Fides et ratio («Вера і розум») — 13-я па ліку энцыкліка Папы Яна Паўла ІІ. Яна ўбачыла свет напярэдадні 20-й гадавіны Пантыфікату Святога Айца і выклікала вялікую цікавасць ва ўсім інтэлектуальным свеце сваёю актуальнасцю і арыгінальнасцю спасціжэння сувязяў паміж вераю і розумам. Вось што пісаў пра гэту энцыкліку кардынал Ёзаф Ратцынгер: «Тэма энцыклікі Fides et ratio (...) на першы погляд можа здацца выключна інтэлектуальнаю, зарэзерваванаю для кола спецыялістаў: тэолагаў, філосафаў, вучоных. Несумненна, гэта праўда, што непасрэдныя адрасаты энцыклікі, апрача біскупаў каталіцкага Касцёла, — тэолагі, філосафы, людзі культуры. Аднак, зазіраючы глыбей, трэба сказаць, што, уздымаючы гэту тэму, энцыкліка звяртаецца да ўсіх людзей, паколькі ў кожным чалавеку дрэмле прага пазнання праўды і жаданне знайсці адказы на галоўныя пытанні, звязаныя з чалавечым існаваннем: хто я? адкуль прыходжу і куды іду? які сэнс зла, цярпення, смерці? што чакае мяне пасля завяршэння гэтага жыцця?..» Пачынаючы друкаваць энцыкліку Яна Паўла ІІ Fides et ratio, мы спадзяемся, што яна дапаможа многім нашым чытачам знайсці адказы на гэтыя адвечныя пытанні.

Уступ
«ПАЗНАЙ САМОГА СЯБЕ»

Шаноўныя браты ў біскупстве,шлю Вам сваё прывітанне і Апостальскае Благаславенне!

Вера і розум (Fides et ratio) - як два крылы, на якіх дух чалавечы ўзносіцца да сузірання праўды. Сам Бог прывіў у людскім сэрцы прагу пазнання праўды. Канчатковаю мэтаю гэтага пазнання ёсць пазнанне Яго самога, каб чалавек, пазнаючы Яго і любячы, мог дайсці таксама да поўнай праўды пра сябе (пар. Вых 33, 18; Пс 27 [26], 8-9; 63 [62], 2-3; Ян 14, 8; 1 Ян 3, 2).

1. Як у гісторыі Усходу, так і ў гісторыі Захаду можна заўважыць, што чалавек на працягу стагоддзяў прайшоў пэўны шлях, які паступова вёў яго да сустрэчы з праўдаю і да сутыкнення з ёю. Працэс гэты завяршыўся (бо не магло быць іначай) у сферы асабістага самапазнання: чым больш чалавек пазнае рэчаіснасць і свет, тым лепш ведае сябе як адзіную ў сваім родзе істоту, і разам з тым усё больш неадкладным становіцца для яго пытанне пра сэнс рэчаў і яго ўласнага існавання. Усё, што з'яўляецца прадметам нашага пазнання, становіцца тым самым часткаю нашага жыцця. Заклік «пазнай самога сябе», высечаны на архітраве святыні ў Дэльфах, з'яўляецца сведчаннем фундаментальнай праўды, якую кожны чалавек павінен прызнаваць найвышэйшым прынцыпам, вызначаючыся сярод усяго стварэння менавіта як чалавек, г.зн. той, хто «ведае самога сябе».

Зрэшты, дастаткова хоць бы бегла прыгледзецца да старажытнай гісторыі, каб яўна заўважыць, як у розных частках свету, дзе развіваліся розныя культуры, людзі адначасова пачыналі задаваць сабе галоўныя пытанні, што спадарожнічаюць усяму чалавечаму быццю: «Хто я? Адкуль прыходжу і куды іду? Чаму існуе зло? Што чакае мяне пасля завяршэння гэтага жыцця?». Пытанні гэтыя прысутнічаюць у святых пісаннях Ізраэля, мы знаходзім іх у Ведах, гэтаксама як і ў Авестах; сустракаем іх у працах Канфуцыя альбо Ляо-Цзэ, у прадказанні Тыртханкхары і Буды; яны ёсць у паэмах Гамера і ў трагедыях Эўрыпіда ды Сафокла, гэтаксама як у філасофскіх працах Платона і Арыстоцеля. Агульнаю крыніцаю гэтых пытанняў ёсць патрэба сэнсу, якую чалавек з самага пачатку вельмі моцна адчувае ў сваім сэрцы: бо ад адказу на іх залежыць, які кірунак ён павінен надаць уласнаму жыццю.

2. Гэты працэс пошукаў не чужы (і не можа быць) чужым Касцёлу. З тае хвіліны, калі ў Пасхальнай Таямніцы Касцёл атрымаў, як дар, канчатковую праўду аб жыцці чалавека, ён пілігрымуе дарогамі свету, каб абвяшчаць, што Езус Хрыстус ёсць «дарогаю, праўдаю і жыццём» (Ян 14, 6).

Сярод розных паслугаў, якія ён павінен выконваць дзеля дабра чалавецтва, адна накладвае на яго асаблівую адказнасць - гэта дыяконія праўды1. Гэта місія, з аднаго боку, уключае супольнасць вернікаў у агульнае намаганне, якое робіць чалавецтва, каб дайсці да праўды2, з другога боку, абавязвае яе, каб абвяшчала іншым набытыя веды, захоўваючы аднак усведамленне, што кожная адкрытая праўда ёсць заўсёды толькі этапам да гэтае поўнае праўды, якая будзе ўказана ў канчатковым Божым аб'яўленні: «Цяпер мы бачым як бы праз мутнае шкло, няясна; тады ж [убачым] тварам у твар; цяпер я пазнаю часткова, а тады пазнаю гэтаксама, як сам я пазнаны» (1Кар 13, 12).

3. Шмат ёсць шляхоў, якімі чалавек можа імкнуцца да лепшага пазнання праўды, а праз гэта рабіць сваё жыццё ўсё больш людскім. Сярод іх вылучаецца філасофія, якая бярэ непасрэдны ўдзел у фармаванні пытання пра сэнс жыцця і ў пошуках адказу на яго: таму яна падаецца як адно з найбольш узнёслых заданняў чалавецтва. Тэрмін філасофія, паводле грэцкай этымалогіі, азначае «любоў да мудрасці». Сапраўды, філасофія нарадзілася і развілася ў эпоху, калі чалавек пачаў сабе задаваць пытанні аб прычынах і мэтах рэчаў. Рознымі спосабамі і ў шматлікіх формах яна паказвае, што прага праўды з'яўляецца неад'емным элементам людской натуры. Прыроджанаю рысаю чалавечага розуму ёсць схільнасць да развагі над прычынамі з'яваў, хоць адказы, якія чалавек паступова знаходзіў, угрунтаваныя ў кантэксце, што выразна ўказвае на ўзаемаўплыў розных культураў, у якіх чалавек жыве.

Філасофія аказала моцны ўплыў на ўфармаванне і развіццё культуры на Захадзе, аднак мы не павінны забываць таксама пра яе ўплыў на спосабы разумення быцця, распаўсюджаныя на Усходзе. Бо кожны народ мае сваю першапачатковую арыгінальную мудрасць, якая ўяўляе сабою сапраўдны скарб культуры, што імкнецца да самавыяўлення сталым спосабам таксама ў строга філасофскіх формах. Слушнасць гэтага сцвярджэння вынікае з факту, што пэўную асноўную форму філасофскай навукі, якая існуе таксама ў нашу эпоху, мы сустракаем нават у пастулатах, якімі натхняецца заканадаўства розных краінаў, а таксама міжнароднае права, што вызначае законы грамадскага жыцця.

4. Аднак трэба заўважыць, што за адным словам тут хаваюцца розныя значэнні. Таму ва ўступе неабходна канкрэтней акрэсліць яго сэнс. Чалавек, гнаны прагаю адкрыцця канчатковай праўды свайго існавання, імкнецца здабыць пэўныя элементы універсальных ведаў, якія дазваляюць яму лепш разумець самога сябе і ўсё больш поўна сябе рэалізоўваць. Гэтыя асноўныя веды бяруць пачатак са здзіўлення, якое абуджае ў ім сузіранне таго, што створана: чалавек са здзіўленнем адкрывае, што жыве ў свеце і звязаны з іншымі істотамі, падобнымі да сябе, з якімі яго яднае агульнае прызначэнне. Менавіта ў гэты момант ён ступае на шлях, па якім будзе потым ісці да адкрыцця ўсё новых гарызонтаў ведаў. Без здольнасці здзіўляцца чалавек трапіў бы ў руціну, перастаў бы развівацца і паступова стаў бы няздольны да жыцця сапраўды асабістага.

Здольнасць да абстракцыйнай рэфлексіі, уласцівая чалавечаму розуму, дазваляе, каб ён надаў - праз філасофскую актыўнасць - канкрэтную форму свайму мысленню і такім чынам выпрацаваў сістэматычныя веды, якія вызначаюцца лагічным адзінствам сцвярджэнняў і гармоніяй зместу. Дзякуючы гэтаму працэсу ў асяроддзях розных культураў і ў розныя эпохі дасягнуты вынікі, якія прывялі да стварэння сапраўдных мысліцельных сістэмаў. На практыцы гэта часта нараджала спакусу атаясамлівання аднае толькі выбранай плыні з усёю філасофіяй. Аднак відавочна, што ў такіх выпадках голас забірае своеасаблівая «філасофская пыха», якая хацела б праз выбар акрэсленай перспектывы ўзвесці ўласнае недасканалае і звужанае бачанне ў ранг універсальнай інтэрпрэтацыі. На справе кожная філасофская сістэма, хоць і заслугоўвае павагі як пэўнае зладжанае цэлае, што не дапускае ніякай інструменталізацыі, павінна прызнаваць першынство філасофскага мыслення, з якога яна бярэ пачатак і якому павінна паслядоўна служыць.

У гэтай перспектыве можна вылучыць пэўны збор філасофскіх праўдаў, які, нягледзячы на бег часу і дасягненні навукі, трывала замацаваўся. Дастаткова прывесці тут у якасці прыкладу прынцыпы несупярэчнасці, мэтазгоднасці, прычыннасці альбо канцэпцыю асобы як свабоднага і разумнага суб'екта, здольнага да пазнання Бога, праўды і дабра; гэта таксама датычыць пэўных важных маральных прынцыпаў, якія паўсюдна прызнаюцца. Гэтыя і іншыя элементы паказваюць, што, нягледзячы на разнароднасць мысліцельных плыняў, існуе пэўны запас ведаў, які можна прызнаць свайго роду духоваю спадчынаю чалавецтва. Мы маем тут дачыненне як бы з неўдакладненаю філасофіяй, дзякуючы якой кожны чалавек адчувае, што ведае гэтыя прынцыпы, хоць бы толькі ў агульнай, неўсвядомленай форме. Гэтыя прынцыпы, менавіта таму, што ў пэўнай ступені прызнаюць іх усе, павінны быць як бы кропкай адліку для розных філасофскіх школаў. Калі розум здолее інтуітыўна схапіць і сфармуляваць першыя і універсальныя прынцыпы існавання і зрабіць з іх правільныя высновы лагічнага і дэнталагічнага характару, то заслугоўвае назвы праведнага розуму, ці, як казалі старажытныя: orthos logos, recta ratio.

5. Касцёл са свайго боку высока цэніць імкненне розуму да дасягнення мэты, якая робіць асабістае існаванне ўсё больш годным гэтага звання, бо бачыць у філасофіі шлях, што вядзе да пазнання галоўных праўдаў пра жыццё чалавека. Разам з тым ён прызнае філасофію неад'емнаю прыладаю, якая дапамагае глыбей разумець веру і перадаваць праўду Евангелля тым, хто яшчэ яе не ведае.

Таму, звяртаючыся да падобных пачынанняў маіх папярэднікаў, я таксама хачу прыгледзецца да гэтай асаблівай формы актыўнасці розуму. Мяне схіляе да гэтага перакананне, што асабліва ў наш час пошукі канчатковай праўды часта не маюць выразна акрэсленага накірунку. Несумненна, вялікая заслуга сучаснай філасофіі ў засяроджанасці ўвагі на чалавеку. Сыходзячы з гэтага і становячыся перад абліччам шматлікіх пытанняў, розум яшчэ мацней адчуў прагу больш шырокіх і глыбокіх ведаў. У выніку ўзніклі складаныя мысліцельныя сістэмы, якія прынеслі плён развіцця розных галінаў навукі, спрыяючы дасягненням культуры і гісторыі. Антрапалогія, логіка, прыродазнаўчыя навукі, гісторыя, мова - пэўным чынам увесь абсяг ведаў быў ахоплены гэтым працэсам. Аднак пазітыўныя дасягненні не павінны засланяць факту, што той жа розум, аднабакова сканцэнтраваны на пошуках ведаў пра чалавека як суб'екта, можа забыць, што пакліканнем чалавека з'яўляецца імкненне да праўды, якая перарастае яго самога. Без суаднясення з ёю кожны аддадзены на волю людскіх меркаванняў, а яго існаванне як асобы ацэньваецца выключна паводле прагматычных крытэрыяў, угрунтаваных у асноўным на эксперыментальных ведах, пад уплывам памылковай думкі, што ўсё павінна быць падпарадкавана тэхніцы. Адсюль вынікае, што замест таго, каб як найлепш выяўляць імкненне да праўды, розум схіляецца да самога сябе перад цяжарам такіх шырокіх ведаў, і праз гэта з дня ў дзень становіцца ўсё больш няздольны скіроўваць увагу да вышэйшай рэальнасці і не асмельваецца сягаць да праўды быцця. Сучасная філасофія забыла, што гэта быццё павінна з'яўляцца прадметам яе даследванняў, і засяродзілася на чалавечым пазнанні. Замест таго, каб выкарыстоўваць здольнасць чалавека да пазнання праўды, яна падкрэслівае яго абмежаванасць і абумоўленасці, якім чалавек падвержаны.

Гэта прывяло да ўзнікнення розных формаў агнастыцызму і рэлятывізму, якія спрычыніліся да таго, што філасофскія пошукі загразлі ў зыбучых пясках агульнага скептыцызму. У апошні час заявілі пра сябе розныя дактрыны, што спрабуюць пахіснуць каштоўнасць тых праўдаў, у несумненнасці якіх чалавек быў перакананы. Паўнамоцная разнастайнасць пазіцый саступіла месца некрытычнаму плюралізму, заснаванаму на прынцыпе, што ўсе меркаванні маюць роўную вартасць: гэта адна з найбольш распаўсюджаных праяваў недахопу веры ў існаванне праўды, што назіраецца ў сучасным свеце. Такой пазіцыі не пазбеглі таксама пэўныя канцэпцыі жыцця, якія паходзяць з Усходу. Яны пазбаўляюць праўду абсалютнага характару, сыходзячы з перадумовы, што яна аб'яўляецца ў аднолькавай ступені ў розных дактрынах, нават ва ўзаемна супярэчлівых. У такой перспектыве ўсё зводзіцца да ўзроўню меркавання. Мы тут маем дачыненне як бы з рухам, пазбаўленым пастаяннага напрамку: з аднаго боку, філасофская рэфлексія здолела ўзысці на шлях, які ўсё больш набліжае яе да людскога быцця і да формаў, у якіх яна выяўляецца, з другога ж боку, яна аддае перавагу хутчэй экзістэнцыяльным, герменеўтычным альбо моўным пытанням, якія абыходзяць прынцыповую праблему праўды аб асабістым жыцці, аб быцці і Богу. У выніку гэтага сфармавалася ў сучасных людзях, а не толькі ў некаторых філосафаў, пазіцыя агульнага недаверу да вялікіх пазнавальных здольнасцяў чалавека. Пад уплывам фальшывай сціпласці чалавек задавальняецца частковымі і часовымі праўдамі і не спрабуе ўжо ставіць прынцыповых пытанняў пра сэнс і глыбокі фундамент асабістага і грамадскага жыцця. Можна сказаць, што чалавек страціў надзею атрымаць ад філасофіі канчатковы адказ на гэтыя пытанні.

6. Касцёл сілаю аўтарытэту, якім валодае як захавальнік дэпазіту Аб'яўлення Езуса Хрыста, прагне пацвердзіць неабходнасць рэфлексіі на тэму праўды. Таму я пастанавіў звярнуцца да вас, шаноўныя браты ў біскупстве, з якімі звязвае мяне місія адкрытага «выяўлення праўды» (пар. 2 Кар 4, 2), а таксама да тэолагаў і філосафаў, на якіх ляжыць абавязак даследвання розных аспектаў праўды, а таксама да тых, хто знаходзіцца ў пошуку, і падзяліцца пэўнымі рэфлексіямі на тэму імкнення да сапраўднай мудрасці, каб кожны, у чыім сэрцы жыве любоў да яе, мог ступіць на правільны шлях, які дазволіць яму яе асягнуць, знайсці ў ёй заспакаенне сваіх хваляванняў і духовую радасць.

Схіляе мяне да гэтага перадусім усведамленне, якое выказана ў словах Другога Ватыканскага Сабору. Словы гэтыя сцвярджаюць, што біскупы - «сведкі Божай і каталіцкай праўды»3. Таму сведчанне аб праўдзе - заданне, даверанае нам, біскупам; мы не можам ад яго ўхіляцца, бо было б гэта здрадаю ў адносінах да нашага служэння. Пацвярджаючы праўду веры, мы можам вярнуць сучаснаму чалавеку шчырую веру ва ўласныя пазнавальныя здольнасці і разам з тым кінуць выклік філасофіі, каб яна магла вярнуць і ўмацаваць сваю поўную годнасць.

Яшчэ адзін асаблівы матыў схіляе мяне прадставіць гэтыя рэфлексіі. У энцыкліцы Veritatis splendor я звярнуў увагу на «некаторыя фундаментальныя праўды Каталіцкай дактрыны ў кантэксце сучасных спробаў іх падрыву альбо скажэння»4. У дадзенай энцыкліцы я хачу прадоўжыць гэту думку, засяроджваючыся на праблеме самой праўды і на яе фундаменце ў адносінах да веры. Бо не выклікае пярэчанняў, што перадусім маладое пакаленне, якому належыць і ад якога залежыць будучыня, у цяперашні перыяд хуткіх і складаных пераменаў можа пачувацца пазбаўленым сапраўдных кропак адліку. Патрэба адшукаць падмурак, на якім можна збудаваць асабістае і грамадскае жыццё, асабліва моцна адчуваецца тады, калі чалавек пераконваецца, наколькі недасканалыя тыя прапановы, якія часовую рэальнасць узводзяць у ранг каштоўнасці, абуджаючы фальшывыя надзеі на адкрыццё сапраўднага сэнсу існавання. Пад іх уплывам шмат людзей даводзіць сваё жыццё да краю бездані, не ўсведамляючы, што іх чакае. Прычына гэтага таксама ў тым, што неаднаразова тыя, хто быў пакліканы, каб у розных формах культуры паказваць плён сваіх роздумаў, адвярнуў свой позірк ад праўды, аддаючы перавагу часоваму поспеху, а не цярплівым пошукам таго, што сапраўды варта зрабіць зместам жыцця. Філасофія, якая з увагі на сваю вялікую адказнасць за фармаванне думкі і культуры абавязана нястомна заклікаць да пошукаў праўды, павінна цвёрда вярнуцца да свайго першапачатковага паклікання. Менавіта таму я адчуваю не толькі патрэбу, але таксама абавязак выказацца на гэту тэму, каб на парозе трэцяга тысячагоддзя хрысціянскай эры чалавецтва больш ясна ўсвядоміла сабе, якімі вялікімі здольнасцямі было абдаравана, і наноў адважна ўзялося за рэалізацыю плана збаўлення, у які ўпісана яго гісторыя.

Працяг