Уселюб. Касцёл св. Казіміра.

Быў пачатак лістапада 1988 г., калі я апынуўся ў маленькім ціхім Уселюбе – мястэчку, што ляжыць у трынаццаці кіламетрах на поўнач ад Наваградка, каб убачыць малавядомы помнік, аб якім не ўспамналася ні ў адным даведніку, – гатычны касцёл ХV ст., збудаваны «самім Нямірам», як сказалі мне сябры з Канфедэрацыі*. Яны ўжо не першы год вандравалі ў вольны час па беларуі на веласіпедах, каб на ўласныя вочы ўбачыць усе яе прывабныя куточкі, гістарычныя помнікі, пагаманіць з людзьмі, і яшчэ месяц таму завіталі да мяне ў Наваградак. Самі яны даведаліся аб існаванні гэтага касцёла з невялікага артыкула ў часопісе «Помнікі культуры Беларусі».

Бліжэйшы вольны час знайшоўся не адразу, але ўсё ж удалося выбрацца ва Уселюб яшчэ да вялікіх халадоў. Старэнькі ЛАЗ за якіх дваццаць хвілін давёз мяне туды, і я арынулася на вузкай і даволі крутой вулачцы, у канцы якой праглядаўся цёмны сілуэт парку за чырвонай цаглянай агароджай, – недзе там, справа, павінны былі быць могілкі і касцёл.

Дзве пажылыя жанчыны ў аднолькавых чорных плюшаўках гутарылі праз плот. Павітаўшыся з імі, я запытала (нарок, каб толькі пачаць размову), ці давядзе мяне гэтая дарога да касцёла. Яны згодна заківалі, потым адна здзіўлена запытала, чаго я туды іду, – касцёл жа зруйнаваны. Я патлумачыла, што цікаўлюся гісторыяй, помнікамі. Беларуская мова, якую яны адвыклі ўжо чуць ад гараджанаў, выклікала прыхільнасць маіх суразмоўніц, і яны лёгка разгаварыліся. Аказалася, што жанчыны-сяброўкі, сваячкі, хоць адна – праваслаўная, а другая – каталічка. Іхнія дзеці пакахаліся і пажаніліся. Сем’і добра сябруюць між сабою, разам маладым хату збудавалі. А на хрысціянскія святы ў госці ходзяць адны да другіх: спачатку разам святкую каталіцкі вялікдзень, потым – праваслаўны. І Божае Нараджэнне – гэтаксама. «А што тут такога, – разважліва сказала адна з іх, – абы любілі і шанавалі адзін аднаго». Другая ў знак згоды заківала галавой і абедзьве прыязна заўсміхаліся.

Але калі пачалі расказваць пра жыццё ды пра касцёл – усмешкі і святло адразу зніклі з іх твараў. Горка было ўспамінаць пра лёс графа Аруркавіча, вельмі добрага чалавека, апошняга гаспадара тутэйшага маёнтка, якога энкавэдэшнікі павезлі на колах у Наваградак, хоць быў стары і нямоглы. Не давезлі – памёр па дарозе ад гаьбы пі гора.

Касцёл св. Казіміра, 1988г.

Балюча ўспамналася, як па загадзе «зверху» зачынілі ў хрушчоўскія часу касцёл, а людзі не змаглі перашкодзіць. На плябаніі размясціўся дзіцячы садок, а касцёл мясцовае «начальства» прыдумала аддаць пад спартыўную залу для школы. Малады спрытны фізкультурнік радасна прымацоўваў «шведскую сценку», калі нешта міжволі прымусіла яго азірнуцца. У галоўным алтары ён убачыў жанчыну ў белым зіхоткім адзенні, якая са смуткам моўчкі пазірала на яго. Што ў гэты момант адбылося ў бязбожным сэрцы настаўніка – сказаць цяжка, але пасля гэтага аб’яўлення Божае Маці (а ён упэўнена сцвярджаў, што гэта Яна і была!) фізкультурнік наадрэз адмовіўся праводзіць заняткі ў касцёле. Чуткі аб гэтыім абляцелі ўсё мястэчка. Не ў адным сэрцы занялася радасць, і многія ціхенька паўтаралі: «Хвала Богу!». Мясцовыя начальнікі адмовіліся ад сваіх першапачатковых планаў, але касцёл у спакоі пакінулі ненадоўга. «Зверху» ў адказ на незразумелыя тлумачэнні аб нейкім аб’яўленні папросту загадалі касцёл знішчыць. Ва Уселюбе такога Юды не знайшлося нават сярод бязбожнікаў і п’яніц: мястэчка невялікае, ад вачэй людскіх не схаваешся, – каму хочацца такой славы?.. Як сказалі бабулі, з самога Наваградка давялося везці двух братоў-татараў, якія за 700 рублёў (вялікія грошы на тыя часы!) згадзіліся выканаць «работу». Не ў адной хаце маліліся і плакалі ў той дзень, каб у нягоднікаў рукі паадсыхалі. І, як сказалі мне ўселюбскія жанчыны, «што ж вы думаеце? Тым самым летам той, што падпальваў, у Нёмане ўтапіўся!..».

Цёпла развітаўшыся я з гаваркімі кабеткамі і літаральна праз пару хвілін ужо уваходзіла ў касцёльную браму. Здаецца, і была ж прыгатавана да сумнай сустрэчы, – ці першая яна такая? Але ж хіба да такога можна прывыкнуць?..

Ён глядзеў на мяне. Скрозь правалы выбітых вокнаў, з галоўнага алтара, перакрыжаванага чорнымі бэлькамі, праз пустку выпаленай званніцы, з абадраных муроў. Іх шляхетныя прапорцыі не дазвалялі назваць усё гэта руінамі... Спачатку я думала, што гэта глядзіць на мяне касцёл – як стары, скалечаны, але яшчэ жывы чалавек. Але позірк быў іншы – не прасіў літасці, але – шкадаваў мяне і ўсіх нас, якія не ведаюць, што твораць! І мяне быццам працяло: гэта глядзеў на мяне Ён, УКрыжаваны! Я, нехрышчоная, нечакана зрабіла штосьці нелагічнае, не зусім мне самой зразумелае, пад уплывам ці то натхнення, ці то сораму, – укленчыла сярод смецця і мокрага лісця, перажагналася, як умела, і шапнула: «Прабач...».

Прайшла хвіліна. усё зноў вярнулася на сваё месца, – ужо ніхто не глядзеў на мяне, толькі было непрытульна, сумна, і я раптам адчула, што страшэнна замерзла...

Пайшла паволі, глянула на плябанію – тую, дзе цяпер быў дзіцячы садок. Падумалася, што суседства могілак, варварства, якое тварылі амаль на вачах у дзяцей дарослыя дзядзі і цёці – гэта таксама тыповае савецкае дзікунства, сацсюррэалізм паўсядзённасці...

На могілках – зламаныя крыжы, палеглыя помнікі, пустазелле, сарваныя дзверы графскага склерпу і... яма на месцы захавання. Як казалі бабулі, «мясцовыя камсамольцы золата шукалі...».

Панура адчуваючы нечаканую стому, я пакрочыла назад. Паміж магільных узгорачкаў, пад бурымі лісцямі праглядаў зламаны чыгунны крыж. Я скінула ўбок смецце, і вачам адкрыўся надпіс на медальёне: «Od powietrza, gіodu, ognia i wojny zachowaj nas, Panie!». Падумалася: «Ад гэтага, Божа, ты нас можаш абараніць, але – не ад нас саміх».

Вецер зрываў апошнія лісты з голых чорных дрэў, сіратліва скуголіў у верхавінах. Туга халоднымі пальцамі сціснула сэрца...

Фамільны склеп Аруркавічаў на Уселюбскіх могілках.		Уселюбскі касцёл. Выгляд з паўночнага боку. Фота 30-х гг. ХХ ст.

Гістарычная даведка

Польскі гісторык М. Балінскі адзначае, што першыя звесткі пра Уселюб знаходзяцца ў пісьмовых крыніцах 1433 г. Пры гэтым ён спасылаецца на дарчую грамату князя Сігізмунда Кейстутавіча Андрэю Неміровічу, дзе разам з іншымі маёнткамі згадваецца і Уселюб. Мястэчкам спачатку валодаў Ян Няміра, канюшы вялікага князя Вітаўта, у 1412-13 гг. – стараста Полацка. Сведчаннем гэтага з’яўляецца той факт, што Мікалай Неміровіч (сын Яна), называе сябе ў дакуменце 1471 г. «дзедзічам Уселюба». Гэта азначае, што Уселюб належаў не менш як тром пакаленням роду і з’яўляецца галоўным радавым маёнткам Неміровічаў. У вышэйзгаданым дакуменце 1471 г. вырашаюцца пытанні маёмаснага забеспячэння, пабудаванага ў гэты час Мікалаем Неміровічам касцёла ў сваім мёнтку Ішкалдзь. Цяжка ўявіць, што Мікалай Неміровіч будаваў бы мураваны касцёл у Ішкалдзі, калі б у яго радавым гняздзе такі касцёл яшчэ не быў узведзены.

Уселюбскі касцёл. Заходні і паўднёвы фасады. Рэканструкцыя В.Глінкі.

Перамога пад Грунвальдам у 1410 г. заклала трывалы падмурак будучай магутнай дзяржавы Рэчы Паспалітай абодвух народаў. Нішто так не лучыць народы, як агульны вораг і агульная перамога над ім. Замацаваннем гэтага братэрства можна лічыць падзею, якая адбылася ў Горадлі на сойме 1413 г. Сорак сем беларуска-літоўскіх баяраў, па выбары самога вялікага князя Вітаўта, былі прыняты польскімі панамі ў свае гербы і сталіся «гербавымі братамі» вядомых польскіх родаў. Абавязковай умовай была прыналежнасць «гербавых братоў» да каталіцтва. У ліку першых беларуска-літоўскіх баяраў, якія атрымалі гербы ў Горадлі, крыніцы называюць Яна Няміру (герб Ястрабок). Ім і быў, напэўна, пабудаваны касцёл ва Уселюбе. Гэта ён мог зрабіць не толькі да, але і пасля 1413 г., бо не выключана, што католікам ён стаў значна раней. Яго прыналежнасць ускосна пацвярджаецца тым, што першапачаткова касцёл успамінаецца пад назваю Яна Хрысціцеля. Гэтаму святому быў прысвечаны таксама адзін з алтароў. Касцёл збудаваны ў гатычным стылі, які прыйшоў у

Вялікае Княства Літоўскае разам з пашырэннем уплыву каталіцызму і адкрытасцю да еўрапейскай культуры. Як бачым, дакументаваныя крыніцы дазваляюць абгрунтаваць дату будаўніцтва мураванага касцёла ва Уселюбе – першую чвэрць ХV стагоддзя. Касцёл носіць сёння імя святога Казіміра. Як мог выглядаць першапачатковы касцёл, паказвае малюнак яго рэканструкцыі. Вопісы помніка сведчаць, што асноўныя перабудовы адносяцца да 1780-1810 гг. і 1897 г., калі, паводле вопісаў 1903 г., заходні фасад набыў сучасны выгляд.

Званніца пасля рэканструкцыі 1996г.

Мінула шэсць гадоў з таго майго першага знаёмства з Уселюбскім касцёлам. Ізноў я ва Уселюбе, толькі ад тых песімістычных настрояў не засталося і следу. Не таму, што жыццё нашае стала такім ужо радасным і шчаслівым, а таму, што да нас вярнулася надзея. І вось я стаю перад касцёлам, і для мяне касцёльны адчыняе храм, каб я магла увайсці ў яго, палюбавацца і памаліцца. Адчыняе са спакойнай годнасцю і гонарам. Я ўглядаюся ў яго твар і разумею, адкуль гэтая годнасць. Ад спакойнага сумлення і адчування выкананага ў гэтым жыцці абавязку. Камуністы таму з такой жорсткасцю руйнавалі храмы і пераследавалі святароў, што вера была астатнім прытулкам, астатнім паратункам і астатняй уласнасцю чалавека, над якой яны не патрафілі ўзяць уладу. Таму з такім адчаем баранілі вернікі святыні. Потым заставалася толькі пакутаваць ад бяссілля, маліцца ў самотнасці, глытаючы слёзы.

І як толькі аслаб ланцуг, як толькі «стала можна» – людзі рынуліся на волю! Не, не толькі катэджы пачалі расці як грыбы. Да гонару нацыі не ўсе кінуліся грабсці пад сябе! З якім натхненнем, нястомнасцю, хуткасцю пачалі адраджацца літаральна з руінаў нашыя святыні! Аддавалі ўсё, што маглі: сціплыя зберажэнні, працу рук сваіх, ветэранскія ільготы на будматэрыялы. З’яўляліся са сховаў цудам уратаваныя абразы, крыжы, малітоўнікі, харугвы, – каб вярнуцца на сваё месца.

Недасведчаны чалавек думае, што ксёндз – гэта святар, які адпраўляе Імшу, спавядае, хрысціць, дае шлюб, адпявае... Так ёсць у нармальных краінах. Нашыя ксяндзы робяць усё вышэй згаданае, а часцей і не ў адной парафіі. Акрамя таго, ведаюць, колькі каштуюць цэгла, кубаметр дошак, пясок, яны беспамылкова скажуць, дзе «дастаць» бляху, дзе замовіць шкло для вокнаў, рамы, агароджу...

Усё, што я магла зрабіць у гэты апошні прыезд, – гэта ўкленчыць і шчыра памаліцца за ўсіх людзей уселюбскіх, што захавалі годнасць і душу і адрадзілі свой касцёл, за ксяндза Антонія Дзям’янку, які хіба адзін ведае, якіх гэта нерваў і здароўя яму каштавала, за ласку Божую для нашага шматпакутнага народа, які варты лепшае долі, і напэўна, з Божаю дапамогаю мы ўсё ж такі адродзім нашыя святыні, нашыя фальваркі, нашыя гарады і паркі, нашую родную краіну Беларусь...