«Святы апостал Павел». 1732 г. З касцёла Нараджэння Найсвяцейшай Панны Марыі в. Трабы, Іўеўскі р-н. Музей старажытнабеларускай культуры.

«Цуды, ім здзейсненыя, Цэрквы, ім заснаваныя, прамовы, ім сказаныя, пасланні, ім напісаныя, вялікі, незвычайны плён яго апостальскіх падарожжаў, цудоўныя аб’яўленні, якіх ён спадобіўся ад Бога, кайданы і пакуты, якія ён выцерпеў за Хрыста, і ўрэшце сапраўднае сведчанне сваёй веры мучаніцкай смерцю — усё гэта дае яму бясспрэчнае права на высокае званне першавярхоўнага апостала. Яго 14 пасланняў — крыніца сапраўднага вучэння Хрыста». (Біблейская энцыклапедыя)

 
Апостал Павел (Саўл) паходзіў з Тарса, голоўнага горада Кілікіі (паўднёва-ўсходняя вобласць Малой Азіі). Ён не ўваходзіў у лік Дванаццаці апосталаў і ў юнацтве ўдзельнічаў у пераследзе хрысціянаў. Перажытая па дарозе ў Дамаск містычная сустрэча з уваскрослым Хрыстом паспрыяла яго навяртанню і стала пачаткам вялікай місіі «Апостала народаў». Павел абвяшчаў Добрую Навіну на тэрыторыі Малой Азіі і Балканскага паўвострава, дзе ім былі заснаваныя шматлікія хрысціянскія супольнасці. Пасланні Паўла супольнасцям і асобным людзям сталі першымі святымі тэкстамі хрысціянаў.

Святы апостал Павел. XVIIІ ст. Касцёл у в. Осава Столінскага р-на.

Заходнееўрапейскае мастацтва аблюбавала дванаццаць сюжэтаў з жыцця апостала Паўла і яго смерць. На карцінах эпохі Барока Павел паўстае ў выглядзе старца з ускудлачанымі валасамі і пышнаю барадою. Дынамічнаму стылю пасавала «Навяртанне апостала Паўла» : у цэнтры — упаўшы конь, побач ляжыць на зямлі Павел. Вакол — вялікі эскорт рымскіх коннікаў. У знакамітай біблейскай серыі Густава Дарэ пешы Павел упаў ніцма, ратуючыся ад яркага святла зверху. На трох гравюрах паказаны пропаведзі Паўла: у сінагозе ў Тэсалоніках; у Эфесе, дзе ўражаныя словамі Паўла чарадзеі кідаюць у вогнішча свае кнігі; у Ерузалеме, дзе воіны абараняюць апостала ад расправы раз’юшанага натоўпу на прыступках храма. Сучаснік Густава Дарэ Юліус Шнор фон Карольсфельд паказаў юнака Паўла ў гравюрах «Забойства Стэфана», «Навяртанне Саўла», «Барнаба і Павел у Лістры», дзе апостал пераконвае людзей не прыносіць ахвяраў Зеўсу; пропаведзь Паўла ў афінскім Арэапагу; развітанне Паўла з эфесцамі; прыбыццё Паўла ў Рым.

Святы апостал Павел. XVIIІ ст. Касцёл у в. Суботнікі Іўеўскага р-на.

Такое сюжэтнае багацце не знайшло адлюстравання ў беларускім сакральным мастацтве, хоць апосталы Пётр і Павел вельмі шануюцца ў Беларусі і звычайна адлюстраваныя сумесна. Абразы з іх выявамі па колькасці, напэўна, ідуць адразу пасля абразоў Хрыста і Маці Божай, займаючы самыя пачэсныя месцы ў храмах. Ужо ў сярэдзіне ХІІ ст. апосталы Пётр і Павел з’яўляюцца на краях сяміфігурнага «Дэісіса» ў «келлі св. Еўфрасінні» ў полацкім Спаса-Праабражэнскім саборы. Пазней гэты ансамбль абразоў перарастае ў асноўны (апостальскі) рад іканастаса, у якім на чале 12 апосталаў, адразу за Маці Божай і Янам Хрысціцелем, стаяць Пётр і Павел. На жаль, у сярэдзіне XVIII ст. у імкненні зрабіць інтэр’ер уніяцкай царквы падобным да касцёльнага многія іканастасы былі разабраныя і да нашага часу дайшлі іх фрагменты (не раней за XVII ст.). Такі фрагмент з выявамі трох апосталаў паходзіць са зруйнаванай у 1960-я гады царквы ў вёсцы Шчэбрын, якая належала берасцейскім епіскапам. Апостал Павел паказаны ў блакітным хітоне і вохрыстым плашчы, перакінутым праз плячо, стаіць на шырока пастаўленых босых нагах. Левая рука трымае разгорнутую кнігу з залатым абрэзам. Апостал абапіраецца на вялізны меч. Выразны хударлявы твар з запамінальнымі рысамі: лысы чэрап, агромністыя вочы паўпрыкрытыя цяжкімі павекамі, абвіслыя вусы, кароткая густая кучаравая барада, падзеленая на шырокія пасмы, зліваецца з такімі ж валасамі на патыліцы.

Святы апостал Павел. XVII ст. Касцёл у в. Міхалішкі Астравецкага р-на.

Перабольшана манументальная постаць апостала на абразе апошняй чвэрці XVII ст. з невядомага іканастаса Магілёўшчыны, які экспанаваўся яшчэ на 1-й выставе старажытнага беларускага мастацтва ў Мінску (1918 г.). Неадпаведна малая галава, шырокі лоб і вузкая барада, вялізныя круглыя вочы — рысы, якія нагадваюць формы твараў старажытных свяціцеляў. Фігура амаль цалкам захутана ў цёмна-памаранчовы плашч, з-пад якога ніз сіняга хітона выглядае накшталт калошаў. Вялізны меч, абаперты на зямлю, тут ужо фігуруе не як апазнавальны атрыбут, але як падкрэслены сімвал.

Пышныя сівыя вусы і барада набліжаюць вобраз апостала Паўла з іканастаса Пакроўскай царквы ў Андронаве да магнацкага партрэта, да таго ж радок гузічкаў і пас ператвараюць антычны хітон апостала ў кунтуш. Варта адзначыць, што тут мастак намаляваў Паўлу вельмі пышныя валасы, толькі крыху прарэдзіўшы іх спераду над маршчыністым ілбом. Кніга губляецца ў ценю, затое меч выразна высвечаны на пярэднім плане.

Святы апостал Павел. XVIIІ ст. Касцёл у в. Новы Двор Лідскага р-на.

Зусім рэалістычныя партрэтныя паясныя выявы ўтвараюць апостальскі рад у святыні са старажытнай вёскі Бездзеж. У 1409 г. вялікі князь Вітаўт заснаваў у Новых Троках касцёл і даў яму маёнтак Бездзеж. У 1825 г. Гедройц саступіў маёнтак Віленскаму універсітэту з умовай, што той возьме пад сваю апеку мясцовую школу. Магчыма, у той час невядомы мастак з Вільні намаляваў апосталаў для бездзежскай могілкавай царквы.

З касцёла Нараджэння Багародзіцы ў Трабах В. В. Церашчатава прывезла ў 1978 г. у Музей старажытнабеларускай культуры абраз 1732 г. на палатне, наклееным на дошкавы шчыт з характэрным для беларускага абраза абрамленнем, традыцыйнага іканапісу і з залатым німбам з граф’ею*. Высокая пакаленная фігура святога тут досыць субтыльная, барокавую манументальнасць вобразу надае цяжкая тканіна гімація, перакінутага праз адведзеную ўбок левую руку. Жывапіс твару таксама адзначаны іканапіснымі прыёмамі: буйныя рысы, вялікія, шырока расплюшчаныя вочы, колеравая мадэліроўка аб’ёму. Правая рука абапіраецца, як на посах, на меч з арнаментаваным лязом. Хітон бледна-ружовы, чырвоны плашч з вохрыстым адваротам нагадвае пра мучаніцкую смерць апостала. Фон абраза цёмна-шэры з высвятленым левым верхнім вуглом. Гэта своеасаблівы твор віленскага беларускага мастацтва.

Святы Пётр, Езус у славе, святы Павел. Скульптурная кампазіцыя над амбонай. 1710-я гг. Катэдральны касцёл Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі, г. Пінск.

Фігурныя шчыты — бакавыя крылы алтара з Косава — прадстаўляюць выявы Пятра і Паўла як скульптуры, якія стаяць у паўцыркульных нішах з конхамі-ракавінамі. Апушчаная левая рука прытрымлівае меч і кнігу пад пахаю, правая ва ўказальным жэсце ўзнята ўгору. Спрошчаная пластыка фігураў і паліхромія нагадваюць беларускую разьбяную скульптуру. Падобная іканаграфія ў выявах апосталаў на тытуле Новага Запавету (1652 г.) Куцеінскай друкарні, у рамцы тытульнага ліста віленскага «Евангелля» 1644 г., на тытуле знакамітага «Разарыума і Афіцыума Дзевы Марыі» (гравёр Аляксандр Тарасевіч). У выдатным куцеінскім старадруку «Трэфалагіён» (1647 г.) апостал Павел паставіў меч проста перад сабою, як на сярэднявечных скульптурных рыцарскіх надмагіллях эпохі готыкі.

Апостал Павел у некаторых святочных іканапісных сюжэтах звычайна прадстаўлены разам з апосталам Пятром. Яны стаяць на пярэднім плане абраза 2-й паловы XVII ст. (з Крычава) «Успенне Багародзіцы» абапал ложа Марыі. На абразе «Пакроў» 1751 г. (з Маладзечна) Павел з Пятром знаходзяцца ў нябёсах праваруч ад Маці Божай разам з Арханёламі і прарокамі.

Святы апостал Павел. XIX ст. Касцёл у в. Белагруда Лідскага р-на.

Пачынаючы з 1-й паловы XVII ст., апосталы Пётр і Павел належаць да самых папулярных персанажаў алтарнай скульптуры эпохі Барока. Як бы па-за межамі асноўнай іконаграфічнай праграмы будслаўскага алтара (разьбяр Пётр Грамель, 1649 г.) яны з’яўляюцца ў яго завяршэнні. Апостал Павел з Пружанаў стылёва блізкі да невядомага апостала з Шэрашава і Яўхіма са Здзітава: такая ж простая пластыка велічнай фігуры і буйныя складкі драпіровак, нязграбныя сялянскія рукі і выразная, па-майстэрску выкананая галава з хвалістымі пасмамі валасоў і пышнай барадой. Вайна 1654–1667 гг. перарвала імклівае развіццё беларускай манументальна-дэкаратыўнай скульптуры; адзіны вядомы «Апостал Павел» 2-й паловы XVII ст. знаходзіцца ў скульптурным ансамблі міхалішскага касцёла. Скульптуры сталага барока імкнуцца ўразіць гледача значнымі памерамі, экспрэсіяй, эфектнымі драпіроўкамі, размалёўкай з мноствам пазалоты і серабрэння. Прыкладам могуць служыць скульптуры Пятра і Паўла ў галоўным алтары пінскай катэдры (1710-я гг.); можна адзначыць як іх своеасаблівасць тое, што Павел стаіць злева. Яны ж, ужо размешчаныя традыцыйна, сядзяць абапал Хрыста на спінцы амбоны ў тым жа касцёле. Найбольш дасканалай пластыкай вызначаецца скульптура Паўла работы майстра з Рэшаля Яна Шмідта ў галоўным алтары гродзенскай базылікі (1736 г.). У 2-й палове XVIII ст. у касцёлах і уніяцкіх цэрквах з’яўляецца ўсё больш выяваў апостала, выразаных народнымі майстрамі, у якіх недахоп навыкаў прафесійнай школы кампенсуецца кранальным наіўным рэалізмам вобразаў (Нягневічы, Мсцібава, Прошкава і шмат іншых месцаў).