў яе руку ў свае лапішчы і нечакана пацалаваў. Весела, гучна, рассмяяўся:

– Ну, то як вашы ціятры, паненка?

Чалавека цяжка было пазнаць, але гэта быў...

– Міхайла?! З Пінску!

– Пазнала?! Вот так, паненка. Го-го... А ты не змянілася.

Алаіза хацела абняць яго за мугутныя плечы, але ўбачыла: Міхайла насцярожана слізгануў позіркам па сваім прыціхлым натапыраным напарніку Стасю, насупіўся, апусціў перад Алаізаю галаву і тут жа нейкім жудасным глухім голасам пацягнуў:

– І-і... Ты не думай, я тут ні-ні... Мае віны тут, – кіўнуў на кубак з золатам, – няма. Эх, бяда. Усё мяне, паненка, да нейкага берага гнілога прыбівае.

Алаіза бачыла: Стась апусціўшы шчыпцы, цікаваў за імі косым позіркам, нарэшце коратка і адрывіста скамандаваў Міхайле:

– Пара! Давай ужо, мілаша.

Міхайла нават не глянуў на яго, толькі даланёю ціскануў Алаізе на плячо:

– Пачакай на дварэ, паненка, – адчыніў дзверы, – толькі каб нікуль адсюды. Чуеш?

Кіўнула галавою.

Ледзь пераступіўшы самлелыя ногі, падышла да вядра на ганку, набрала прыгаршчы вады, абмыла ёю, ужо цеплаватаю, твар. Потым прыпала спіною да сцяны Цімкавай развалюхі, чула, як з прыемнай казытлівасцю абсыхаюць на сонцы шчокі і лоб.

З кузні выскачыў распараны Міхайла, зачэрпнуў мядзянаю конаўкаю з бочкі і зноў папярэдзіў:

– Адна без мяне нікуды, чуеш?

– Чую.

– От так! – і пабег у кузню.

...Па гэтай лясной дарозе яны дойдуць якраз да алешніку, адтуль ужо добра бачны іхні Стары Двор. Алаіза ішла паперадзе, побач – Міхайла, у салдацкім шыняльку і высокай казацкай папасе, з-пад якой шырэла палоска закарэлага бінту. Следам за ім, бясконца балбочучы, Стась. У лёгкім плашчы і сінім брыльку.

Цяпер Алаіза прыгледзелася да яго пільней – яшчэ зусім малады чалавек, выпетраны да жаўцізны. Стась увесь час папраўляў карычневае кашнэ і гаварыў без перасціху. Адкуль гэты чалавек набраўся такога красамоўства, Алаіза зразумела, толькі пачуўшы нечаканае:

– Мы сацыялісты-рэвалюцыянеры... – яна не азіралася, але ведала, што Стась звяртаецца толькі да яе. – Мы ніколі не перастанем паўтараць...

– Слухай, – Міхайла памкнуўся ўмяшацца, але Стась загаварыў яшчэ грамчэй:

– Чыя б кроў ні цякла, дзе-небудзь праліваюцца і слёзы. І мы зможам пераступіць праз усё гэта. О так, мілаша! Пераступіць з трапяткім пачуццём страшнага абавязку і трагічнай неабходнасці.

– А што, – рашуча павярнула галаву да Стася, – гвалтаваць, нішчыць хараство – таксама трагічная неабходнасць?!

– Ах, вы пра паясы? – Здзекліва: – Хлапаманскія штучкі – вось дзе наша бяда!

– Ян Луцкевіч, – прыглушыла голас, раздумваючы, ці варта ўвогуле працягваць. – Дык вось Ян, у якога вы ўкралі... і паясы, і крыж...

Крокі за яе спіною адразу ж прыціхлі.

– Так, укралі, мілаша! А ён збіраў іх не адзін месяц.

– Знайшоў сабе дзела!

Стась раптам выбег перад ёю на дарогу, але не спыніўся, а крутнуўся бліжэй да Міхайлы, пайшоў з ім побач. Падняўшы руку, выгукнуў:

– О людзі!

Алаіза ледзь не рассмяялася, але ён працягваў:

– О людзі, людзі! Вы прайшлі шлях ад чарвяка да чалавека. Але цяпер, – голас яго танчэў, – цяпер, як малочныя зубы, вы павінны!.. дзеля саміх сябе, дзеля сваёй будучыні, вы павінны вырваць з сябе веру! І ў Бога, і ў сваю дзіцячую свабоду, і ў гэтую вашу гнюсную бессмяротнасць недзе там... – махнуў рукою ці не на высокія кусты алешніку ўздоўж дарогі.

Зноў усміхнуўся, змеціўшы пагардлівую Міхайлаву грымасу.

– І што ж нам, бяззубым хадзіць?

– І тады, – Стась як не ўчуў яе насмешкі, – тады ў вас ва ўсіх вырастуць сапраўдныя зубы!

– Бязбожнік ты, мілаша, – уздыхнуў Міхайла.

– Ты мне пра дух? Так? А дух твой, мілаша – гэта ўсё, ведаеш, прадукты нашай плоці! Нашага магутнага цела... Выдзяляецца, як пот!

Міжволі скасілася на гэтае «магутнае чалавечае цела», усміхнулася вачамі да Міхайлы і зноў здзівілася ягонай незразумелай насцярожанасці.

– Значыць, па-вашаму, і рэвалюцыя – толькі вынік жаданняў нашага цела?

– А, падумаўшы, не выключана, мілаша. І калі наша рэвалюцыя ўзарвецца, ведайце! Гэта ўзарвецца не толькі розум! Не толькі розум нашых стагоддзяў, але і дзікае наша вар’яцтва, наша агульнае вар’яцтва. А яно яшчэ кіруе чалавецтвам. І ўсе рэвалюцыі ад таго, што мы доўга тапталі сваю прыроду. І яна бунтуе! Ірвецца наверх.

– А мы, значыць, мусім ёй патураць?

– Абавязкова, мілаша. Чалавечай прыродзе ўласціва толькі адна, толькі адна праўда!

Кашлянула, хацела запытаць пра гэтую праўду, але энергічны Стась апярэдзіў:

– І ў гэтай праўды адно імя: «Я – хачу!», «Я так – хачу!» І іншай праўды ніколі не будзе. Вы толькі ідзіце за сваім «хачу» і станеце вышэй за ўсіх. Ды напляваць на вашы хвалёныя аўтарытэты, ідэалы... Вера... Хрысціянская мараль... Усё – пустата!

– Гэта ж трэба, – хмыкнула. – Гэта ж трэба так сур’ёзна пасягаць на хрысціянскую мараль! Ну, проста страшна мне, – рассмяялася. Яна смяялася і ў той жа час дзівілася не толькі таму, што гаварыў ёй гэты маленькі доўгавалосы чалавек, але і таму, як паводзіў сябе Міхайла. Раз-пораз нервова праводзіў рукою па ібе, падціскаў вусны. Было відаць, што ён сочыць за кожным Стасевым рухам.

А Стась ужо адстаў і цяпер ішоў за Алаізаю, наватр адчула спінаю яго нядобры позірк.

– Перадайце свайму Яну, мілаша...

Хацела азірнуцца, але стрымалася. Ішла, спакойна, падняўшы галаву.

– Перадайце яму, што гэтае золата пойдзе на народную справу. На рэвалюцыю. Разумееце, мілаша? А вы... Вы хоць гэтым сплоціце свой доўг. А што да вашага мужыка, то сялянства фармальна – не пралетарыят, – Стась гаварыў, гучна і выразна вымаўляючы кожнае слова. – Так, не пралетарыят. Але яно іграе тую ж сацыяльную ролю. Пацее на той жа нацыянальны фонд, за кошт якога жыруюць эксплуататарскія класы.

– Гэта яго Фрума навучыла, – Міхайла хмыкнуў і скептычна дадаў: – Адна павівальная бабка з мінскіх задворкаў.

Цяпер зразумела, што Міхайла казаў пра Фруму Фрумкіну. Яшчэ раней, у Мінску, чула пра яе ад Антося Луцкевіча. Дабіўшыся сустрэчы з генералам Навіцкім, Фрумкіна ўсадзіла ў генеральскую шыю нож, але, як паведамілі газеты, «причинила только легкую рану».

Алаіза павярнулася да Міхайлы, які ўжо зняў папаху, паказала рукою на перавязаную рану:

– Гэта на вайне, Міхайле? – Не адказаў, толькі ўздыхнуў. – Але ж ты быў на вайне?

– Я тады казаў яму, – Стась зноў ішоў збоку, паміж Міхайлам і ёю, – я казаў: «Якога чорта ты хочаш стаць дурным Ілюшкам Мурамцам, якога пасылаюць на край свету, каб выціскаць з японскага мікады чырвоны морс?! Газеткам ён паверыў! Ды я тых штабспатрыётаў, мілаша, на жалезных круках вешаў бы». – Стась крутнуўся назад і зноў затупаў за Алаізінай спінаю. І яна міжволі азірнулася. Жаўтаватыя вочы гэтага чалавека гарэлі цяпер такім дзікім агнём, што яе пранізаў страх.

– А скажыце, Стась, вы хоць на магілу бацькаву схадзілі?

Дарога вяла праз часты малады бярэзнік. І гэтыя гонкія і высокія белыя свечкі ў свежавымытым расою лясным храме адбіралі вочы сваім яркім хараством. Ступіла да таўсцейшай бярэзіны, прыпала шчакою да бліскучай, крыху шурпатай кары. І, здаецца, пачула, як унутры прагка бруіцца, ажно стогне, імкнучы ўверх, зямны сок. Адразу палягчэла.

Мужчыны стаялі на дарозе і пазіралі на яе. Востра пахла сырой зямлёй. Паколвала ў сэрца. Вярнулася на дарогу. Ішла і думала пра Міхайлу. Чаму пасля такога доўгага развітання ён нічога не расказвае пра сябе! І гэта страшная рана на галаве...

Уздрыгнула ад рэзкага Стасевага голасу:

– Я хацеў бы сказаць... Усё, што вы бачылі, мілаша, трэба забыць, – хрыпла кашлянуў, – і крый Божа вам расказаць каму.

Маўчала.

– Мову адняло? Ну-ну... А вы хацелі, каб гэтае золата папы пераплавілі на свае крыжы? Ды я сам ад аднаго такога святошы ўсяму і навучыўся, можаце мне паверыць. А на бацькавай магіле я быў. І яму там, мілаша, лепей, чым мне тут. І супакойце, супакойце вы свайго Яна. У нас – свае крыжы і свае паясы. А вось ад такіх мамзэлек, якія толькі балбочуць... Ах, тэатры, ах, музеі, яшчэ якая там храновіна. А ўсё гэта, мілаша, згодна з уладамі. Калі трэба праліваць за народ кроў, вы паясочкі збіраеце. А тут у жывот, у нутро трэба! І мы для народа ўсё самі возьмем. Самі. Без такога смуроду! Ах, як гэта ў вас брава! Ездзі, рызманы ператрасай. Ну, там брашурку якую накрэмзай. Змагары! Вялікае дзела яны падымаюць! За народ! А манарх толькі выгляд робіць, што злуе... Ні храна... Іуды!

Алаіза ішла моўчкі. Слухала.

– За народ крывёю плоцяць! Чуеш, мілашка? (Маўчала.) І гэты вы – за беларусаў?

Чула, як да твару прылівае полымя, нават прыпынілася.

– Ды, вы...

– Я вас папярэджваю, мілаша? Паўтараю: усё, што вы бачылі ў кузні... Я папярэджваю!

– Божа літасцівы. І кожны злодзей, і кожны ўрвіска стараецца, бачыце, не для свайго чэрава, а ўсё – для рэвалюцыі. Для народа, аказваецца. Усё ў вас для народа, – крыху павярнула галаву, – красці, забіваць, нішчыць. Усё для рэвалюцыі!

– Я мушу, – Стасеў голас за яе спіною ўжо сіпеў, – я мушу яшчэ раз... папярэдзіць!

– Ды адчапіцеся вы ад мяне, – нават не захацела на яго глянуць. – Я ніколі, чуеце, ніколі не баялася! Асабліва тыкіх! І не думайце, што вы мяне запалохалі. Мяне не спалохаеш!

Яна нічога не зразумела, убачыла толькі, як Міхайла, які ўвесь час ішоў побач з ёю, неяк смешна падскочыў і рвануўся ўбок да Стася. Тут жа пачула за спіною глухі Стасеў ускрык і рэзка павярнулася. На дарозе, каля ног Міхайлы, курчыўся збялелы Стась, сутаргава хапаў перакошаным ротам паветра. Потым прыўзняўся на локці, глянуў на Алаізу жоўтым ад болю вачамі, з нянавісцю прашаптаў:

– Ідзі ты, ідзі адсюль. Ідзі... А мы – са стогнам удыхнуў паветра. – А мы, мы яшчэ за вамі вернемся, прыйдзем! Мы яшчэ спытаем у вас, як вы за нашу рэвалюцыю змагаліся. Запытаем! І – праз аднаго... Праз аднаго!..

– І праўда, паненка, ідзі. Я тут сам разбяруся.

– Але ж, Міхайла...

– Не бойся. Ён хоць і вар’ят, але не бяры да галавы. І памаліся за маю душу. А Бог усё ведае. І не адзірайся, – Міхайла ціха, глуха засмяяўся.

Яна ішла і ледзь стрымлівала сябе, каб не азірнуцца. І ўсё ж не вытрывала.

Але на дарозе ўжо нікога не было. Талы спынілася, прыціснула халаднаватыя далоні да разгарачанага твару. Здаецца, толькі цяпер пачала аб усім здагадвацца.

Божа літасцівы, колькі разоў ужо яна трапляла ў такія сітуацыі, што здавалася, не выберацца жывою-здароваю. А Бог усё ж бярог.

Стаяла на дарозе. Глядзела, як высокае сліпучае сонца плыве праз рэдкія воблачкі і пускае да высокіх бярозавых вяршалін тугое праменне. Паўсюль панавала велічнае і спакойнае хараство. Як быццам Святы Дух распасцёр над гэтым лесам свае крылы і апусціў іх на галіны дрэў, ахінуў усё жывое. І агарнуў тут, на зямлі, і яе Алаізу...

Дома, відно, зачакаліся. Яшчэ раз азірнулася. У неба ад цёмна-зялёных лясных вяршалін падымалася трымтлівае лёгкае марыва.

І раптам, сама таго не чакаючы, яна хутка зашаптала: «Высокі лес, шумі, скрыпі, расу хавай... – Перадыхнула, але словы ўжо не слухаліся і самі імкнулі знутры: – Расу хавай, у раку ўлівай, грыбы расці, не дай цвісці... – Не дай цвісці жалобным кветкам... Нясі палеткам свой доўгі дзень...». І тут, перабіраючы рыфмы, што, здаецца, склаліся яшчэ раней, у думках запульсавала нечаканае: яна, Алаіза Пашкевічанка са Старога Двара, яна – верыць, моцна верыць, што ёй, менавіта ёй, наканавана зрабіць для свайго спакутаванага краю болей, чым іншым кабетам беларускім. І гэта яна – адчула. Гэта дакладна ведае. І таму нельга раней часу памерці, не зрабіўшы.

Нельга!.. Яе не заб’юць. Ні куляю, ні словам. Хоць словам – могуць... Але – жыць! Ёй трэба яшчэ доўга жыць. Чула, як у глыбіні ўзрушанай свядомасці пачынаюць віраваць словы. І зноў, зноў данеслася грымотнае: «Высокі лес, ці чуеш гром, як ён злуе са ўсіх старон? Як па дуплах дрыжаць зязюлі, як хмара з хмарай...». Паўтарала і старалася запомніць кожнае слова, каб потым, у хаце, запісаць радкі, што так нечакана, але так уладна хлынулі з душы.

Алаіза ішла па лясной дарозе, падносіла позірк увышыню, сачыла няспынны палёт беспрытульных воблакаў і гаварыла думкамі тое, што ўжо не было для яе нечаканасцю альбо вялікай навіною і што так часта трывожыла і займала: «Анёл мой, бедны мой анёл, беражы хоць ты мяне. Ведаю добра, як табе са мною цяжка. Бо і самой часам не саўладаць з уласным дзікунскім норавам і хворым, непрымірымым, максімалісцкім праўдалюбствам... І ці не ты, анёле мой, на сваіх лёгкіх, а моцных крылах так часта нясеш мяне ў цяжкія хвіліны над прорваю, нясеш і ратуеш, калі сэрца, здаецца, ужо спыняецца, а душа камянее ад чужой нянавісці, ад здрады і подласці тых, каго нядаўна яшчэ гэтак невымерна, гэтак моцна я любіла.

...Ты ўзносіш мяне над гіблаю безданню, калі ўжо канчаецца цярпенне і вера ў жыццё».

Алаіза ішла па лясной дарозе між разложыстага птушынага шчогату і адчула, як у душы б’е пругкі камень. «Высокі лес, шумі, скрыпі...».

Вось, вось калі яшчэ раз яна па-сапраўднаму адчула, што непапраўна доўга не была дома і што гэта, урэшце, збедніла і спустошыла душу.

Не, цяпер-то пабудзе даўжэй, каб нагаварыцца з маці, пахадзіць па сваім мілым бярэзніку і дачакацца тых малочных туманоў, калі з моху пачнуць выскокваць маладыя баравічкі. Яна марыла пра сваё доўгае гасцяванне ў хаце, нібыта сама сябе ўгаворвала анічым болей не прымацца, адрэзаць хоць на які час усё, што звязана з Пецярбургам і Вільняю. Цяпер у яе быў толькі Стары Двор. І – праца, праца... Вось толькі каб не гэты боль, непазбыўны пякучы боль успамінаў, што бывае такім неміласэрным і горкім толькі дома. Гэтае пачуццё безвыходнасці і безабароннасці перад уласнай памяццю ўзнікла і не перасціхла з таго самага моманту, калі яна села на Віленскім пероне ў вагон. Шчымлівае пачуццё фатальнай асуджанасці ўсё разрасталася, ажно нарэшце сціснула абцугамі горла, як бывае пры моцнай прастудзе. Даўкая хваля падымалася ад грудзей і ад анямелага горла да шчок, біла агнём па вачах, сляпіла, нарэшце захраствала ўнутры толькі адной невыноснай думкай, яна ехала дахаты – развітацца. Так, яна ехала развітвацца з доўгімі гадамі сва йго жыцця, поўнага кахання і вернасці. Вернасці толькі аднаму чалавеку. Якога, можа быць, трэба было ненавідзець. Але яна не магла, не магла ўзненавідзець Андрэя. Хоць бы за іх апошні восеньскі тыдзень у Старым Двары, калі абое былі шчаслівыя і дамовіліся сустрэцца ў Пецярбургу, каб вырашыць усё канчаткова.

Але Андрэй – не прыехаў.

Ішоў час, і білі, білі, білі ў гарачае неба чорныя молаты яе чакання, а пачуцці, здавалася, аглухлі і анямелі. Здавалася...

Але толькі цяпер яна зразумела, што ехала дахаты развітвацца са сваім болем – канчаткова. Алаіза ступіла пару крокаў па дарозе, ізноў пачула, як таргануўся камячок у горле, у самай ямачцы, так што забалела нёба ў роце. Пагладзіла халоднай рукою гарачыя шчокі і лоб, але роспач не адпускала. І цяжка было нават праглынуць сліну.

Яна ішла па дарозе праз музыку халоднага лесу, з любасцю гледзячы на белыя клавішы маладых бярозак, і адгукалася на іх цягучую спакойную мелодыю толькі ледзь чутным шэптам перашэрхлых вуснаў...

Цяпер яна ішла толькі дахаты.

Глядзі таксама:
Валянціна КОЎТУН. «КРЫЖ ВЕРЫ І НАДЗЕІ»