Прыехаўшы да маці, люблю залезці на гарышча нашай вясковай хаты. Ходзіш па рыпучых бэльках і раз-пораз натыкаешся на забытыя рэчы. Дакранешся да іх і адчуваеш, як яны ссумаваліся па чалавечых руках на пакінутым нават дамавікамі, пасыпаным пілавіннем гарышчы…

Добры сялянскі звычай — не выкідаць непатрэбнае на сметнік, не збываць старызніку, а заносіць на падстрэшша, дзе павукі сплятаюць свае каардынаты быцця, а ўзняты ў паветра пыл на вачах ператвараецца ў залаты пылок, які доўга не асядае ў касяках сонечных промняў, што заглядаюць у гэтае царства спакою праз дзіравую страху.

Вось вісяць на страпіліне напаўсамаробныя канькі. Школьнікам я купіў сталёвыя палозікі, доўга думаў, да якога абутку прыбіць. І дадумаўся. Выцягнуў з шафы загорнутыя ў хустку матчыны чаравічкі, у якіх яна ішла пад вянец, прымераў — акурат у пару. І — прыбіў. І пабег на коўзанку, з якой так боязна было вяртацца дахаты… За тыя канькі мне да гэтай пары сорамна перад маці.

А вось бакавіна аконнай рамы з узорыстай ліштвай. Яе я падабраў чатыры гады таму на быкаўскім падворку ў Бычках, дзе на месцы старой раскіданай хаты спешна будаваўся новы дамок-музей. Праз гэтую раму малы Васіль глядзеў у свет, пры ёй, на вузкім падваконніку, клаў разгорнутую кнігу ці маляваў…

А вось цэлае радовішча кніг — школьныя падручнікі, часопісы, зборнікі вершаў. Трапіўся на вока «Дзень паэзіі-82», я прысеў на ляжак, гартануў і натрапіў на дваццаць шэсць гадоў таму падкрэсленыя радкі: «Жыццё пражыць — нібы няцяжка, яно не муляе плячо. Ах, Ніна, Ніначка, Мацяшка — зусім дарослае дзяўчо…» І адразу ўспомніўся красавік 1998 года, трохгадзінная вечарына паэзіі ў перапоўненым Доме культуры ў Белаазёрску. Са сцэны тады чыталі вершы Ніна Мацяш, Алесь Разанаў, Васіль Сёмуха, Уладзімір Арлоў, Лявон Баршчэўскі і аўтар працытаваных вышэй радкоў — Артур Вольскі.

«Жыццё пражыць — нібы няцяжка…» Можа, і няцяжка камусьці, хто прывык спажываць, а не ствараць, спакойна сузіраць, а не суперажываць, абыякава прамінаць жыццёвы рэзрух, а не аднаўляць парушанае — на вобраз і капыл Божы. Паэту — цяжка. Бо — не бывае лёгкага слова. І не ўспыхвае той цвятаеўскі «лёгкий огнь, над кудрями пляшущий — дуновение вдохновения» без пакутаў духу.

У Доме літаратара. У першым радзе справа налева: Ларыса Геніюш, Ніна Мацяш, Валянціна Коўтун. У другім радзе: Уладзімір Караткевіч, Данута Бічэль. 1981 г.

Ёсць у Ніны Мацяш верш, які пачынаецца радкамі: «Выясніваўся дзень. І ноч растаць хацела… О, як твая сляза ў маю слязу глядзела!» І чацвёрачы, зарыфмаваным рэфрэнам паўтараецца гэты шчасліва знойдзены радок, які сам па сабе з’яўляецца закончаным творам і які літаратуразнаўцы з поўным на тое правам маглі б назваць монавершам: «О, як твая сляза ў маю слязу глядзела!»

Збаў нас Божа ад болю і плачу, але якім жа абноўленым, прасветленым і падабрэлым бачыцца нам навакольны свет праз магічны крышталь слязы!

Калісьці прафесар Алег Лойка паказаў мне свой прыватны музей, зладкаваны ў ягоным слонімскім доме над Шчарай. Запомніўся стары тэлевізар, «прапрадзед» сённяшніх «віцязяў» і «гарызонтаў», з вялікай пустацелай лінзай, што прымацоўвалася перад экранам. У лінзу налівалася вада, і выява ў тэлевізары набліжалася, набывала больш акрэсленыя рысы, западала ў вока. Сляза выконвае ролю падобнай лінзы, праз яе мы бачым свет больш блізкім і праўдзівым.

Фенаменальны вобраз слязы вельмі ўдала выкарыстаў у фінале вядомага фільма «Пакуты Хрыстовы» рэжысёр Мэл Гібсан. Памятаеце? Божая Сляза падае з галавакружнай вышыні на Галгофу, дзе ўкрыжаваны Збаўца. Падае ўсяго некалькі імгненняў, а здаецца — вечнасць. І ўся гісторыя чалавецтва мільгае ў той усёабдымнай Слязе.

Калі перачытваў кнігу Ніны Мацяш з невыпадковай назвай «Паміж усмешкай і слязой», міжволі захацелася пазначыць радкі з гэтым знакавым словам. Нечакана іх атрымалася даволі многа: «І ў Даліне слёз — так, як у раі: кушчы, травы ў квеце ды расе. У Даліне слёз і неба грае — але ціша перуны пасе»; «Смех паклоніцца нізка слязе за спатканае шчасце»; «Тры дні і тры ночы праляцелі, як тры пчолкі: мёду слязіначка свеціцца»; «На раскрылле карычневай страказы падае чыстае, быццам слязіна, „люблю“; «Але прамень святла на веі ўжо кладзецца ад слязы — ад той слязы, пасля якой дыханне набывае песня»; «Так не вязаўся мірны краявід з пякельнай ношай слёз»; «Слёзы словам сваім сама сабе выцірала»; «Нават слёз няма, адно здранцвенне»; «І не хаваў ніхто сваёй слязы»…

Не, жанр плачу-трэнасу, ведамы нашай літаратуры яшчэ з часоў Мялеція Сматрыцкага, зусім не ўласцівы Ніне Мацяш. Паэтку цікавіць мікракосм слязы, яе сусвет, спалучаны з іншым падобным сусветам: «О, як твая сляза ў маю слязу глядзела…»

Каб спатрэбілася схарактарызаваць вершы Ніны Мацяш адным-адзіным словам, я назваў бы іх далікатнымі. Гэта не азначае, што паэтка цураецца грамадзянскіх тэмаў, зусім не. Але прызванне яе, яе «моцарт» — менавіта ў лірыцы, якая не можа быць не далікатнай.

Ноч. Ні зыку. Ад стала дападае Ясначолых кацярынак дыханне. Над зямлёю ледзве-ледзве світае, А ўва мне і апоўначы — ранне. Скуль узяўся ты ў мяне гэткі, Што ва ўсенькай старане наскай Кветкі толькі ад цябе — кветкі, Ласка толькі ад цябе — ласка?..

Караценькі верш, але як у ім усё выверана і ўзважана — не раўнуючы як на фармацэўтычных вагах! Ці не той гэта выпадак, калі «ўсе словы дарэчы, усе ўчынкі да месца, усе стрэлы ляцяць у цэль» (Алесь Разанаў).

І яшчэ адзін «учынак да месца» хочацца прыгадаць. Памятаю, са здымачанай групай Беларускага тэлебачання прыехалі мы ў Белаазёрск — здымаць фільм пра Ніну Мацяш. Пакуль аператар прыладкоўваў камеру, паэтка села на фоне бел-чырвона-белага сцяга і ўсім сваім выглядам паказала, што аніякія прамінулыя рэферэндумы з месца яе не зрушаць. Аператар разгублена патаптаўся за сваім трыножнікам, параіўся са сцэнарысткай і — пачаў здымаць. А праз пэўны час школьнікі на тэлеўроку па беларускай літаратуры атрымалі яшчэ і ўрок павагі да нацыянальнай святыні.

Пасля літаратурнай вечарыны ў Белаазёрску. Сядзяць: Васіль Сёмуха, Ніна Мацяш, Артур Вольскі; стаяць: Алесь Разанаў, Уладзімір Арлоў, Лявон Баршчэўскі, Міхась Скобла. 8 красавіка 1998 г.

Трэцім разам мы прыехалі ў Белаазёрск з дударом Змітром Сідаровічам. Проста на беразе Белага возера ён выцягнуў з меха дуду і зайграў — сцішэлай вадзе, крыклівым чайкам і сонцу, што сляпуча адбівалася ў затоцы. І гукі дуды ляцелі далёка-далёка — да каміноў электрастанцыі, да гарадскіх шматпавярховікаў, да вёскі Нівы, дзе калісьці ў мнагадзетнай сям’і Язэпа Мацяша нарадзілася дачушка Ніна. Там, на Бярозаўшчыне, яна вырастала і сталела — ад слова прамоўленага да слова напісанага. Там, у Белаазёрску — самым маладым горадзе Беларусі — яна засвоіла высокі паэтычны пілатаж — пускаць у свет нечуваныя і не моўленыя раней словы. У самым поўным беларускім слоўніку, шасцітамовым тлумачальным, больш за сто тысяч словаў. Але сапраўдным паэтам іх не хапае, сапраўдны паэт заўжды дастварае мову — шэдэўральны твор, які давершыць, дакончыць, дапісаць немагчыма. Прыдумваў-канструяваў новыя словы Уладзімір Дубоўка, засяроджана вынаходзяць наватворы Рыгор Барадулін і Алесь Разанаў. Стварае свой слоўнік і Ніна Мацяш. Вось слоўцы, выпісаныя з яе невялічкага зборнічка «Богава дрэва» («Про Хрысто», 2004): прыластаўчыцца, угнездаваць (у сэрца), апірка, святліна, вільгота, дніна, чуйнар, сыплівы (пясок), вогніцца, сонечніцца… Гэй, айчынныя мовазнаўцы, не спіце ў шапку! Гэта ж падзея — нараджэнне слова, рэгіструйце яго, дабраслаўляйце — хай жыве на радасць мове і людзям!

Светлай памяці Уладзімір Калеснік назваў свой артыкул пра паэзію Ніны Мацяш высокімі словамі — «Дар гармоніі». Як жа няпроста ў нашым мітуслівым, задыханым і затузаным часе на неспакойных кроснах душы выснаваць тую гармонію! Каб — не закралася ў твор ні лішняга гуку, ні празмернага пачуцця, ні выпадковае інтанацыі.

Не спяшаешся адгукацца. Замаўкаю сама. А ў духмяных сумётах акацый Дацвітае мая зіма. Як усё, праміне і гэта. Адгарэняць плады. О, няўжо мы пакінем свету Толькі раннія халады? Сэрца — быццам пчала на гронцы: Медазбор, медазбор… Як мы ўсё-ткі аблашчаны сонцам Пры ўзыходжанні на касцёр!..

Што ж, сонца прызнання почасту і сапраўды з’яўляецца на паэтавым небасхіле запознена. Нават пасля таго, як ужо і касцёр адпалаў. Дзіўна і парадаксальна гэта выглядае, але сучаснікі паэта нараджаюцца пасля ягонай смерці. Тыя, хто зразумее паэта, для каго ён насамрэч пісаў, прыходзяць пасля завяршэння ім зямнога шляху. Прыклады? Валянцін Таўлай, Алесь Салавей, Мікола Купрэеў, Янка Юхнавец, Васіль Гадулька…

Здавалася б, Якуб Колас даўно выдадзены, вывучаны, ацэнены і заслужана пастаўлены ў нешматлікі шэраг айчынных класікаў. А ў кожным томе яго новага Збору твораў у дваццаці тамах, што нядаўна пачаў выходзіць у свет, — невядомыя вершы. Толькі ў чацвёртым томе я налічыў пяцьдзесят адзін (!) твор з пазнакай «друкуецца ўпершыню». Так што да разумення асобы нібыта добра знаёмага Якуба Коласа, да асэнсавання ягонай паэтычнай спадчыны мы ўсё яшчэ набліжаемся — і праз паўстагоддзя з дня смерці паэта. «И как нашёл я друга в поколенье, читателя найду в потомстве я», — прадбачліва заўважыў у свой час Яўген Баратынскі. А самы праўдзівы сучаснік паэта — ягоны адданы і дасведчаны чытач.

У далёкія школьныя гады (калі чалавек напітваецца паэзіяй і прозай жыцця на ўвесь свой астатні век) проста над маёй партай вісела на сцяне выказванне, здаецца, Ламаносава пра аднаго каранаванага паліглота. Да гэтай пары помніцца: «Карл V, рымскі імператар, гаварыў, што па-іспанску — з Богам, па-французску — з сябрамі, па-нямецку — з ворагамі, па-італьянску — з жаночым полам размаўляць прыемна». Падчас адной з сустрэчаў я папрасіў Ніну Мацяш удакладніць венцаносца, пры якім, дарэчы, на роднай імператару іспанскай мове загаварыла ўся захопленая канкістадорамі Паўднёвая Амерыка. Адказ паэткі, якая валодае асноўнымі еўрапейскімі мовамі — французскай, ангельскай, нямецкай, польскай, украінскай, — быў прадказальны. Бедны Карл V! Калі б ён ведаў беларускую мову, то на ёй лёгка паразумеўся б і з Богам, і з сябрамі, і з ворагамі, і з каханаю.

Аднак няўдзячная гэта справа — даваць парады каралям ды імператарам. Хай сабе і чужым. Вернемся да свайго. Беларуская літаратура прэтэндуе на бяссмерце яшчэ і таму, што яна ўлучаная ў адзіную энергасістэму сусветнай літаратуры. І тут выключная роля належыць перакладчыкам — наладчыкам гэтай энергасістэмы. Яе функцыі бачацца мне ў тым, што калі па нейкіх прычынах у адной з рэгіянальных сетак падае напружанне, неабходныя вольты падаюцца звонку. Гэткая ўзаемавыручка культураў дзеля выжывання. І таму не думайма, што мы адзінокія ў змаганні з антыбеларускімі сіламі. Ніна Мацяш прывяла ў наш лагер нямала сапраўдных рыцараў духу, прыналежных да Ордэна літаратуры, пераклаўшы іх творы на беларускую мову, а значыць — сцвердзіўшы іх як неаспрэчную з’яву айчыннага прыгожага пісьменства.

І падстаўляе нам надзейнае плячо ўсмешлівы і бясстрашны француз Антуан дэ Сэнт Экзюперы: маўляў, беларусы, бярыце прыклад з майго Маленькага Прынца і выполвайце баабабы са сваёй зямлі, каб не пусцілі карані і не здрапежылі вашыя ўрадлівыя чарназёмы.

І падміргвае нам жыццялюбная ўкраінка Ліна Кастэнка: «Друзі! Душа пройшла всі стадіі печалі — тепер уже сміятися пора».

І спяшаецца нам на падмогу цэлы замежны легіён — паэты французскай Плеяды на чале з адважным П’ерам дэ Рансарам.

І выказвае нам сваю салідарнасць Нобелеўская лаўрэатка полька Віслава Шымборска, чыя беларуская кніга «Свет, варты вяртання» з’явілася акурат у 1991-м — як падарунак нованароджанай незалежнай Беларусі.

Дзякуючы Ніне Мацяш свае вольты ў аслабелую энергасістэму беларускай літаратуры, апрача названых паэтаў, аддалі і Праспэр Мэрымэ, і Тарас Шаўчэнка, і Юльюш Славацкі, і Ян Бжэхва, і Мамчыла Джэркавіч, і Луі Арагон, і Бажыдар Бажылаў, і Марыя Паўлікоўска-Яснажэўска, і Франсуа Марыяк, і Уладзіслаў Бранеўскі, і Франсуа Жакмэн, і Крысціна Лавант… Толькі ў зборніку выбраных перакладаў Ніны Мацяш «Перабіраю самацветы» (2002) — больш за сорак паэтаў з усёй вялікай Еўропы. Дык хвала перакладчыцы за гэтыя падсілкавальныя зарады, бо ж нездарма Норвід калісьці выгукнуў: «Не меч і шчыт бароняць мову, а — дасканалы твор!»

Увогуле перакладчыцкая дзейнасць Ніны Мацяш — прыклад нячастага ў гэтым жанры безагляднага ўжывання ў эпоху арыгінала, калі перакладчык як бы атаясамлівае сябе з перакладаным паэтам. Рыса, уласцівая яшчэ вялікім акторам. Вось як пра гэта гаворыць сама перакладчыца ў прадмове да зборніка паэтаў згаданай ужо французскай Плеяды «Багаславі сустрэчу мне» (2001): «Калі я чытаю плеядаўскі маніфест з ягонымі галоўнымі заклікамі: абараніць французскую мову ад яе ахайнікаў, праславіць яе, даць ёй вялікую літаратуру, як гэта патрапілі здзеяць італьянцы, — час для мяне размываецца, узаемапранікае, як бы перастае існаваць наогул, бо ў адным шэрагу паўстаюць і таджыкскі фальклор, і французскі Рэнесанс, і беларускае нацыянальнае Адраджэнне».

Сапраўды, усе паэзіі ў свеце звязаныя міжсобку тысячамі нябачных нітак, яны пераклікаюцца, узаемадапаўняюцца, асвятляюцца тысячамі агульных сузор’яў. Напрыклад, чытаючы славутую «Вандроўнікаву начную песню» Гётэ ў перастварэнні нашага сучасніка Алеся Каско, мы міжволі згадваем лермантаўскія «Горные вершины…» Але ж і гётэўскі першатэкст «Wanderers Nachtlied» — своеасаблівы пераклад са старажытнагрэцкага паэта Алкмана! Такім чынам беларускае ХХ стагоддзе «начной песняй» перагукваецца з расейскім ХІХ, а тое ў сваю чаргу з нямецкім ХVІІІ, а тое — ажно з грэцкім VІІ стагоддзем да Нараджэння Хрыстовага!

Будзе дарэчы згадаць і другі падобны прыклад. Ніна Мацяш бліскуча пераклала верш П’ера дэ Рансара (гады жыцця: 1524–1585):

Ніко, Прырода ўзброіць кожнага змагла: Быка — рагамі, дужакрыласцю — арла, Каня — ягонымі цяжкімі капытамі, А зайца — шпаркасцю, а рыбу — плаўнікамі. Змяі дастаўся зуб з атрутай унутры, А льву Яна дала і пашчу, й кіпцюры. Мужчыну мудраю развагай надзяліла, А больш развагі не знайшлося, не хапіла, Каб і жанчыне даць, як меч, як дзіду, — й вось Тады ўручыла ёй Прырода прыгажосць. І мы палоннікі красы жаночай сталі: Яна мацней людзей, багоў, агню і сталі.

Але ж чалавек, абазнаны ў літаратуры, прачытаўшы гэтыя радкі, адразу ўсклікне: гэта Анакрэонт — данашаэрнае VІ стагоддзе! Такім чынам ланцужок Мацяш — Рансар — Анакрэонт, як нітка Арыядны, вядзе нас у далёкія краіны і эпохі. Рансар з Мацяш аздобілі-аперылі радкі рыфмай (Анакрэонт пра яе не чуў і не ведаў) — і верш праз стагоддзі даляцеў да нас.

З чым толькі не параўноўвалі паэтычны пераклад розныя дасціпнікі! І з засушанай кветкай, і з акторскай гульнёй, і з пацалункам праз шыбу. Чамусьці кожнаму з іх карцела прынізіць перакладчыцкае майстэрства. Варты жалю занятак! Асмелюся прапанаваць ласкаваму чытачу сваё параўнанне. Спрадвеку на Гарадзеншчыне ткалі падвойныя дываны — іх можна пабачыць у вядомым Гудзевіцкім этнаграфічным музеі. Падвойныя, бо асновы ў іх дзве, адрозніваюцца колерамі, а ўзоры на іх — з абодвух бакоў арыгінальныя, вытканыя паводле адмысловай ткацкай тэхналогіі. Вось жа і паэтычны пераклад нагадвае мне падвойны дыван: павярні яго любым бокам і ўбачыш твор мастацтва — яркі, каларытны і натхнёна-непаўторны, бо ж «тчэ, забыўшыся, рука…» Асабліва калі гэта рука таленавітай майстрыхі, якою я без сумненняў лічу Ніну Мацяш.

Да яе горнуцца творчыя людзі, бо вакол яе — жывая прастора сусветнай культуры.

Ёй пішуць паэты з усёй Берасцейшчыны — яна рэдагуе адзіны ў рэгіёне літаратурны альманах «Жырандоля».

Яе ведаюць у Кракаве, у Парыжы і Берліне: з гэтых культурных сталіцаў Еўропы ў Белаазёрск пошта прыносіць бандэролі з кнігамі — для перакладу.

Паэзія Ніны Мацяш у наш час культурнага зацьмення не дае чытачу ўпасці ў адчай і беспрасветны смутак, бо самага безнадзейнага зняверцу, я ўпэўнены, падбадзёрыць яе афарыстычная формула: «Гасподзь схіляецца да ўсіх, ды ніцых духам Ён не чуе».

Мяне даўно цікавіць гэткая з’ява прыроды, як балотны агонь. Уявіце сабе — глыбока пад зямлёй загараецца торф. Пажарнікі закачваюць пад зямлю цыстэрны вады — а ён гарыць. Перакрываецца доступ паветра ўніз — а ён гарыць. На зямлю ападаюць залеўныя дажджы — а ён гарыць. Тыднямі, месяцамі, нават гадамі. Незгасальны падземны агонь. Прыйдзе час — ён вырвецца на паверхню і запалае з падвойнай і патройнай сілай.

Балотны агонь — чым не метафара беларускай культуры пачатку ХХІ стагоддзя?

Мы ж — людзі на балоце. І дым ад нябачнага пажарышча не выядае нам вочы: дзякуючы яму мы навучыліся глядзець на свет праз магічны крышталь слязы.