ЕЗУС ХРЫСТУС — АЛЬФА І АМЕГА
СУСВЕТНАЙ ЭВАЛЮЦЫІ...

Нейк у чэрвені я прыехаў у Варшаву і дамовіўся з адной маёй добрай знаёмай, Касяй, пайсці на дыскусію вакол найноўшай кнігі Рычарда Даўкінса «Фікцыя Бога» (The God Delusion)1 . З пэўных прычынаў нам не пашчасціла трапіць на гэтую дыскусію, затое мне давялося хоць і не быць непасрэдным сведкам, то ўсё ж паразмаўляць са сведкамі існага цуду (і нават цудаў), які меў месца ў чацвер вечарам 14 чэрвеня 2007 года ў касцёле дамініканцаў на Служэве ў Варшаве. Пасля нядаўняга візіту з рэкалекцыямі ў гэты кляштар аднаго бразілійскага святара многія з братоў атрымалі харызматычныя дараванні: хтосьці — дар прароцтва, хтосьці — дар прамаўляць рознымі мовамі, а хтосьці — дар заступнічай малітвы. У згаданы чацвер браты дамініканцы разам з вернікамі сабраліся на супольную малітву, падчас якой многія з дароў Божых абуджаліся спачатку ў законнікаў, а потым і ў свецкіх. Неўзабаве ўдзельнікі малітвы адзін за адным пачалі падаць на зямлю. Вонкава гэта выглядала так, быццам яны трацілі прытомнасць, але на самай справе гэта была не страта прытомнасці, а нешта адваротнае — людзі гублялі кантроль над целам, застаючыся пры гэтым у стане павышанай духоўнай прытомнасці. І гэтыя падзенні былі якіясь асаблівыя — людзі падалі спантанна, не выбіраючы месца, але пры гэтым ніхто не атрымліваў якіхсьці траўмаў і нават не адчуваў болю. Гэта было падзенне ў рукі Бога, які не дазваляў, каб здарылася благое з тым, каго Ён любіць.

Два браты — Марыюш і Томаш — на раніцы ў пятніцу з вялікім узрушэннем расказвалі пра адну спадарыню, якая на працягу пяці-шасці гадзінаў (дзесь да другой ночы) горача малілася да Бога, раз-пораз падаючы і спазнаючы прыліў асаблівай радасці і асалоды ад непасрэднага кантакту з Ім. Браты ў гэты час літаральна плакалі, слухаючы размову гэтае жанчыны з Богам. Плакалі і цешыліся...

 
1

Але вернемся да той кнігі, на дыскусію вакол якой мне не ўдалося трапіць. Гэта кніга досыць вядомага англійскага біёлага-эвалюцыяніста з Оксфардскага універсітэта, які ў пэўны перыяд сваёй навуковай дзейнасці пачаў надта ахвотна выказвацца на філасофскія і багаслоўскія тэмы, зыходзячы — як ён гэта падкрэслівае — выключна з навуковага пункту гледжання.

У сваёй апошняй кнізе, англійскамоўны наклад якой пераўзышоў ужо мільён экзэмпляраў, Даўкінс фармулюе некалькі фундаментальных тэзаў, якія маюць сур’ёзныя культуралагічныя і светапоглядныя імплікацыі. А менавіта:

– вера ў Бога мае сутнасна інфантыльны і ірацыянальны характар;

– вядомыя з падручнікаў па хрысціянскай філасофіі аргументы на карысць існавання Бога з’яўляюцца або недарэчнымі (як, напрыклад, аргумент св. Анзэльма), або проста неразумнымі (напрыклад, «чацвёрты шлях» св. Тамаша Аквінскага);

– рэлігія — гэта феномен, вельмі непажаданы для развіцця чалавецтва, паколькі: 1) рэлігія падрывае рэпутацыю (subverts) навукі; 2) падкормлівае фанатызм; 3) прадузята ставіцца да гомасексуалізму. Не абышлося тут, вядома ж, і без традыцыйных згадак пра Крыжовыя паходы і прыкладаў рэлігійнага фундаменталізму ў сучаснасці;

– рэлігійная вера — гэта своеасаблівы «вірус» (virus of the mind), інфекцыйнае захворванне, якое вядзе да дэгенерацыі разумовых здольнасцяў;

– згаданы вірус перадаецца наступным пакаленням («скача ад аднаго мозгу да другога», як метафарычна фармулюе гэтую думку сам Даўкінс) дзякуючы своеасабліваму рэплікатару, які Даўкінс называе «мэмам» (meme) паводле аналогіі з біялагічнымі генамі («мэм» — гэта як бы культурны ген).

Гэта, так бы мовіць, галоўныя тэзы негатыўнага характару. Можна яшчэ выдзеліць групу пазітыўных тэзаў:

– натуральны адбор і падобныя навуковыя тэорыі маюць большую вартасць, чым «гіпотэза Бога», дакладней, «ілюзія інтэлігентнага праектанта»;

– атэізм — гэта лагічнае наступства прыняцця эвалюцыяністычнай перспектывы;

– атэіст можа быць цалкам шчаслівы, ураўнаважаны, маральна і інтэлектуальна развіты.

Да гэтых высноваў далучаецца трэцяя група тэзаў, якія можна назваць тэзамі пастулатыўнага характару:

– атэіст павінен быць гордым, але не апалагетычным, бо атэізм з’яўляецца паказнікам здаровага, незалежнага розуму;

– дзяцей трэба берагчы ад рэлігійнай індактрынацыі. Акрэсленні тыпу «каталіцкае дзіця» або «мусульманскае дзіця» цалкам непрымальныя (гэтаксама як абсурдным было б акрэсленне «марксісцкае дзіця»).

На 400 старонках кнігі оксфардскі навуковец настойліва пераконвае чытача ў тым, што рэлігія — гэта вірус, ад якога трэба пазбаўляцца, а нашых дзяцей трэба любой цаной сцерагчы ад рэлігійнай прапаганды. Тут паўстае цалкам натуральнае пытанне: на базе якіх даследаванняў Даўкінсу ўдалося выявіць гэты «шкодны вірус» і адкуль вынікае такая моцная тэза, што рэлігія — гэта пагроза для цывілізацыі?

 
2

У кнізе Даўкінса можна выдзеліць два дыскурсіўныя слаі: навукова-біялагічны і светапоглядна-філасофскі, якія цесна пераплецены паміж сабой так, што кніга робіць уражанне суцэльнага і навукова абгрунтаванага дыскурсу. Насамрэч ён, гэты дыскурс, зусім не суцэльны, а, як заўважае Алістэр МакГрэт2 , з’яўляецца «сукупнасцю свабодных стрэлаў» (collection of cheap pot-shots). Даўкінс няўмела і непрафесійна аперуе філасофскімі катэгорыямі альбо і ўвогуле ўводзіць квазі-містычныя тэрміны тыпу «вірус розуму» або «мэм». Такім чынам, поруч з навукова-біялагічным і светапоглядна-філасофскім слоем у Даўкінса можна выдзеліць яшчэ псеўданавукова-псеўдафіласофскі слой, які паўстаў у выніку некампетэнтнага спалучэння навукі і філасофіі.

Даўкінсу, магчыма, здаецца, што калі ён назаве веру ў Бога «вірусам», а механізм яе распаўсюду — «мэмам», то тым самым заб’е двух зайцоў — падтрымае атэізм і надасць яму навукападобны характар. Тое ж самае тычыцца ягонай (не зусім ягонай, бо яна пазычана ў Дэнэта) тэзы наконт паходжання рэлігіі, маўляў, гэта «пабочны прадукт», «хібіна ў развіцці чагосьці карыснага» (misfiring of something useful), маўляў, магло б атрымацца нешта вартаснае, а выйшла рэлігія.

Насамрэч такія разважанні нельга назваць нават навукападобнымі. Пытанні пра паходжанне рэлігіі, яе прыроду і механізмы распаўсюджвання — гэта абшар гісторыі, культуралогіі і сацыялогіі, а не эвалюцыйнай біялогіі. З-за сваёй нізкай метадалагічнай свядомасці Даўкінс прадукуе дыскурс, які, калі падыходзіць да яго сур’ёзна, поўны парадоксаў, што праўда, замаскаваных, але якія становяцца яўнымі, калі кіравацца логікай. Сцвярджаючы, прыкладам, што рэлігія — гэта «хібіна ў развіцці чагосьці карыснага», Даўкінс тым самым становіцца на пазіцыю біялагічнага тэлеалагізму, г. зн. ён дапускае, што эвалюцыя мае акрэсленую мэту. Без гэтага дапушчэння немагчыма зразумець, якім чынам Даўкінс адкрыў, што рэлігія сталася якімьсці пабочным прадуктам. З пункту гледжання логікі яго вышэй прыведзеная тэза мае такую форму:

1) існуе такая рыса S, якая павінна была з’явіцца ў арганізма О (або віду G);

2) замест рысы S у арганізма з’явілася О (або віду G) рыса R;

3) рыса R ёсць здэфармаванай версіяй рысы S (што ў прынцыпе з’яўляецца перафразай (2).

Логіка тут патрабуе яшчэ наяўнасці фактараў, якія спрычыніліся да (2):

4) існуе сукупнасць умоваў, акалічнасцяў С1, С2, ..., Сn, якія спарадзілі дэфармацыю рысы S.

Для таго, каб тэза аб паходжанні рэлігіі мела прынамсі навукападобны характар, Даўкінс павінен адказаць на пытанні: што гэта за рыса S, здэфармаванай версіяй якой з’яўляецца рэлігія, якія фактары паўплывалі на гэтую дэфармацыю і адкуль мы ведаем, што рыса R ёсць менавіта дэфармацыяй S, а не мэтавай рысай для дадзенага арганізму (або віду)?

Даўкінс у сваёй кнізе не дае адказу на гэтыя пытанні і, напэўна, ніколі даць не зможа, бо для таго, каб адказаць на гэтыя пытанні, трэба — як ужо вышэй было прыкмечана — увесці катэгорыю мэты ў разважанні біялагічнага характару. Але ў адной са сваіх папярэдніх працаў пад назовам «Сляпы гадзіншчык» з даволі інфарматыўным падзагалоўкам «Якім чынам эвалюцыя даказвае, што сусвет не быў запланаваны»3 Даўкінс адкінуў тэзу, што эвалюцыя мае мэтавы характар і пераконваў, што механізм эвалюцыі зводзіцца да спадчыннай зменнасці і натуральнага адбору. «Насуперак усякім ілюзіям адзіным гадзіншчыкам у прыродзе з’яўляюцца сляпыя фізічныя сілы (...). Натуральны адбор, адкрыты Дарвінам, — гэта сляпы, безразумны і аўтаматычны працэс, наконт якога мы сёння ведаем, што ён уяўляе сабою выясненне як існавання, так і ўяўнай мэтавасці ўсякіх формаў жыцця — дзейнічае без усякай задумы. Ён пазбаўлены розуму і ўяўлення. Не плануе будучыні. Не стварае візіяў, не прадбачвае і не бачыць. Калі ўвогуле можна пра яго сказаць, што адыгрывае ролю гадзіншчыка ў прыродзе — дык гэта сляпы гадзіншчык»4 .

Вось так, панове: ніякае мэты, ніякага трансцэндэнтнага кірунку, гадзіншчык — абсалютна сляпы. Але ў дачыненні да рэлігіі Даўкінс як быццам незнарок уцісквае пад лоб гэтага гадзіншчыка вочы і прымушае яго на момант расплюшчыць іх:

— Рэлігія не адпавядае мэце! — урачыста сказаў Даўкінсаў гадзіншчык і зноў заплюшчыў вочы...

 
3

Падобныя парадоксы атрымліваюцца і ў выпадку таго няшчаснага «віруса» і не больш шчаслівага «мэму».

Пачнем ад віруса. Ці можна эмпірычнымі метадамі (шляхам назірання або эксперыменту) выявіць у чалавека «вірус веры ў Бога»? Я ўпэўнены, што аніводзін біёлаг, нават оксфардскі, ніколі ні пад якім мікраскопам не назіраў чагосьці такога, як «вірус веры ў Бога». І, мяркую, ніколі яму не ўдасца гэтага паназіраць, бо вера ў Бога — гэта, кажучы на рэлігійнай мове, акт акцэптацыі чалавечым розумам (асвечанага Божай ласкай) аб’яўленых ісцінаў, а гэта значыць, што ён мае неэмпірычны характар. Хтосьці можа слушна заўважыць, што апераванне тэалагічнымі дэфініцыямі тут не да месца, бо наш апанент прынцыпова адкідвае ўсякія перадпасылкі рэлігійнага характару. Калі мы будзем дыскутаваць з атэістам на базе рэлігійнага светапогляду, то можа атрымацца феномен маналагічнай псеўдадыскусіі, інакш кажучы, «размова сляпога з кульгавым». Тады паспрабуйма весці дыскусію на базе секулярнага светапогляду, зыходзячы з агульнапрынятых прынцыпаў лагічнага разважання і эмпірычных дадзеных, як мы рабілі гэта ў пункце 2.

Вядомы польскі філосаф Ян Валенскі, аналітык, «паслядоўны агностык», як ён сам сябе называе, у кніжыцы «Межы бязвер’я»5 прыкмячае, што рэлігійная вера «належыць да прапазіцыянальных паставаў», гэта значыць, павінна разглядацца паводле аналогіі з такімі з’явамі, як давер, спадзяванне, прадчуванне і падобнае. На гэтай падставе Валенскі даводзіць, што са сказа: «Веру ў тое, што А» не вынікае ‘А’, аналагічна як са сказа: «Спадзяюся, што заўтра будзе дождж» не вынікае, што «заўтра будзе дождж».

Гэтае разважанне было патрэбным Валенскаму для таго, каб паказаць, што «немагчыма вывесці існаванне Бога з акту веры», з чым я асабіста згодны. Няма сціслых доказаў існавання Бога, гэтаксама як няма сціслых доказаў Яго неіснавання6 . Але разуменне Валенскім рэлігійнае веры мае яшчэ адну імплікацыю, важную ў кантэксце дыскусіі з Даўкінсам. Вера ў Бога, будучы адной з прапазіцыянальных паставаў, не можа апісвацца ў катэгорыях вірусу, бо інакш «вірусамі» трэба было б назваць і такія ментальныя станы, як чаканне якойсьці важнай падзеі, спадзяванне, што сёлета будзе добры ўраджай, або перакананне, што сэр Даўкінс — чалавек пачцівы. Як дасціпна заўважыў МакГрэт: «Калі рэлігійныя ідэі з’яўляюцца вірусамі, то, магчыма, усе ідэі з’яўляюцца вірусамі. Можа, тады і ідэя атэізму з’яўляецца вірусам...».

А што такое «мэм»? Дакладна як і ў выпадку «віруса веры», «мэм» — гэта «ўсяго толькі ментальны канструкт», заўважае А. МакГрэт. Няма такой навуковай эвідэнцыі (scientific evidence), якая б дазваляла прыняць існаванне «мэму». Гэта «чыста гіпатэтычнае, неназіральнае быццё (entity)». А калі так — кажа МакГрэт — то гэта значыць, што мы павінны хіба што верыць у існаванне «мэмаў»! Ну і выснова з гэтага напрошваецца сама па сабе: калі Даўкінс прапануе нам веру ў мэмы, то чаму мы не можам яму прапанаваць веру ў Бога?

 
4

Цяпер яшчэ некалькі метадалагічных заўвагаў наконт эвалюцыянізму, які — паводле Даўкінса — непазбежна вядзе да атэістычнага светапогляду.

Найперш адзначым, што гэта няпраўда, што паміж эвалюцыянізмам і атэізмам існуюць стасункі канечнага вынікання. Вера ў Божы Провід цудоўна можа суіснаваць з перакананнем у эвалюцыйным характары прыроды. Выдатным доказам такога суіснавання з’яўляецца хрыстацэнтрычна-эвалюцыяністычная сістэма езуіта Таяр дэ Шардэна, для якога тэорыя эвалюцыі не толькі не пярэчыла хрысціянскай веры, а наадварот — была ўзбагачэннем і пацверджаннем гэтае веры. Ужо ў 1950 годзе Папа Пій ХІІ у энцыкліцы Humanae vitae станоўча выказаўся пра тэорыю эвалюцыі і заявіў, што няма супярэчнасці паміж гэтай тэорыяй і хрысціянскім вучэннем аб пакліканні чалавека, а ў 1997 г. Ян Павел ІІ заявіў, што «тэорыя эвалюцыі — гэта нешта большае, чым гіпотэза».

«Нешта большае, чым гіпотэза» — з гэтым можна пагадзіцца, але варта адразу ж дадаць: «нешта меншае, чым навуковая тэорыя». Калі гэта нешта большае, чым гіпотэза, і нешта меншае, чым навуковая тэорыя, дык тады які метадалагічны статус мае тэорыя эвалюцыі? Гэтае пытанне адкрывае перад намі даволі складаную праблематыку, якую нам не ўдасца вычарпальна прааналізаваць у межах гэтага артыкула, але прынамсі некаторыя яе аспекты мы ўсё ж адзначым.

Дыскусія вакол метадалагічнага статусу тэорыі эвалюцыі мае ўжо немалую гісторыю, цягнецца яна, прынамсі, з часоў Венскага кола неапазітывістаў, якія яшчэ ў міжваенны час мелі сур’ёзныя засцярогі да гэтай тэорыі. Але найбольш вядомы крытык гэтай тэорыі — Карл Раймунд Попер, які ў артыкуле «Дарвінізм як метафізічная даследніцкая праграма»7 сфармуляваў наступныя закіды на адрас тэорыі эвалюцыі:

1) яна нефальсіфікаваная;

2) таўталагічная;

3) не дае нам магчымасці прагназаваць;

4) яе інфармацыйная вартасць роўная нулю.

Коратка патлумачым гэтыя закіды.

1. Прынцып фальсіфікаванасці патрабуе магчымасці ўявіць такія факты, якія дадзеная тэорыя выключае. Навуковая тэорыя не павінна быць «усёабдымнай». Калі я прапаную, напрыклад, «тэорыю» кшталту «мой гэты артыкул апублікуюць або не апублікуюць», то яна будзе нефальсіфікаванаю, бо нельга ўявіць ніякі магчымы факт, які супярэчыў бы такой «тэорыі». Мая «тэорыя», можна сказаць, інфармацыйна пустая. Калі я надам гэтай «тэорыі» больш акрэсленую форму, напр.: «гэты мой артыкул апублікуюць у часопісе «Наша вера», то яна ўжо будзе мець якуюсь каштоўнасць, хоць надалей не будзе спаўняць прынцыпу фальсіфікаванасці, бо інфармацыя «апублікуюць» недаакрэсленая ў часавым плане. Каб мая «тэорыя» адпавядала прынцыпу фальсіфікаванасці, то я павінен сказаць нешта накшталт: «Мой гэты артыкул апублікуюць у часопісе «Наша вера» ў 2007 г.» Вось цяпер можна беспраблемна ўявіць факт, які мог бы сфальсіфікаваць маю «тэорыю»: калі выйдуць усе чатыры нумары «Нашай веры» за 2007 г., а гэты мой артыкул не будзе апублікаваны, то мая «тэорыя» будзе, несумнеўна, сфальсіфікаваная. Вядома ж, аналізаваны тут мною сказ нельга лічыць тэорыяй, бо тэорыя — гэта не сказ, а сукупнасць лагічна звязаных паміж сабою сказаў, сфармуляваных для высвятлення пэўных з’яваў або працэсаў. Паасобны сказ можа быць хіба што толькі гіпотэзай, ды і то толькі тады, калі ён не ізаляваны, а звязаны з якім-небудзь даследніцкім праектам. Але маёй мэтай было наглядна паказаць, як функцыянуе прынцып фальсіфікаванасці.

На думку Попера, тэорыя эвалюцыі не спаўняе прынцып фальсіфікаванасці. «Няма чагосьці такога, як закон эвалюцыі, а існуюць толькі факты, якія сведчаць, што расліны і звяры падлягаюць зменам, а дакладней — падлягалі», — піша ён ў кнізе «Дапушчэнні і рэфутацыі»8 , а ў пазнейшай кнізе «Незавершаныя пошукі» (Unended Quest, гл. зноску 7) удакладняе сваю тэзу пры дапамозе наступнага разумовага эксперыменту. Уявім сабе, што мы адкрылі жыццё на Марсе. Вось жа незалежна ад таго, якія канкрэтныя формы жыцця мы адкрылі (напрыклад, тры віды бактэрыяў або адзін від бактэрыяў, або ўвогуле нічога жывога там не знайшлі), дарвіністы змогуць у любым выпадку знайсці адпаведнае тлумачэнне. Калі б на Марсе мы знайшлі тры віды бактэрыяў, то дарвіністы адказалі б, што «гэтыя тры віды былі адзінымі формамі сярод шматлікіх мутацыяў, якія былі дастаткова прыстасаваныя, каб выжыць. Тое самае можна было б сказаць і ў выпадку, калі б мы адкрылі толькі адну форму (альбо і ніводнай).

Як бачым, тэорыя эвалюцыі настолькі гнуткая, што магла б «праглынуць» любы факт у прыродзе, любую з’яву. А тэорыя, якая «ўсё глытае», — гэта падазроная тэорыя. Яе навуковы статус стаіць пад пытаннем.

2. Таўталогія — гэта сказ тыпу: «р ® р», альбо сукупнасць сказаў: «p ® q; q ® p». Чамусьці ў гэтым месцы ўспомніліся словы Понція Пілата: «Што напісаў, тое напісаў» — гэта неблагі прыклад таўталагічнага сказа, які адпавядае схеме «р ® р». Таўталогія можа мець форму «зачараванага кола», калі першае тлумачыцца праз другое, другое праз трэцяе, а трэцяе праз першае. Вось жа тэорыя эвалюцыі ўяўляе сабой нешта накшталт зачараванага кола, гляньма: пэўны від выжывае — кажуць дарвіністы — таму што лепш прыстасаваны да асяроддзя. А адкуль мы ведаем, што дадзены від «лепш прыстасаваны»? Адказ: бо выжывае. А выжывае, бо лепш прыстасаваны... Вось у чым таўталагічнасць тэорыі эвалюцыі.

3. Прагназавальнасць. Згодна з класічнаю мадэллю навукі, якая носіць назву Гэмпеля-Опэнгайма, нашы тэорыі павінны быць носьбітамі інфармацыі аб заканамернасцях у прыродзе, гэта значыць, адлюстроўваць такія рэгулярнасці, ведаючы якія можна было б прадказваць канкрэтныя факты. І так дзеецца ў многіх выпадках: мы можам беспамылкова прагназаваць, што будзе, калі, напрыклад, пстрыкнем электраўключальнікам або паставім ваду ў маразільню. Згодна з мадэллю Гэмпеля-Опэнгайма, тэорыя тады заслугоўвае звання навуковай, калі яна дазваляе нам прагназаваць на падставе ведання законаў прыроды і ведання пачатковых умоваў (напрыклад, «вада замярзае пры тэмпературы меншай за 00» (закон), «у маразільні тэмпература меншая за 00; у гэтай маразільні знаходзіцца вада» (пачатковыя ўмовы), «гэтая вада ў гэтай маразільні замерзне» (прагноз)).

Якая прагназавальная сіла тэорыі эвалюцыі? Прапаную адзін вельмі павучальны прыклад, зафіксаваны Дж. Фэнтрэсам: «Калі я быў у Кембрыджы, мы займаліся двума відамі брытанскіх грызуноў. Правялі невялікі эксперымент, які палягаў у тым, што мы перамяшчалі пэўны прадмет над іх галовамі. Прадстаўнікі аднаго з відаў уцякалі, а прадстаўнікі другога — заміралі на месцы. Так здарылася, што другі від жыў у лясах, а першы — на палях. Сам не будучы заолагам, я наведаў сваіх сяброў заолагаў і падмяніў дадзеныя. Проста запытаў іх, чаму прадстаўнікі віду, які жыў на палях, заміралі на месцы, а прадстаўнікі тога, што жыў у лясах, уцякалі (насамрэч было наадварот). Шкада, што не запісаў іх выясненняў, бо яны былі сапраўды пераканаўчымі!»9 .

Пры дапамозе катэгорыяў натуральнага адбору і прыстасавання можна выясніць амаль усё. А калі дадзеныя выясненні пасуюць да любога факту, то прагназавальная сіла дадзенай тэорыі роўная нулю. І гэта слабасць тэорыі эвалюцыі.

4. Інфармацыйнасць тэорыі — гэта наяўнасць сінтэтычнага зместу, лагічна звязнага апісання і выяснення, аплікавальнага да канкрэтнага абшару рэчаіснасці. Тэорыя эвалюцыі, на думку Попера, па прычыне сваёй таўталагічнасці (гл. вышэй) пазбаўлена такога сінтэтычнага зместу.

Вось такія праблемы бываюць з тэорыяй эвалюцыі. Што ж на гэты конт кажа Даўкінс?

Як сур’ёзны і аўтарытэтны навуковец Даўкінс мусіў неяк пракаментаваць гэтыя метадалагічныя закіды. У цытаванай намі кнізе «Сляпы гадзіншчык» ён спрабуе даць адказ на галоўны закід Попера: нефальсіфікаванасць. Даўкінс прыдумаў такі фальсіфікатар: «Калі б удалося знайсці ў скалах хоць адзін несумнеўны чэрап млекакормячага, якому было б 500 мільёнаў гадоў, то ўся сучасная тэорыя эвалюцыі была б зруйнаваная».

Ці сапраўды гэта доказ таго, што тэорыя эвалюцыі ўсё ж фальсіфікаваная? Здаецца, не. Калі Попер кажа пра магчымасць сфальсіфікаваць тэорыю, то мае на ўвазе перадусім эпістэмалагічную магчымасць, гэта значыць, што патэнцыйны фальсіфікатар павінен быць нам пазнавальна даступны. А вось наколькі прапанаваны Даўкінсам патэнцыйны фальсіфікатар нам пазнавальна даступны? З гэтым сур’ёзная праблема. Вядома, што ў палеанталогіі ёсць такая з’ява, як змяшчэнне скамянеласцяў у іншы геалагічны слой, у выніку чаго могуць быць сур’ёзныя кантраверсіі ў справе вызначэння веку дадзенай скамянеласці. Такім чынам, нават такая вынаходка, пра якую кажа Даўкінс, не змагла б сфальсіфікаваць тэорыю эвалюцыі, бо з-за праўдападобных спрэчак вакол яе веку і класіфікацыі яна аўтаматычна стала б «сумнеўнай». «Несумнеўнай», як і заўсёды, усцяж была б толькі тэорыя эвалюцыі.

Не будзем празмерна расцягваць разбор метадалагічнай праблематыкі, звязанай з тэорыяй эвалюцыі, бо гэта заняло б вельмі шмат месца, а мэта, якую я паставіў, здаецца, і так ужо дасягнута. Маёй мэтай было паказаць, што тэорыя эвалюцыі з’яўляецца ўсяго толькі кандыдатам на статус «навуковай».

 
5

Іншым прэтэндэнтам на ролю выясняльніка працэсаў у біясферы з’яўляецца так званы крэацыянізм, канцэпцыя, якая пастулюе літаральнае разуменне Кнігі Быцця і цвердзіць у сувязі з гэтым, што жыццё на зямлі існуе прыкладна 6 тысяч гадоў і ўсе вядомыя біялагічныя віды былі адмыслова створаныя Створцам, а не — як кажуць эвалюцыяністы — паўсталі ў выніку мутацыяў з больш простых формаў жыцця. Думаю, што крэацыянізм — гэта намнога больш фатальная тэорыя, чым эвалюцыянізм. Яна — па-мойму — не можа прэтэндаваць нават на ролю кандыдата на статус «навуковай» тэорыі. Крэацыянізм прадугледжвае крайне спрошчаную мадэль біялагічнай рэчаіснаці і замыкае нас у цесным коле паспешліва прынятай інтэрпрэтацыйнай догмы пра літаральнае разуменне Кнігі Быцця. Тут гатовы пагадзіцца з Даўкінсам у тым, што крэацыянізм — гэта марная канцэпцыя. Аднак трэба дадаць, што яна з’яўляецца пазіцыяй усяго толькі пэўнай часткі хрысціянаў, а не ўсіх пагалоўна. Але гэтаксама як эвалюцыянізм не імплікуе атэізму, так вера ў Бога не імплікуе крэацынізму ў запрэзентаванай вышэй версіі. Вера ў Бога — не лішне будзе паўтарыць — можа паспяхова ўжывацца з эвалюцыяністычнай канцэпцыяй.

У чым перавага эвалюцыянізму над крэацыянізмам?

Працытую выказванне Попера, якое я цалкам падзяляю: «Агульная тэорыя натуральнага адбору не мае эмпірычнага характару, з’яўляецца метафізічнай даследніцкай праграмай, спараджае, аднак, тысячы ці дзесяткі тысячаў субтэорый, якія ўжо маюць эмпірычны характар. Некаторыя з гэтых субтэорыяў даволі добра пацверджаныя, іншыя — слаба, а яшчэ іншыя ўвогуле не пацверджаныя». Тэорыя эвалюцыі стымулюе прыродазнаўчыя пошукі — вось у чым яе вартасць і перавага над крэацыянізмам, які проста блакіруе гэтыя пошукі дагматызацыяй шэрагу тэзаў, якія ані ў святле тэалогіі, ані тым больш у святле навукі догмамі не з’яўляюцца.

Але небяспека паспешлівай дагматызацыі ўласных тэзаў можа вісець і над эвалюцыяністамі. І прынамсі некаторыя з іх становяцца ахвярамі гэтай заганнай рысы і, такім чынам, з навукоўцаў ператвараюцца ў ідэолагаў, а то нават і прапагандыстаў, якія пад лозунгамі навукі і розуму прасоўваюць зусім ненавуковыя, а часам і неразумныя ідэі. Кніга Рычарда Даўкінса — гэта асаблівы выпадак атэістычнага фундаменталізму, неталерантнасці і эгацэнтрызму. Як і кожны іншы фундаменталіст, Даўкінс характарызуецца нізкай эпістэмалагічнай свядомасцю, з-за чаго няздольны крытычна ацаніць уласныя тэзы. Кніга «Фікцыя Бога» — гэта спроба навязлівага, каб не сказаць нахабнага, прасоўвання ўласнага светапогляду, які не можа і не павінен прэзентавацца як паўсюдна абавязковы. Мноства выказванняў на старонках гэтае кнігі мае чыста персвазійны характар, аўтар пры дапамозе дасціпных метафараў і маніпуляцыі фактамі намагаецца імплантаваць чытачу пэўны змест, які застаецца далёкі ад рацыянальнай угрунтаванасці. Узяць, напрыклад, такое выказванне: «Калі адна асоба церпіць на ілюзіі, то гэта называецца паталогіяй (insanity). А калі многа людзей церпіць на ілюзіі, то гэта называецца рэлігіяй». Даўкінс тут мог бы на роўных канкураваць з савецкімі прапагандыстамі ў конкурсе па вынаходніцтве найбольш субтэльных рытарычных прыёмаў, пры дапамозе якіх можна ўмела і тонка прынізіць апанентаў.

Згаданая кніга Даўкінса, хоць і была прынятая публічнасцю з энтузіязмам, у навуковым свеце была ўспрынята даволі стрымана. Многія навукоўцы паставіліся да яе з насцярожанасцю, а некаторыя — з выразным абурэннем. Абурэнне выказвалі асабліва тыя, хто мае дачыненне да філасофіі і абазнаны ў прынцыпах лагічнага разважання. Я ўжо цытаваў некаторыя заўвагі Алістэра МакГрэта, а цяпер яшчэ прывяду каментар Тэры Іглтана, марксісцкага (!) літаратара: «Уявіце сабе кагосьці, хто выказваецца на біялагічныя тэмы, чыя эрудыцыя ў гэтай галіне абмяжоўваецца чытаннем «Кнігі брытанскіх птушак», і вы зразумееце, кім з’яўляецца Даўкінс у той момант, калі ён выказваецца на багаслоўскія тэмы». Даўкінс — на думку Іглтана — страшэнна павярхоўна, спрошчана і селектыўна ўспрымае хрысціянскую дактрыну. Ці чытаў Даўкінс Эрыюгена, Ранэра або Мольтмана? — пытаецца Іглтан10 . Можа, і чытаў, але паколькі іх эрудыцыя нашмат пераўзыходзіць Даўкінсаву, дык не выгадна было б з імі дыскутаваць. Лепей апераваць спрошчаным вобразам «Ягвэ Старога Запавету» і казаць юдэахрысціянам, што яны пакланяюцца «крыважэрнаму дэспату». А каб пазнаёміцца з традыцыяй нелітаральных інтэрпрэтацыяў Бібліі і кіравацца імі (а яны больш рэпрэзентатыўныя) — на гэта Даўкінсу ўжо не стае сілы (або ахвоты).

З яшчэ больш суровай крытыкай выступіў адзін з выбітных сучасных філосафаў аналітычнай традыцыі Альвін Плантынга11 . «Даўкінсава філасофія ў лепшым выпадку пустая» (at the best jejune), — кажа Плантынга і выкрывае ў гэтай філасофіі шэраг неабгрунтаваных перадпасылак, некагерэнтнасць і тэндэнцыйнасць. Галоўная тэза Даўкінса аб непраўдападобнасці існавання Бога абцяжарана недахопам petitio principii. Petitio principii, або па-англійску question-begging, — гэта лагічная загана ў разважанні, калі выснова, зробленая на базе аргументаў, імпліцытна або экспліцытна месціцца ў перадпасылках. Інакш кажучы: тое, да чаго трэба дайсці (што трэба даказаць), аказваецца пунктам выйсця. Такім пунктам выйсця для Даўкінса ёсць, на думку Плантынга, матэрыялізм.

 
* * *

Якая выснова напрошваецца з усяго гэтага? Я ўвесь час знаходжуся пад уражаннем таго асаблівага супадзення, якое мела месца ў чацвер вечарам 14 чэрвеня 2007 года. Дакладна ў той час, як у адной з варшаўскіх кавярняў людзі дыскутавалі на тэму «Ці Бог — гэта фікцыя?», у адным з варшаўскіх касцёлаў Бог шчодра раздаваў ласкі тым, хто прыйшоў да Яго. Тая жанчына, якая да другой гадзіны ночы размаўляла з Ім у касцёле на Служэве, несумнеўна, была для Хрыста больш важнаю, чым тыя мільёны экзэмпляраў «Фікцыі Бога», якія цяпер цыркулююць па свеце. Бог не праймаецца тымі «фікцыямі», якія на Яго «тэму» распаўсюджваюць людзі і, думаю, нават не крыўдуе на тых, хто з энтузіязмам кідаецца на гэтую прадукцыю. Ён проста дзейнічае — благаславіць і абдымае кожнага, хто з адкрытым сэрцам да Яго звяртаецца. Ён — Валадар, які чыніць так, што «сонца ўзыходзіць над добрымі і злымі» (Мц 5, 45), Бог, які «не палае гневам і на ласку шчодры» (Пс 145: 8), Міласэрны Самаранін, «які схіліўся над пакалечаным чалавецтвам» (Бэнэдыкт XVI).

«Фікцыі» Даўкінса знікнуць, а Бог застанецца. Бо Ён ёсць цэнтрам сусвету, Альфай і Амегай эвалюцыі, як казаў Таяр дэ Шардэн, Створцам і Ахоўнікам бясконцага хараства ў Сусвеце, Тым, без каго эвалюцыя, якою так захапляецца Даўкінс, увогуле не была б магчымаю.