CУПРАЦЬСТАЯННЕ

Землі Вялікага Княства Літоўскага доўгія стагоддзі былі прадметам расейскіх памкненняў. Гэта прывяло да аслаблення палітычных, ваенных і міжнародных пазіцый абодвух народаў Рэчы Паспалітай. Сваю асаблівую ролю ў гэтах змаганнях адыгралі ўжо трактат Гжымултоўскага (1686) і канчатковы захоп усходнім суседам Смаленшчыны, земляў Паўночнай чарнігаўшчыны і левабярэжнай Украіны. Але палітычная сітуацыя імперскай Расеі эпохі Пятра Вялікага, мары пра яе ключавыя пазіцыі ў Еўропе дасягнулі сваёй кульмінацыі ў часы Кацярыны ІІ. І таму, калі Тэафан Леантовіч Дарумін, прэор праваслаўнага манастыра ў Вільні, запрошаны на каранацыю Кацярыны ІІ (1762) падказваў ёй, каб яна пашырала сваю апеку над праваслаўнымі на тэрыторыі Рэчы Паспалітай, і што гэта потым дазволіць Расеі пасунуць свае межы на 600 вёрст на захад, то ён добра ўсведамляў сабе, што ўся маральна-палітычная сітуацыя царскага двара была ўжо гатова да такой стратэгіі. Чарговыя этапы рэалізацыі гэтай стратэгіі – тайны трактат з Фрэдэрыкам ІІ (ужо ў 1764 г.) і падзелы Польшчы – пры захаванні ўяўных гарантый царыцы для абодвух каталіцкіх абрадаў – павінны былі прывесці да выканання захопніцкіх мрояў віленскага манаха.

Расея ўсведамляла, што перанос яе палітычных межаў на захад, далучэнне велізарных абшараў і народаў былой Рэчы Паспалітай будзе працэсам доўгім. найпрасцей было перасунуць памежныя слупы, паставіць пры іх расейскія аддзелы, узяць на сябе адміністрацыю, але змена нацыянальнай свядомасці новых зямель і культурная асіміляцыя вымагалі значна большых высілкаў, расцягнутых у часе. Элементарным пачатковым дзеяннем гэтай стратэгіі царыца палічыла ліквідацыю уніяцкіх дыяцэзій з утварэннем на іх месцы толькі аднае, актывізацыю праваслаўнага веравызнання, дзякуючы утварэнню новых епархій і утварэнне толькі аднае дыяцэзіі лацінскага абраду – без аніякага ўдзелу Рыму ў гэтых ініцыятывах. Царская палітыка ў дачыненні да гэтых трох канфесій прыспешвала працэсы русіфікацыі. У гэтай перспектыве трэба разглядаць ліківдацыю уніі на Украіне (1795) і на Беларусі (1839), а затым і на Хэлмшчыне (1875).

План русіфікацыі і асіміляцыі, не толькі палітычнай, ваеннай і гаспадарчай, але таксама культурнай сфераў на землях пасля падзелу Рэчы Паспалітай напачатку прадугледжваў увядзенне расейскай мовы не толькі ў школе, але і ў касцёльна-адміністрацыйным і душпастырскім жыцці не адразу. Рапарты дзеканаў і правінцыялаў яшчэ да 40-ых гг. ХІХ ст., асбліва ў рыма-каталіцкую калегію да магілёўскага кансістара, луцка-жытомірскага, мінскага і камянецкага, напісаны выключна па-польску. У душпастырстве цар таксама пакуль што не жадаў расейскай мовы; у 1848 г. біскуп Казімір Дмахоўскі (1780-1851) як кіраўнік Духоўнай калегіі паведаміў міністру ўнутраных спраў Пятроўскаму, што ксёндз Багуслаў Аніхімоўскі ОР у Царскім Сяле гаворыць казанні па-расейску. Міністр звярнуўся па гэтай справе да цара, які (09.07.1848 г.) даў адказ: «по-русски запретить. Можно говорить проповеди на всяких иностранных языках»1. І гэтае царскае распараджэнне будзе рэгуляваць душпастырскую працу на працягу наступных дваццаці гадоў. І надалей моваю душпастырства заставалася польская мова, і ў нейкай ступені таксама латышская і літоўская.

Пасля Студзеньскага паўстання

Палітычныя падзеі на акупаваных Расіяй землях адразу ж пасля Студзеньскага паўстання набываюць драматычны характар і вядуць да хуткай русіфікацыі. Трэцяга мая 1863 г. у Вільню ў якасці генерал-гебернатара для шасці губерняў – Віленскай, Ковенскай, Мінскай, Гарадзенскай, Віцебскай і Магілёўскай – прыбыў М.Мураўеў. Біскупа А.С. Красінскага (1810-1891) ён дэпартаваў у Вятку, дзе біскуп правёў дваццаць гадоў. Адміністрацыя дыяцэзіі de facto прыняла кс. Антонія Некмеша, якога Мураўёў выкарыстоўваў у мэтах знішчэння рэлігійнага жыцця. Пры яго непасрэдным удзеле зачыняліся кляштары і касцёлы, хоць фармальна замест дэпартаванага біскупа касцёльная юрысдыкцыя заставалася ў руках кс. Юзафа Бакевіча. Аднак пасля яго смерці (1866 г.) царызм прызначыў капітульным вікарыем кс. Пятра Жылінскага, які быў слепа адданы ўладзе захопнікаў.

Віленская губерня ў гэты час спазнала жудасны тэрор – дэпартацыі, арышты, ліківдацыю парафій і кляштараў. Былі расстраляныя дзесяткі палякаў.2 Толькі на працягу другой паловы 1863 г. пакарана смерцю 11 святароў; у 1864-1866 гг. былі зачынены 14 кляштараў у Вільні, сярод іх – кляштары канвентуальных францішканаў, лятэранскіх канонікаў, бернардынаў, трынітараў, аўнустыянаў, місіянераў, кармелітанак, марыявітак, шарытак і візітак. Усяго ў Віленскай губерні было зачынена 54 парафіяльныя касцёлы, а таксама 69 рэктаральных філіяльных касцёлаў і капліцаў.

Няма ніякага сумнення ў тым, што царызм вырашыў цалкам знішчыць каталіцызм і ў Мінскай губерні. Гэтаму павінна была паслужыць праведзеная ў асноўным у 1864-1869 гадах ліківдацыя апошніх кляштараў і каталіцкіх парафій і стварэнне на іх месцы праваслаўных абшчынаў, альбо проста закрыццё касцёлаў, перавод іх у ранг капліцаў3 (гл. табліцу № 1).

Новыя намеры

Хуткімі крокамі пачалася выпрацоўка далейшых планаў. Наступнік Мураўёва Каўфман склікаў камісію па справах Каталіцкага Касцёла, кіраўніцтва якой даручыў Аляксандру Стражэнку. Але галоўным дарадцам застаўся былы ксёндз Казлоўскі, які таксама апрацаваў праект знішчэння Каталіцкага Касцёла ў заходніх губернях. Камісія была створана ў 1866 г.4 Сярод яе прапановаў быў праект далейшай ліківдацыі каталіцкіх парафій на карысць праваслаўя, прымусовы пераход у праваслаўе былых уніятаў, якія прынялі лацінскі абрад, увядзенне расейскай мовы ў каталіцкія набажэнствы, ліквідацыя Мінскай дыяцэзіі. Апошняя прапанова была рэалізавана даволі хутка. Астатнія сталі прадметам абмеркавання ў спецыяльнай Пецярбурскай камісіі. Яе справаю была падрыхтоўка царскага ўказа ад 25.12.1869 г., які адклікаў папярэдняе распараджэнне 1848 г., што датычыла выкарыстання расейскай мовы ў душпастырстве. З тону царскага ўказу вынікала, што цар не загадвае, а дазваляе ўжываць расейскую мову ў так званых дадатковых набажэнствах: пахаваннях, адарацыях, сакрамэнтах, катэхізацыях, нешпарах.

Аднак выкананне царскага ўказа на месцах абапіралася на дадатковыя распараджэнні, у якіх ішла гаворка не аб дазволе, але аб абавязковым увядзенне расейскай мовы. Гэтае перайначванне, свядомая блытаніна сталі прычынаю шматлікіх драматычных падзеяў у Каталіцкім Касцёле, асабліва на Беларусі.

У перыяд – пасля 1869 г. – Магілёўскай мітраполіяй кіраваў біскуп Максімільян Станеўскі (1795-1871), дамініканін, дзекан, былы прэор Пецярбургскага кляштара, выключна прыхільны царызму. А Віленскай дыяцэзіяй і ўжо скасаванай Мінскай кіраваў кс. Пётр Жылінскі, які таксама быў адданы захопнікам.

Біскуп Станеўскі, нягледзячы на тое, што мінуў год пасля царскага ўказу, не мог пахваліцца перад міністрам ніякімі поспехамі. На пераломе 1870 і 1871 гг. ён падрыхтаваў ліст у падначаленую яму Магілёўскую архідыяцэзію аб увядзенні расейскай мовы ў каталіцкіх касцёлах. Аўтар ліста піша (24.02.1871 г.): «Як пастыр магу вас запэўніць, што ўвядзенне расейскай мовы ў дадатковыя набажэнствы не ўяўляе ніякай небяспекі для нашай святой рыма-каталіцкай веры».5

Душпастыры ўсёй Магілёўскай дыяцэзіі атрымалі заданне чытаць у падначаленых касцёлах чатыры разы ў чатыры чарговыя нядзелі разам з царскім указам ад 25.12.1896 г. пастырскі ліст з дадатковым тлумачэннем Міністэрства Унутраных спраў, скіраваным у духоўны калегіум (першапачаткова – Упраўленне па справах веравызнанняў). Кожны пробашч павінен быў таксама падрыхтаваць лісты з подпісамі тых асобаў, якія б жадалі ўвесці расейскую мову. Станеўскі быў перакананым русіфікатарам і ў навучанні рэлігіі. У лісце, адрасаваным біскупу К. Бароўскаму (1802-1885) у Жытомір ён пісаў: «Навучаць катэхізму ў школе будзем на расейскай мове, як гэтага хоча манарх, які мае такое права».6

З другога боку, ён не мог не лічыцца з думкаю вернікаў. У лісце ад 11.08.1870 г., скіраваным у Міністэрства Унутраных Спраў7ён напісаў: «ахвотна дам сваё пастырскае благаславенне на ўвядзенне расейскай мовы ў дадатковыя набажэнствы, абы толькі меў перакананне, што адбываецца гэта са згоды парафіянаў».

Аднак такой думкі, на якую спадзяваўся, ён не пачуў. Паводле пажадання Магілёўскай курыі, ужо ў сакавіку 1871 года пробашчы адказваюць Станеўскаму, што яго заданне выканалі і чатыры разы прачыталі вернікам ліст і дакумент, але ніхто не просіць уводзіць расейскую мову, за выключэннем Лепельскай і Нежынскай парафій, дзе набажэнствы ўжо адпраўляюцца па-расейску.8 Аргументацыя пробашчаў, стыль рэдагавання адказаў, ужытая мова сведчыць, што духавенства дыяцэзіі калектыўна рэагавала на пажаданні царскіх уладаў і магілёўскага адміністратара. Найчасцей паўтараўся тэзіс: парафіяне не ведаюць расейскай мовы, па законе мова тут латышская, часам польская, у адзіным выпадку нямецкая (парафія Грос-Вэрдэр), і таму няма патрэбы ўводзіць расейскай. Відаць, што гэтая агульная адмова душпастыраў з Магілёўскай дыяцэзіі доўгі час мела вынік. Такія адмовы прыйшлі не толькі з тыпова латышскіх мясцовасцяў, але і з беларускіх. Не толькі Рэчыца, Краслава, Дынэбург, Аглона, але нават Смаленск, Магілёў, Шклоў, Псвея, Камена-Губін, Гомель, Сянно, Нявель выказаліся супраць. Здаецца, Станеўскі быў бязсільны перад агульнай адмовай з боку свайго духавенства. Напэўна, раней за іншыя яму падпарадкавалася парафія святога Генрыха ў Хельсінках9, іншых жа слядоў згоды няма, прынамсі ў часе яго адміністравання.

Царскія распараджэнні сустрэліся з рашучай адмовай біскупа Тэльшаўскай дыяцэзіі Мацея Валанчэўскага (Valancius, 1799-1875), які аргументаваў гэта тым, што ўсё насельніцтва гаворыць там па-літоўску.10

Тым часам біскуп Бароўскі, ардынарый луцка-жытомірскі, адмовіўся супрацоўнічаць з уладамі ў гэтай справе, сцвярджаючы, што для змены мовы ў рытуале патрэбна згода Папы Рымскага. Відаць, што пазіцыя кіраўнікоў Тэльшаўскай і Луцка-Жытомірскай, а таксама Камянецкай дыяцэзіі на нейкі час уратавалі тамтэйшых вернікаў ад яшчэ больш моцнага русіфікатарскага націску. Біскуп Бароўскі высокай цаной заплаціў за супраціўленне душпастырства русіфікацыі. У 1870 г. кіеўскім генерал-губернатарам ён быў высланы ў Перм і прабыў там да 1883 г. Пасля вяртання з высылкі ён прыняў Полацкую дыяцэзію.

Яшчэ больш драматычны паварот набылі справы на тэрыторыі Мінскай дыяцэзіі, якая на той час знаходзілася ў падпарадкаванні адміністратара Віленскай дыяцэзіі, ксяндза Пятра Жылінскага, бо сама Мінская дыяцэзія была ліквідавана ў 1869 г. і ў тым жа годзе памёр адхілены ад кіраўніцтва яе апошні біскуп.

Падобна як у Віленскай і Гарадзенскай дыяцэзіях, так і ў Мінскай царскі ўказ быў абвешчаны пры пасрэдніцтве чыноўнікаў і міравых суддзяў. Гэтыя распараджэнні падкрэслівалі інтэрпрэтацыю міністра Цімошава, што парафіяне, якія жадаюць увядзення расейскай мовы ў дадатковыя набажэнствы, павінны выказваць свае пажаданні свецкай уладзе – губернатарам, чыноўнікам, міравым суддзям.11

У лісце Цімошава12 у Духоўную Калегію згадваецца аб рашэнні касцёльнай адміністрацыі, якая павіна была пацвердзіць, ці прынята просьба аб увядзенні расейскай мовы і аб абавязку інфармавання свецкай улады. Тут справы ішлі больш рашуча, чым у Магілёўскай дыяцэзіі. Адначасна кс. Жылінскі, прыпыняючы функцыі дзеканаў, прызначыў у Мінскую дыяцэзію двух візітатараў – кс. Фердынанда Сенчыкоўскага і кс. Яна Юргевіча. Іх абавязкам была русіфікацыя беларускага душпастырства. Абодвум быў прызначаны дадатковы заробак па 500 рублёў у год, не лічачы аплаты за працу пробашчаў.

Супраціўленне свецкіх і духавенства

Розныя сродкі русіфікацыі каталіцкага душпастырства на Беларусі, сустракалі і розныя формы грамадскага супраціўлення. Архівы сведчаць аб пісьмовых пратэстах з Нясвіжа13, парафіі Святой Тройцы ў Менску (Залатая Горка)14, Мядзведзіцы15, Блоні16, Свержаня17, Кораня18, Пяршаяў19, Копыля20, Каменя21, Лагойска22, Хатаевічаў23. Але некаторыя праявы тагачаснай рэакцыі пакінулі пасля сябе больш значны след у архіўных запісах, хоць гэта не абавязкова сведчыць аб больш моцнай рэакцыі тым, дзе захаваліся архіўныя дакументы. Прыгадаем некаторыя з іх.

Хваляванні далі аб сабе знаць ужо ў пачатку ліпеня 1870 г. у Мосары. Калі мясцовы ксёндз Шырын пачаў маліцца за цара па-расейску, яго парафіяне выйшлі з касцёла, а пасля Святой Імшы чакалі пробашча, які выходзіў з закрыстыі, і абражалі яго, – піша віленскі губернатар, рапартуючы ў Міністэрства Унутраных Спраў. Яму пагражалі не толькі фізічна, але і пісьмова. Католікі шмат разоў дамагаліся ад губернатарства забароны расейскай мовы ў касцёле, але той пакідаў гэтыя просьбы без адказу. Губернатар рапартаваў: «Жанчыны кідалі ў пробашча гнілымі яйкамі, кажучы, што калі б мелі камяні, то забілі б яго»24. У часе Святой Імшы, калі касцёльны падаваў віно, то яго вылілі. Шэсцьдзесят чалавек прызналіся, што абражалі ксяндза і што будуць рабіць так і надалей, «таму што ён увёў у касцёле расейскую мову»25. На думку ксяндза Шырына, у гэтым вінаваты памешчыкі, аб чым сведчыць той факт, што як толькі была ўведзена расейская мова, ніводзін з іх не быў у мосарскім касцёле.

Хваляванні паўтарыліся, калі 14.02.1871 г. натоўп крычаў: «Не хочам Шырына і ніколі не дапусцім яго да касцёла»26. Бяспеку ксяндза пастаянна ахоўвалі два жандары. Праз некалькі дзён губернатар рашыўся канчаткова зачыніць касцёл, але, як сам зазначыў, завялікая гэтая парафія (5435 душ), каб такі крок не выклікаў яшчэ большага напружання. Гэтыя зваляванні працягваліся яшчэ доўга, сёння цяжка сказаць, калі і як яны скончыліся.

З 4 сакавіка 1877 г. грамада жыхароў Ракава (каля 1000 чалавек), двое сутак, дзень і ноч, пільнавалі свайго касцёла, назбіраўшы каля яго камянёў, – піша мінскі губернатар у МУС27. Прычынаю хваляванняў стала асцярога перад увядзеннем у Літургію расейскай мовы. Мясцовага вікарыя, які быў у Ракаве да таго часу, улады палічылі за нелаяльнага да яе, акрамя таго лічылі, што ён тлумачыў праваслаўным, што тыя ў недалёкім мінулым былі ўніятамі, а значыць і католікамі. Таму ён быў пакараны пераводам у Рэчыцу, а мясцоваму пробашчу кс. Лампіцкаму, які хварэў і піў, народ не верыў. «Галоўная прычына беспарадкаў, – піша губернатар Чарыкаў, – боязь парафіянаў, што новы ксёндз будзе адпраўляць Імшу па-расейску»28.

28.02.1877 г. у Ракаў на месца былога кс. Бутарлевіча Мінскі дзекан прыслаў кс. Кушалеўскага. Але людзі, папярэдне сабраўшы пра яго інфармацыю, не прынялі і яго. Тады губернатар робіць захады, каб вікарыем у Ракаў прыслалі кс. Сідаровіча з Наваградка, аб якім папярэдне было вядома, што ён не даў згоды для ўвядзення расейскай мовы ў Наваградку, – і гэта магло гарантаваць яму давер Ракава.

Нават Сарыкаў29 06.03.1877 г. прасіў МУС, каб кс. Сідаровіч мог адпраўляць набажэнствы па-польску. Але кандыдатуры Сідаровіча і Кушалеўскага не былі прыняты. Першая – парафіянамі, другая – МУС. Кс. Жылінскі як адміністратар прызначыў вікарыем кс. Карповіча30 і ўжо 10 сакавіка натоўп, як пільнаваў касцёл, зменшыўся да 30 чалавек, бо прыйшло паведамленне, што ён будзе адпраўляць набажэнствы па-польску. Так і сталася: ксёндз Карповіч прыбыў у Ракаў 22 сакавіка і так, як і кс. Бутарлевіч, служыў па-польску. Парафіяльны бунт скончыўся, – піша губернатар Чарыкаў31, і адначасова запэўнівае МУС, што збярэ дакладную інфармацыю аб настроях і аб усіх тых здарэннях.

Яшчэ ў адной парафіі – у Пяршаях – гэты ж самы губернатар праявіў суровасць. Ужо 18.06.1871 г. мясцовая паліцыя пачала біць нават жанчын (адна з іх з тае прычыны мела выкідыш32). 28.01.1877 г. да Чарыкава з Пяршаяў прыехалі Стэфан Рындзевіч, Станіслаў Клімовіч і Пётр Міньдзюк, якія дамагаліся, каб ужо вядомы нам кс. Кушалеўскі ў дадатковых набажэнствах у Пяршаях карыстаўся польскай мовай, а не расейскай. Па рашэнні Чарыкава на жыхароў парафіі сыпаліся суровыя пакаранні: найбольш на тых, хто пратэставаў супраць увядзення расейскай мовы. У Наўгародскую губерню быў дэпартаваны Кушаль і Рындзевіч, у Цвярскую – Пратасевіч, у Яраслаўскую – Легун, у Смаленскую – Абрамоўскі, у аддаленыя паветы Мінскай губерні – Бельскі. а Селянкова – у Менскую губерню, (ёй прыпісвалі аказанне матэрыяльнай падтрымкі каталіцкім бунтаўшчыкам)33. Былі таксама дэпартаваны найбольш актыўныя асобы з Мядзведзіцы, Узды і Кораня. Пробашч з Пяршаяў кс. Бутарлевіч, яшчэ нядаўна пераведзены сюды з Рэчыцы, цяпер быў сасланы на поўнач Пецярбурга.

Аб выключным характары канфлікту сведчыць запіс узгаданага кс. Яна Юргевіча, якога незаконна прызначылі візітатарам Мінскай дыяцэзіі. Ён, ламаючы нормы кананічнага і законнага права, імкнуўся да русіфікацыі касцёлаў і кляштараў у Нясвіжы і з гэтаю мэтаю асмеліўся распачаць візітацыю ў кляштары сясцёр бенедыктынак у тым жа горадзе. Ксёндз скардзіцца Мінскаму губернатару Чарыкаву і піша данос і справаздачу са сваёй касцёльнай «місіі»: «Раніцай 20 лютага ў касцёле бенедыктынак я хацеў адправіць чытаную Святую Імшу, але законніцы, падбухтораныя законнікам Лаўрам Івашкевічам, сваім капелянам, не дазволілі мне ўвайсці ў касцёл. Днём жа раней яны не дазволілі мне правесці кананічную візітацыю, а капелян трымае сябе са мной вельмі няветліва і апрануты ў цывільнае... У прысутнасці ксяндза Вранчэўскага ён крычаў: «Я не хачу быць ксяндзом. Я ніколі не прыму гэтага расейскага трэбніка, адашлю яго назад дзекану Лампіцкаму. І цяпер расейскіх кніжак не прымаю і не прашу іх. Мне ўсё роўна, я – законнік».

Высвятленне ўсіх непаразуменняў тым цяжэйшае, што пра многія справы мне вядома ад розных асобаў – пробашча мясцовага касцёла, маёра жандармерыі, што бяспрўе з’ядае ксяндза Лаўра Івашкевіча, які фліртуе з законніцамі, а ў касцёле адпраўляе службу па-польску. Законніцы каля арганаў усе спяваюць па-польску немаведама якія песні і на якія мелодыі, каб толькі задаволіць палякаў і на злосць пробашчу, на злосць парафіяльнай і расейскай справе. Улічваючы вышэй памянёнае, я аддаў наступныя ўказанні:

а) пакараць ксяндза Івашкевіча, непаслухмянага польскага падбухторшчыка, і выгнаць яго з кляштара на працягу 24 гадзін, пачынаючы з 12 гадзін 20 лютага да 12 гадзін 21 лютага, уручыўшы маё распараджэнне № 344 пры пасрэдніцтве пана надзірацеля мястэчка Нясвіж... Ксяндза Івашкевіча памясціць на нясвіжскай плябаніі без прызначэння яму абавязкаў, пакінуўшы яго да часу выдачы распараджэння ўладаў пад пільным наглядам ксяндза Вранчэўскага;

б) адпраўляць Імшу і гаварыць казанні для законніцаў з 20-га лютага даручыў ксяндзу Вранчэўскаму лістом № 346;

в) законніцам праз паліцэйскага надзірацеля я даў тры лісты №№ 347, 348, 349, каб:

1) законніцы пагадзіліся і прынялі ксяндза Вранчэўскага як капеляна;

2) каб па-за кляузураю не прымалі свецкіх асобаў, а ў прыёмных пакоях гадзінамі не праседжвалі сам-на сам з мужчынамі;

3) каб дзеверы, якія вядуць да арганаў, забілі і далі арганісту доступ да іх,

4) уставіць жалезныя краты ў вакне каля араторыя (...),

5) каб падрыхтаваць інвентарны спіс касцёльнай маёмасці на той выпадак, калі выйдзе загад уладаў аб пераздачы касцёла ў падначаленне ксяндза-капелана Вранчэўскага, які, маючы касцёл і арган у сваіх руках, будзе мець магчымасць адпраўляць службу па-расейску, у процілеглым жа выпадку будзе авантура і больш нічога»34.

Лютаўская перапіска Юргевіча сустрэла агульны пратэст сясцёр – яны абсалютна не прынялі навязанага ім капеляна і не аддалі яму ключоў ад касцёла. Усе 19 сясцёр разам са сваёю кіраўнічкай пішуць: «Ключоў нікому не можам аддаць (...), ксяндза Вранчэўскага не можам прыняць за духоўнага айца і капеляна па прычыне нашых асабістых рэлігійных перакананняў»35. Рэакцыі ўладаў чакаць не прыйшлося. Яшчэ ў тым самым чэрвені 1877 годзе губернатар ліквідаваў кляштар, перавёўшы пяць законніц у кляштар брыгітак у Гародні, а пятнаццаць – у Вільню, у кляштар бенедыктынак36.

Нясвіж, а дакладней былы дамініканскі кляштар, стаў асаблівым месцам карнай ссылкі святароў з Беларусі, якія не прымалі расейскага рытуалу. У Пецярбургскім архіве МУС знаходзіцца спіс каталіцкіх святароў, якія прайшлі праз вязніцу ў нясвіжскім кляштары. Ён датычыць перыяду паловы 70-х гадоў, аднак бракуе інфармацыі, як доўга святары заставаліся ў тым зняволенні37 (гл. табліцу № 2).

Сярод названых у спісе святароў, двое паходзяць з Вільні. Гэта пробашчы вядомых касцёлаў – Святога Духа і св. Пятра і Паўла. У той жа час некаторыя святары з Беларусі былі сасланыя ў Вільню – у скасаваны кляштар кармэлітаў – Івашкевіч з Нясвіжа, Рубша з Наваградка, Вашкевіч, Шойтмір і Лаўрыновіч – з Мінска38. Рэпрэсіі супраць духавенства, якое супраціўлялася русіфікацыі, сягалі далей. У адказ на пратэст супраць русіфікацыі ў Сібір былі сасланыя кс. В. Кашко з Дубровы, кс. В. Місевіч і кс. А. Наркевіч з Івянца, кс. А. Казакевіч з Заслаўя, кс. Я. Дамброўскі з Сёмкавага Гарадка, кс. М. Тамашэвіч з Койданава, а. К. Дабравольскі – абат з Гарадзішча39. Найбольшы рэзананс, асабліва на Віленшчыне, выклікаў пратэст кс. Станіслава Пятровіча40 – дзекана і пробашча парафіі св. Рафала ў Вільні, які пасля нейкага перыяду супрацоўніцтва з уладамі спаліў 143 трэбнікі, прызначаныя для дэканату (апошні падпаліў публічна на амбоне свайго касцёла 25.03.1870). А ў казанні абвінаваціў царызм і касцёльную адміністрацыю ў русіфікац ыі і падрыхтоўцы адлучэння дыяцэзіі ад Каталіцкага Касцёла. За гэты сімвалічны жэст і за разасланыя да духавенства лісты царызм пакараў ксяндза ссылкаю пад Архангельск, але яго пратэст значна ўзмацніў супраціўленне віленскага духавенства.

Poecunia non olet

З аднаго боку падлягаюць рэпрэсіям і свецкія, і духоўныя, якія не прымаюць расейскай мовы ў літургіі, а з другога – узнагароджваліцца рытуалісты, што прымалі расейскі рытуал «трэбнік».

У той час, пасля 1870 г., разрознівалі пяць катэгорый забеспячэння пробашчаў. Адпаведна прыналежнасці парафіі да пэўнай катэгорыі фармаваўся гадавы заробак пробашчу. Такім чынам, І катэгорыя атрымлівала 600 руб., ІІ – 500, ІІІ – 400, IV – 275 і V – 230 рублёў.

Дэпартамент Духовных Дел Иностранных Вероисповеданий МУС падрыхтаваў праект41, паводле якога ўсім пробашчам, што адпраўляюць па расейскім трэбніку дадатковыя набажэнствы, даплочвалі да іх звычайнага заробку ў пэўнай катэгорыі столькі, каб у выніку ўсе атрымлівалі па 600 рублёў гадавых, нават калі іх парафія залічвалася да чацвёртай альбо пятай катэгорыі. Вікарыям, якія прымалі трэбнік, абяцалася па 300 рублёў, а арганістам – па 180 рублёў у год.

Сістэму матэрыяльнага заахвочвання, палітычных націскаў і маральнага шантажу царскія ўлады выкарысталі разам з цалкам падпарадкаванымі ім касцёльнымі ўладамі. Трагічная роля Пятра Жылінскага, Фрэдырыка Сенчыкоўскага і Яцака Юргевіча вырасла да ролі сімвалу ў у русіфікацыі Беларусі, калі гаворка ідзе пра каталіцкае душпастырства. Праваслаўнае душпастырства заўсёды было зрусіфікавана, на ім здаўна спраўджваліся мары віленскага законніка аб 600 вярстах...

У расейскіх архівах захаваліся дакументы, якія дазваляюць вызначыць маштабы знішчэння каталіцызму. Адным з аспектаў гэтага знішчэння было ўвядзенне расейскага трэбніка. Другі аспект у якасці пакарання прадугледжваў пазбаўляць касцёлы святароў, альбо проста зачыняць святыні.

Адзінаю умоваю атрымання парафіі было пісьмовае пацвярджэнне біскупа альбо адміністратара губернатару, што новапрызначаны пробашч будзе спяваць песні і гаварыць казанні па-расейску.

Ніжэй прыведзеная табліца42 (гл. табліцу № 3) паказвае, у якіх парафіях і які фінансавы дадатак да свайго заробку атрымлівалі «трэбнікаўцы» ў 1877 г.

У гэтай табліцы варта звярнуць увагу на кс. Кулаўскага, які абслугоўваў адначасова парафію Цімкавічы (4 катэгорыя) і Старчыцы (5 катэгорыя): за працу ў першай ён атрымліваў 275 рублёў, а ў другой – 230, усяго 505 рублёў. У гэтым выпадку дадатак складаў толькі 95 рублёў, каб такім чынам у выніку канчатковы заробак быў 600 рублёў.

Прыведзеная табліца не падае поўнай карціны крыўдаў, нанесеных Касцёлу на Беларусі, бо не згадвае аб касцёлах, альбо кляштарах, якія былі зусім замкнёныя (да гэтага мы яшчэ вернемся). Тым часам аб памерах выдаткаў на ксяндзоў і «трэбнікаўцаў» і аб іх колькасці ў перыяд з 1871–1898 гг., альбо на працягу 28 гадоў, дае інфармацыю табліца 4, якая была апрацавана з дапамогаю архіваў43.

Уся акцыя, як бачым, правальваецца на пераломе 1897 года: раптоўна паменшыліся выдаткі на «трэбнікаўцаў», зменшылася колькасць «зрусіфікаваных» парафій, а таксама ксяндзоў і арганістаў, уцягнутых у гэтую палітыку. Вельмі ясна бачна, што штосьці здарылася. Застаўся толькі адзін кс. Аляхновіч, дзекан Бабруйска, які атрымліваў 500 рублёў і дадатак 100 рублёў. Фінансавыя кнігі МУС за наступныя гады ўжо не паказваюць ніякіх выдаткаў на гэтыя мэты.

Душпастырства і палітыка

Крокі царскіх уладаў выклікалі пратэст Апостальскай Сталіцы і сталі прадметам унутрырасейскага аналізу і дыпламатычнай дзейнасці. Кардынал А. Якабіні ад імя Кангрэгацыі Інквізіцыі 11.07.1877 г. негатыўна адказаў на два пытанні, скіраваныя да яго. Апостальская Сталіца не дала свае згоды на ўвядзенне расейскай мовы ў так званыя дадатковыя набажэнствы і не збіралася пагаджацца на гэта ў будучым. Гэты адназначны крок Ватыкана ўзмацніў пратэст каталіцкага духавенства супраць русіфікацыі. З апошняй табліцы № 4 ясна відаць, што колькасць святароў «рытуалістаў» пасля 1877 г. ужо ніколі не павялічылася больш за 21 асобу. Значна лепш, чым Станеўскі, паводзіў сябе арцыбіскуп Аляксандр Гінтаўт (1821–1889), мітрапаліт Магілёўскі, які, з аднаго боку, патаемна стараўся захаваць мінімальную душпастырскую апеку ў скасаваных парафіях, альбо ў тых, якімі кіравалі «рытуалісты», а з другога боку, ён не стрымаўся ад пагрозы суспенсай кс. Лукасевічу з Барысава, «рытуалісту», які блакаваў працу ардынарыя. Гінтаўт пісаў да міністра Д . Талстога : «Згода на парушэнне Касцёльнага Права была б не толькі несумленнаю, але й нават азначала б разрыў з Касцёлам, бо Касцёл аддае анафеме асобаў, якія робяць змены ў «Ritualis Romanum» (...), толькі Апостальская Сталіца мае права змяняць, дазваляць альбо забараняць абрады аднолькава як у Касцёле Лацінскім, так і ва Усходнім. У выніку дамагацца, каб духавенства дзейнічала ў гэтай справе самавольна – азначае жадаць ад яго чагосьці антырэлігійнага, каб (...) нічога яно не лічыла святым, каб лічыла, што ўсё можна і ўсё дазволена»44.

У колах царскіх уладаў безвыніковасць русіфікатарскіх спраў таксама выклікала шмат сумненняў. І надалей адносіны да гэтай справы не былі выразна ўзгоденыя. З мэтай выпрацоўкі далейшых планаў на Беларусь выехаў Аляксандар Масолаў (1844–1904) – чыноўнік Дэпартамента Замежных Веравызнанняў МУС. Яго рапарт на нейкі час служыў адпраўным пунктам веравызнаўчай палітыкі на Беларусі. Ён назваў некалькі прычынаў беспаспяховасці русіфікатарскай акцыі:

1) супраціўленне польскіх памешчыкаў і спольшчанай шляхты, асабліва жанчын;

2) раўнадушша духавенства да ініцыятываў ураду і яго страх за лёс ўсяго плану і за асабісты лёс;

3) малая колькасць духавенства, асабліва на Міншчыне;

4) антыпатыя да біскупа Станеўскага і яго малы аўтарытэт;

5) бездапаможнасць, самавольства і маральны цынізм абодвух візітатараў (Сенчыкоўскага і Юргевіча).

З мэтай ажыўлення русіфікатарскай акцыі Масолаў унёс прапановы, якія былі прынятыя са згоды МУС. Неабходна: вылучаць ксяндзоў «рытуалістаў» на лепшыя парафіі і г.д.; прымаць на працу ксяндзоў з іншых дыяцэзій і нават з гэтаю мэтаю аплочваць ім дарогу; аддаліць абодвух візітатараў і не прызначаць новых; у Віленскай семінарыі выдзеліць некалькі пастаянных месцаў для кандыдатаў з Мінскай губерні; рэарганізаваць мінскую школу арганістаў; падпарадкаваць Мінскую дыяцэзію Магілёўскаму мітрапаліту замест Віленскага адміністратара45.

З прапаноў Масолава найлатвей была рэалізавана апошняя, а астатнія рэалізоўваліся з цягам часу. Але ўнутраныя супярэчнасці ў кабінеце міністраў, часовае аддаленне самаго Масолава, узмацненне рэпрэсійнай лініі новым міністрам МУС Д. Талстым прывялі да таго, што царская палітыка ў гэтай галіне была неадназначная. Праблемаў у гэты перыяд не вырашалі ні размовы, ні Венскі дагавор (1883). Толькі на шмат гадоў пазней (1896) прадстаўнік царскай улады ў Ватыкане Аляксандр Ізвольскі (1856–1919) рапартуе, што кардынал Рампольлі дамагаецца ўрэгулявання вакантных парафій у Мінскай дыяцэзіі. Масолаў, які з 1894 г. зноў працаваў у МУС, даў яму адказ. Згодна з адшуканай інфармацыяй Расія абмежавала дыскусію 31 парафіі, але закрыла вочы на праблемы касцёлаў, замененых на цэрквы альбо цалкам скасаваных касцёлаў і кляштараў.

З гэтай 31 парафіі46 у дзевяці служба адпраўляецца цалкам па-расейску, а ў шасці – часткова па-польску і часткова па-расейску, у адной – на лаціне, а 15 парафій хоць неяк і існуюць ды з прычыны адсутнасці ксяндзоў, якія б згадзіліся адпраўляць па-расейску, з’яўляюцца вакантнымі. Масолаў пацвярджае, што ў тых 15 парафіях занядбана сакрамэнтальнае жыццё – хрост, споведзь, сакрамэнты шлюбу, пахаванні. Ён раіць Ізвольскаму клапаціцца аб падтрыманні расейскай мовы ў той 31 парафіі і замоўчваць у размовах з Ватыканам іншыя парафіі (не менш запушчаныя і секулярызаваныя з прычыны недахопу святароў і тэрору)47.

У пераліку цалкам зрусіфікаваных касцёлаў і лацінскіх парафій, падрыхтаваным у 1884 г. губернатарам Мінска Пятровым, ёсць:

1) Мінск – касцёл на Залатой Горцы, 2) Койданава, 3) Бабруйск, 4) Барысаў, 5) Беразіно (горад), 6) Ігумен, 7) Узда, 8) Слуцк, 9) Клецк, 10) Мінск – капліца ў Таварыстве Дабрачыннасці, 11) Камашэвічы, 12) Камень, 13) Пяршаі, 14) Дзедзіловічы, 15) Лагойск, 16) Серафін, 17) Глуск, 18) Харомцы, 19) Старчыца, 20) Свержань, 21) Зембін, 22) Халопенічы, 23) Блонь, 24) Капаткевічы, 25) Петрыкаў, 26) Давыд-Гарадок, 27) Копыль, 28) Цімкавічы, 29) Свіслач, 30) Докшыцы, 31) Мазыр.

У 1897 г., кажа Масолаў, толькі ў першых 9 названых вышэй парафіях ёсць ксяндзы «рытуалісты», да якіх ён таксама залічвае пробашчаў з Аколава, Рэчыцы і Уселюба, якія быццам бы ўжо даўно былі зрусіфікаваныя. У выніку спрэчкі маглі весціся аб 34 парафіях (іншы раз аб 31), якія, на думку Пятрова і Масолава, павінны адпраўляць набажэнствы па-расейску48.

Заслугоўвае ўвагі характарыстыка душпастырскіх магчымасцяў зрусіфікаваных парафій, дзе не было святароў, што выконвалі б распараджэнні ўладаў. Падаем яе ўслед за Пятровым49 (Спіс датычыць толькі 17 парафій, – гл. табліцу № 5).

З інфармацыі Пятрова відаць, што ў парафіях, якія не працавалі, хоць фармальна і не былі зачыненыя, было 52080 вернікаў. З крыху іншых дадзеных за 1893 г. вынікае, што ў 31 парафіі, на думку Масолава зрусіфікаваных, было 122929 вернікаў, пры тым, што душпастырства ў парафіях без ксяндзоў не ахоплівала 77529 чалавек, а не як адзначае вышэй50 – 52080. Апошнія звесткі тым больш уражваюць, што не падаюць парафій цалкам скасаваных, альбо касцёлаў, пераробленых на праваслаўныя цэрквы (пар. табл. № 1). Пятроў нічога не гаворыць наконт душпастырскіх магчымасцяў у гэтых мясцовасцях.

Апостальская Сталіца, жадаючы дапамагчы праблемам вернікаў на Міншчыне, навяла кантакт з Ізвольскім. У ноце, скіраванай у Міністэрства замежных спраў, Ізвольскі піша, што ў гэтай справе урад дапусціў «коренную ошибку»: «Думалася, што гэту далікатную і эмацыянальную справу ўдасца залатвіць без Рымскай курыі, разлічваючы на падтрымку ніжэйшага духавенства, але выйшла, што Дэпартамент Замежных Веравызнанняў зусім не ведаў унутранай сітуацыі ў Касцёле, – пераход з мовы на мову не можа адбыцца без згоды мясцовага біскупа. Была патрэбна вымушаная згода крайне нелюбімага біскупа Станеўскага. Ход акцыі залежаў і ад адміністрацыі і ад дзейнасці ніжэйшага духавенства, якому трэба было за тое плаціць... Тады католік ператвараецца ў фанатыка і ненавідзіць Расію, альбо зусім губляе свае рэлігійныя перакананні»51.

На думку Ізвольскага Лявон ХІІІ, безумоўна, не збіраецца звязваць каталіцызм ў Расеі з польскай нацыянальнасцю, але адмова ад польскай падтрымкі можа адбыцца цаною атрымання большай карысці для Касцёла, а гэта азначае магчымасць прапаганды каталіцызму ва ўсёй Расеі. «Папа Рымскі згадзіўся б на расейскую мову, але карысць ад гэтага павінна была б быць вельмі вялікая»52.

Акрамя таго, на думку Ізвольскага, Рым баіцца, што русіфікацыя душпастырства азначае падрыхтоўку да замены каталіцызму праваслаўем. Рымская курыя таксама спраўдзіць, ці сапраўды «сярод беларускага народу існуе рух за прыняцце расейскай мовы...53». «Курыя павінна пераканацца, што, спісваючы на страты сваю пазіцыю сярод палякаў, яна атрымае моцную пазіцыю ў Расіі. Але менавіта гэтага мы ёй не можам і не хочам даць»54. Не жадаючы даць Касцёлу сваіх евангелізацыйных шансаў у Расіі, ён прапанаваў скончыць спрэчку пераходам на лацінскія рытуалы, кнігі і казанні ў мясцовым дыялекце, але ніколі – па польску. Гэты рапарт датаваны 23.01.1896 г.

Перамовы былі праведзены ў Рыме. Але вярнуліся да іх і ў Маскве ў сувязі з прыездам ватыканскай дэлегацыі з арцыбіскупам Агліардзі на ўрачыстасці каранацыі царскай пары. Масолаў тады сказаў: «Мы не настойваем на ўвядзенні расейскай мовы, але мы не дазволім ужываць польскай мовы... Калі касцёльныя ўлады жадаюць польскай мовы, то мы на гэта ніколі не пагодзімся»55.

З другога боку, міністар Гарамыкін у той жа размове адзначыў: «Няма ніводнага святара, які б мог гаварыць казанні на мясцовым дыялекце (беларускім)»56. У гэтым заключалася ўся праблема. Расейцы не згаджаліся на польскую мову, але добра ведаючы, што ў літаратурнай культуры краю беларуская мова яшчэ не функцыянуе, згаджаліся на беларускую мову, прызнаючы яе мясцовым варыянтам расейскай. Пралат Тарнассі, які праводзіў перамовы ў Пецярбургу па гэтай праблеме, быў гатовы згадзіцца на расейскія прапановы. Ён не разумеў, што на практыцы гэта будзе расейская мова. Беларускае адраджэнне толькі рабіла першыя крокі, а католікі не жадалі расейскай мовы57.

Тады, амаль што ў апошнюю хвіліну прыехаў у Рым рэктар Пецярбургскай Духоўнай Акадэміі суфраган кс. Альбін Сымон (1842–1918). Ён растлумачыў падман царскіх уладаў. Тарнассі быў адкліканы. Сымон ведаў, што ў расейскім пісьменстве ўкраінцы – гэта маларосы. Таксама і беларусы – толькі заходняе расейскае племя. Канчаткова ў 1896 г. дайшло да паразумення паміж Апостальскаю Сталіцаю і расейскім урадам па прызначэнні святароў у Мінскай дыяцэзіі. Тэкст гэтай дамовы не захаваўся ў Дэпартаменце Замежных Веравызнанняў. Яе тон вядомы толькі з даклада біскупа Сымона і Масолава. Магілёўскі суфраган кс. Альбін Сымон дакладвае пісьмова аб дадзенай праблеме свайму ардынарыю мітрапаліту Сымону Казлоўскаму, бо ў яго адсутнасць ён выканаў даручэнне Апостальскай Сталіцы: «Міністр унутраных спраў у лісце ад 29.04.1897 г. перадаў мне як кіраўніку архідыяцэзіі да выканання па волі царскай, рашэнне, якое заключана ў лісце кардынала Сакратарыяту Стану Апостальскай Сталіцы, адлюстраваным Вашай Эксцэленцыі. У ім ёсць напамін, які меў ме сца яшчэ ў 1877 г. аб забароне Апостальскай Сталіцы ўжываць расейскую мову ў дадатклвых рыма-каталіцкіх набажэнствах...» (...)

Сымон піша далей, што з прычыны недахопу святароў ён імкнуўся прызначыць іх у парафіі, якія былі зусім без душпастыраў. Пасля атрыманага даручэння яму ўдалося праз тры-чатыры дні са згоды мінскага губернатара прызначыць пяць пробашчаў. Біскуп Сымон абавязваў іх адпраўляць набажэнствы на лаціне. Да жніўня 1897 г. ён прызначыў пробашчаў у 10 парафіях.

У другой групе парафій – юрыдычна вакантных – ён, пасля доўгага роздуму і ваганняў, вырашыў пакінуць тых жа святароў на іх пасадах, аднак палічыў неабходным абвясціць ім дэкрэт Апостальскай Сталіцы 1877 г., які забараняў ужываць расейскую мову, замяняючы адначасова некананічныя прызначэнні на кананічныя. На пытанне, якую мову ўжываць у аб’явах, пры чытанні Евангелля, катэхізацыі, перадшлюбных запаведзях, шлюбнай прысязе маладых, ён выдаў інструкцыю (16.07.1897 г.), у якой гаварылася, што «ва ўсіх названых выпадках на аснове агульнага закону і паўсядзённай практыкі, яны павінны ўжываць тую мову альбо дыялект, на якім размашляюць, моляцца і выконваюць абрады парафіяне»58.

Распараджэнне біскупа Сымона выклікала ўсеагульную радасць і ўдзячнасць цару да такой ступені, піша Сымон, што за яго пачалі маліцца.

Царскія ўлады высунулі папрок супраць выканання ўмовы біскупа Сымона, які, як ім здалося, пайшоў занадта далёка59. На іх думку ён:

1) не меў права зацвярджаць прызначэнні, якія сыходзілі ад Жылінскага, у групе так званых юрыдычна вакантных, бо de facto вярнуў сюды польскую мову замест расейскай;

2) у катэгорыі парафій, фактычна вакантных, новыя пробашчы павінны былі паслугоўвацца толькі лацінаю, а казанняў зусім не мелі гаварыць.

Ліст кардынала Рамполлі ад 29.08.1901 г. фактычна прызнаў рацыю расейскага боку; з яго вынікае, што біскуп Сымон мог замяняць пробашчаў толькі ў тых парафіях, дзе няма святароў (альбо фактычна, а не юрыдычна вакантных), каб «cultus officia exerceant et sacramenta ministrent latino tantum sermone»60. Такім чынам, Рамполлі не падтрымаў біскупа Сымона ў яго ініцыятывах, бо мабыць ужо быў папярджаны, што гэтак будзе зінтэрпрэтаваны ім тэкс пагадненняў 1897 г. Аднак у расейскіх архівах не ўдалося адшукаць адпаведнай дамовы з Рамполлі.

З дзеянняў біскупа А. Сымона можна зрабіць выснову, што ён найперш намераваўся прыстасавацца да дэкрэту Кангрэгацыі Інквізіцыі 1877 г., які забараняў ужываць расейскую мову ў набажэнствах на тэрыторыі Беларусі. І па-другое: у душпастырстве ён намерваўся паслугоўвацца мясцовымі мовамі – беларускаю, польскаю і латышскаю. Цытаваны Сіповічам (праўда, без указання крыніцы) тэкст біскупа Сымона даводзіць61, што для яго было вельмі важна ўмацаваць беларускую мову ў літургічным жыцці. Гэтаму павінен быў служыць праект навучання беларускай мове ў Магілёўскай семінарыі. Расейцам жа важна было ўтрымаць расейскую мову, ва ўсялякім разе ў 31 узгаданай парафіі і 3 дадатковых, названых пазней.

Улады націскалі на мітрапаліта, каб ён ануляваў рашэнне біскупа Сымона, але магілёўскій ардынарый стаў на абарону свайго суфрагана.

Дэпартамент Замежных Веравызнанняў не прызнаў зробленых прызначэнняў. Пасля яшчэ дойдзе да дэпартацыі кс. Карповіча ў Аглонскі кляштар, кс. Герчынскага – у Аланецкую губерню. Урэшце рэшт – да адхілення біскупа Сымона з пасады рэктара Акадэміі і суфрагана і высылка яго ў Адэсу. У канчатковым выніку рашэнне Сымона зламала працэс русіфікацыі душпастырства ў Мінскай губерні. Ужо з 1898 г. МУС не выплочвала дадаткаў ксяндзам-«рытуалістам». Службовая запіска таго года выразна сведчыць, што замест расейскай мовы была ўведзена польская ў Беразіно, Блоні, Бабруйску, Капылі, Лагойску, Цімкавічах, і што таму хіба трэба затрымаць датыхчасовыя даплаты за карыстанне расейскаю моваю62.

Тупіковая сітуацыя яшчэ працягвалася. Часткова яна ўрэгулявалася ў 1902 г., калі мітрапаліт Клапатоўскі атрымаў згоду міністра Д.С. Сіпягіна на тое, каб у непрызнаных уладамі парафіях дадатковыя набажэнствы адпраўлялі толькі на лаціне, а святары ўстрымліваліся ад казанняў. А катэхізацыя павінна адбывацца ў іншы час на мясцовым дыялекце, але не з амбоны63. Сіпягін дадаў толькі, каб асноваю гэтай катэхезы была кніга Белабжэскага, якая мае ўрадавы imprimatur64. Толькі 1905 ш 1917 гг. прынеслі радыкальныя перамены, абсалютна спрэчныя і неадназначныя.