НЕ ЎЦЯКАЙ АД СТРАХУ

Кс. Кшыштаф Бардскі каля звана Зыгмунта ў Вавэльскай катэдры ў Кракаве, 2019 г.

— Ці павінен добры хрысціянін баяцца Бога?

— Боязь Божая была адной з асноўных цнотаў пабожнасці ў старажытных ізраэльцянаў, хоць мы чытаем пра яе толькі ў сапенцыяльных кнігах. Менавіта яна з’яўляецца пачаткам мудрасці (гл. Сір 1,14), ключом да добрага жыцця. Але ў вучэнні Езуса гэтае паняцце амаль цалкам знікае: Езус паказвае нам іншую перспектыву адносінаў з Богам.

— Што разумелася пад паняццем боязі Божай для ізраэльцяніна?

— Боязь Божая, або «jirat Adonai», не азначае, што я павінен уцякаць ад Бога, хавацца ад Яго. Гэта хутчэй тое, пра што ў лацінскай мове гаворыцца «timor reverentialis», або страх, звязаны з пашанаю, якой мы атачаем значную асобу. У аснове гэтак зразуметай боязі Божай ляжаць грамадскія адносіны. Так падданыя ставіліся да караля або правадыра, бо ўсведамлялі, што ад яго залежыць іх лёс: калі яны будуць шанаваць уладара, ён будзе да іх ласкавы. У старажытным Ізраэлі адносіны з Богам у розных сферах нагадвалі стасункі з валадаром. Напрыклад, паняцце запавету з Богам было таксама ўзятае з грамадскіх стасункаў. Штосьці падобнае адбылося і з бояззю Божай.

— У Старым Запавеце таксама бачны такі ход думак: Бога трэба баяцца, бо Ён карае людзей, якія Яго не слухаюцца.

— Гэта праўда. У сапенцыяльных кнігах пануе перакананне, што добрыя атрымліваюць дабро, а злыя — зло. Аднак аўтары Эклезіяста і асабліва Кнігі Ёва палемізуюць з гэтаю думкаю. Аўтары сапенцыяльных кнігаў (асабліва гэта бачна ў Кнізе Сіраха і Кнізе Мудрасці) імкнуцца паглыбіць паняцце боязі Божай і паказаць, што яна з’яўляецца чымсьці большым за страх перад Уладаром стварэння.

— Чым жа тады?

— Пашанаю да Бога, разлікам на Бога. Таму, як перакладчык Бібліі, я б адважыўся перакласці «jirat Adonai» не як «боязь Божую». Замест «Благаслаўлёны, хто баіцца Пана» (Пс 128,1), я, магчыма, напісаў бы: «Шчаслівы, хто лічыцца з Богам».

— На пачатку нашай размовы Вы ўзгадалі, што Езус падкрэслівае зусім іншыя паняцці, чым боязь Божая, аднак праблема страху, боязі Божай дзе-нідзе з’яўляецца.

— У Кнізе Дзеяў Апосталаў можна сустрэць тэрмін «phobumenoi ton Theon», то бок, «той, хто баіцца Бога», у вельмі цікавым кантэксце, які адыходзіць ад габрэйскай традыцыі і з’яўляецца ў грэка-рымскі перыяд. Тымі, хто баіцца Бога, называліся эліны або грэкі, якія сімпатызавалі традыцыі і рэлігіі габрэяў. Яны былі найлепшымі патэнцыяльнымі адрасатамі евангельскага паслання.

— Чаму?

— Бо, з аднаго боку, яны не маглі ў поўні стаць ізраэльцянамі, таму што этнічна не належалі да абранага народу, але, з іншага боку, яны захапляліся ізраэльскім монатэізмам, які быў нечым асаблівым у свеце грэка-рымскага політэізму. Евангельскай навіною з’яўляюцца словы святога Яна: «Дасканалая любоў праганяе страх» (1 Ян 4, 18). Езус паказвае, што належныя адносіны з Богам — гэта не боязь, а любоў, agape. Гэта звязана з пэўнай зменай бачання Бога — у Хрысце Ён становіцца блізкім чалавеку. Канцэпцыю страху перад Богам, нават у значэнні павагі або пашаны, замяняюць адносіны бацькоўскай любові. Сам Хрыстус прапаноўвае нам звяртацца да Бога словам «Ойча».

— Ці можна ў гэтым выпадку сказаць, што, калі хтосьці адчувае страх перад Богам, ён усё яшчэ «знаходзіцца» ў Старым Запавеце?

— Гэта залежыць ад таго, пра які страх ідзе гаворка. Калі чалавек толькі з адной прычыны звяртаецца да Бога з бояззю і пабожнасцю і выконвае рэлігійныя абавязкі, таму што баіцца нейкай кары з Яго боку, то сапраўды можна зрабіць такую выснову. Але Езус паказвае нам, што Бог не атрымлівае асалоду ад пакарання чалавека, а любіць яго і запрашае да еднасці з сабою. Гэта бачанне Езуса.

— У сінаптычных Евангеллях ёсць гісторыя, поўная страху, хоць усё адбываецца з удзелам Езуса. Гэта апісанне буры на возеры (гл. Мк 4, 35-41).

— Гэтая сцэна вельмі цікава пабудаваная: з аднаго боку, яна вельмі дынамічная — вучні плывуць на другі бок возера, калі раптам налятае бура, і кантрастам да яе выступае супакой Езуса, які, нягледзячы на буру, спіць. Можна здзівіцца: як гэта — стыхія шалее, а Езуса яна не трывожыць? Гэта падказвае нам, што варта разгледзець сцэну глыбей.

— Што мы тады пабачым?

— Сон можна ўспрымаць як непрысутнасць, пасіўнасць Бога, які не ўмешваецца. І менавіта ў такім кантэксце вучняў апаноўвае страх, жах, спалоханасць: «Пане, ці Табе ўсё роўна, што мы гінем?» Езус, абуджаны са сну, пытаецца: «Чаму вы баіцеся?». Ён выкарыстоўвае тут слова deiloi, якое азначае «вы напалоханыя». А потым называе вучняў «людзьмі малой веры». Тут ёсць пэўны кантраст паміж страхам і вераю ў новазапаветным сэнсе слова.

— То бок, якою вераю?

— Часта мы абмяжоўваем веру прыняццем пэўных тэалагічных праўдаў. Хтосьці называецца вернікам, таму што верыць, што Пан Бог існуе. Аднак сутнасць веры паводле вучэння Езуса, а пазней і святога Паўла — у даверы Богу, у цалкавітым спадзяванні на Яго. Таму, калі Езус пытаецца ў вучняў, чаму яны так напалохаліся, Ён мае на ўвазе, што ім бракуе веры. Ён нібы гаворыць: «Я знаходжуся тут з вамі, у гэтым чаўне, хоць і сплю. Таму вы не павінны нічога баяцца». Тут бачны выразны кантраст паміж вераю, гэта значыць даверам Пану Богу, і страхам. Думаю, што гэта і цяпер вельмі актуальна — мы баімся, бо не давяраем Яму. Давер Богу не павінен весці нас да абыякавасці, ён мусіць дапамагаць нам супрацьстаяць цяжкім сітуацыям без страху.

— Наступная цікавая гісторыя, у якой распавядаецца пра страх і давер, таксама адбываецца на возеры. Вучні змагаюцца ноччу з моцным ветрам, і тады Езус прыходзіць да іх па вадзе (гл. Мц 14, 22-32).

— Гэта вельмі цікавая сцэна, таму што спачатку Пётр гаворыць: «Пане, калі гэта Ты, загадай мне ісці да Цябе па вадзе», бо спачатку давярае Пану Езусу і крыху ўдае з сябе героя. Калі Пётр адчуваў дошкі чаўна пад нагамі, ён мог даверыцца Хрысту. Але, аказаўшыся на вадзе, спалохаўся ад недахопу даверу і пачаў тануць. Падобнае здараецца і ў нашым жыцці: калі мы адчуваем стабільнасць, то гаворым: «Веру, давяраю Табе ўсім сэрцам, Пане Езу». А ў хвіліну, калі стабільнасць пачынае хістацца, бывае па-рознаму, як паказвае прыклад святога Пятра.

— Як зразумець словы Езуса: «Не бойцеся тых, хто забівае цела, душы ж не могуць забіць; а больш бойцеся таго, хто можа душу і цела загубіць у геене» (Мц 10, 28)?

— Езус карыстаецца тут метафарычнаю моваю. Слова «геена» паходзіць ад габрэйскага «Ge Hinnom» — даліна Гіном. Гэтая мясціна знаходзілася на ўсход ад Ерузалема. Там выкідалі смецце, палілі яго, таму паўсюль быў бруд і смурод. Гэтак геена стала сімвалам месца, прызначанага для ўсяго непрыдатнага і непатрэбнага, што падлягае знішчэнню.

— Некаторыя перакладчыкі Бібліі ў гэтым фрагменце замест слова «геена» ўстаўляюць слова «пекла»: «А больш бойцеся таго, хто можа душу і цела загубіць у пекле».

— Калі падчас працы над перакладам экуменічнай Бібліі мы займаліся Евангеллем паводле Мацвея, то вырашылі, што захаваем тут слова «геена». Асабіста я схіляюся да больш апісальнай формы — «сметнік даліны Гіном». Дзякуючы гэтаму захоўваецца біблійны вобраз, які Езус хацеў перадаць сваім вучням.

— Але Касцёл у гэтым вобразе бачыць спасылку на валадарства сатаны.

— Нам трэба памятаць, што дэманалогія Новага Запавету перажыла пэўную эвалюцыю ў вучэнні Касцёла. У хрысціянскай іканаграфіі д’ябал — гэта постаць з рагамі, і сёння да гэтага дадаюцца элементы, звязаныя з апантанасцю. Аднак жа з пазіцыі Бібліі сатана з’яўляеца толькі супернікам Бога. На пачатку дэманалогіі, напрыклад, у Кнізе Ёва, д’ябал паказаны адным з анёлаў, які аспрэчвае Божыя пастановы. Новы Запавет паказвае яго як істоту, што падсоўвае чалавеку альтэрнатыву Божай прапанове, якая ў выніку аказваецца згубнаю для чалавека. Менавіта ад гэтага засцерагае нас Езус.

— На старонках Евангелля некалькі разоў з’яўляюцца словы Езуса: «Не бойцеся!».

— Думаю, што гэтым словам надаецца пазітыўны змест. «Не бойцеся!» азначае «майце веру, надзею і любоў». Гэтыя тры хрысціянскія кардынальныя цноты супрацьпастаўляюцца страху. Мы ўжо размаўлялі пра веру ў значэнні даверу, гаварылі пра любоў, якая з’яўляецца належным стаўленнем да Бога. На трэцім месцы знаходзіцца надзея. Грэцкае слова «elpis» звязанае са станоўчым бачаннем будучыні. Страх таксама належыць да будучыні, але мае негатыўны падтэкст уяўлення таго, што мусіць адбыцца, — вучні не столькі баяліся шалу буры, колькі таго, што маглі праз хвіліну загінуць.

— Ці не здаецца Вам, што шмат людзей, нават моцна ўкаранёных у Касцёл, адчувае перад Богам не столькі боязь, пра якую мы раней гаварылі, колькі звычайны страх?

— Наш погляд на Бога вызначае Евангелле, якое даў нам Хрыстус і якое абвяшчае Касцёл, але існуе і гэтак званая натуральная рэлігійнасць. Гэта закаранёнае глыбока ў нашых, можа яшчэ дахрысціянскіх, вераваннях стаўленне да Бога як да Абсалюта. Адно і другое для нас змешваецца, таму і цяпер існуюць абшары нашай рэлігійнасці, якім патрэбна евангелізацыя.

— Часам мы ставімся да Бога як да чароўнай істоты: калі памалюся навэнну, то атрымаю працу.

— Гэта не па-хрысціянску, а паходзіць акурат з той натуральнай рэлігійнасці. Падобным чынам выглядае праблема страху перад Богам. Нам здаецца, што калі мы нягодна паставімся да Бога, Ён адплоціць нам тым самым. Аднойчы я сустрэўся з такой зусім не хрысціянскай аргументацыяй, пачуўшы, як маці казала сыну: «Ідзі на святую Імшу, бо калі не пойдзеш, то заўтра захварэеш або з табою здарыцца нешта злое». Гучыць так, нібы Пан Бог атрымлівае задавальненне, калі карае чалавека.

— Такім чынам, мы ставім Бога нароўні з паганскімі боствамі, якія помсцілі смяротным, калі тыя іх не слухаліся?

— Менавіта так: мы становімся ахвярамі «аўтаматызму» ў рэлігійнай сферы.

— Адкуль гэта паходзіць?

— З правіла: «Стукні па стале, а нажніцы адгукнуцца»1. Увесь навакольны свет грунтуецца на прычынна-выніковых адносінах. Таму мы пераносім іх на адносіны з Богам. Але заўважце, што Хрыстус часта спрачаецца з гэтым чалавечым меркаваннем. У Евангеллі мы чытаем пра невідушчага чалавека (гл. Ян 9, 1–3). Вучні пытаюцца, хто вінаваты ў ягонай слепаце: ён сам ці ягоныя бацькі? Тады верылі, што правіна можа пераносіцца з пакалення ў пакаленне.

— І да сённяшняга дня шмат людзей думае гэтак.

— Гэта зусім не хрысціянская логіка, бо хрысціянства вучыць нас усведамляць асабістую адказнасць. Езус кажа вучням, што ні сляпы, ні ягоныя бацькі не зграшылі, а праз гэтую слепату павінны аб’явіцца цудоўныя Божыя справы. Такім чынам, Езус станоўча глядзіць на гэтую сітуацыю. Мы не павінны баяцца, што Бог учыніць нешта дрэннае ў нашым жыцці; лепш дзякаваць Яму і спадзявацца, што Ён учыніць штосьці добрае, нягледзячы на нашыя грахі. Бо Хрыстус палюбіў нас, яшчэ калі мы былі грэшнікамі (гл. Рым 5, 8). Таму, нават калі я зграшыў, я маю шанец вярнуцца да Бога – Ён чакае мяне і дае мне надзею. Гэта зусім іншае бачанне стасункаў паміж Богам і чалавекам, чым бачанне, якое абапіраецца на страх.

— На гэтым, між іншым, грунтуецца паняцце Божай міласэрнасці, якое мы, хіба, не да канца разумеем. Справядлівы Бог неяк лягчэй «змяшчаецца» ў галаве, бо гэта больш лагічна, «паддаецца прадбачанню».

— Гэта праўда. Безумоўная міласэрнасць, якой адорвае нас Бог, трошкі нас падаўляе. Мы можам адчуваць здзіўленне або нават збянтэжанасць, чытаючы прапавесць пра работнікаў вінаградніку (гл. Мц 20, 1-16). Сярод іх былі незадаволеныя тым, што атрымалі столькі ж, што і тыя, хто працаваў толькі адну гадзіну. Але давайце паглядзім менавіта на тых другіх. Яны са здзіўленнем даведваюцца, што атрымалі поўную плату, а спадзяваліся атрымаць адну пятую альбо адну шостую ўзнагароджання. Божая міласэрнасць здзіўляе нас. Папа Францішак робіць акцэнт на гэтай таямніцы, і яму вельмі важна, каб Касцёл як мага больш шчодра перадаваў Хрыстову міласэрнасць, асабліва ў сакрамэнтальнай сферы.

— У той жа час праўда веры сцвярджае, што за добрае Бог узнагароджвае, а за злое карае. Як Вы гэта тлумачыце?

— Праблема гэтага выразу ў тым, што ён вельмі скарочаны. Аўтар фармулёўкі хацеў заключыць у ёй нечуваную колькасць выпадкаў і сітуацый. Я разумею гэтую праўду ў кантэксце апошняй надзеі: пакуль мы жывём, пакуль можам навярнуцца, мы заўсёды маем шанец. Калі б Бог жадаў пакараць некага за зло, то гэта сапраўды павінна быць сітуацыя, калі чалавек жыве ў поўным супраціве і зусім адыходзіць ад Бога. Ці магчыма такое? Асабіста я сумняваюся. Думаю, што нават калі нехта зацята змагаецца з Богам, пярэчыць Ягонаму існаванню, то па сутнасці ён змагаецца са сваім фальшывым уяўленнем пра Бога альбо пярэчыць гэтаму фальшываму ўяўленню.

— Напэўна, таксама маюць значэнне прычыны такіх паводзінаў і ўчынкаў?

— Вядома, такое стаўленне можа выклікаць, напрыклад, трагічны жыццёвы досвед, выхаванне або няправільнае бачанне Бога. У рэшце рэшт мы не можам нікога судзіць. Касцёл абвяшчае людзей святымі, але звярніце ўвагу, што ніколі ні пра каго, нават пра Юду, Касцёл не сказаў, што ён загінуў.

— Дарэчы, некалі прапаведнікі ў якасці евангелізацыі вельмі часта пужалі вернікаў пеклам.

— Я ведаю такую гісторыю з канца ХІХ стагоддзя: ксёндз узышоў на амбону, дастаў стрэльбу і скіраваў ствол на людзей. Усе схаваліся пад лаўкі і за калоны, і тады святар адставіў стрэльбу і сказаў: «Вы тут баіцеся, што я вас застрэлю, а вечнай згубы не баіцеся».

— Ну вось, сёння мы, відаць, сапраўды не баімся. А можа, мы проста не хочам дазволіць страху прамаўляць у нас?

— Мне здаецца, што трэба бачыць у гэтым уплыў сённяшняй культуры, якая імкнецца адкінуць усялякае цярпенне і страх як не вельмі камфортныя адчуванні. Маладыя людзі вучацца браць ад жыцця як мага больш прыемнасцяў, і тое, што здаецца пагрозаю геданістычнаму стылю жыцця, адкідаецца. Аднак страх па-ранейшаму жыве сярод пачуццяў сучаснага чалавека: страх страціць працу, страх тэрарыстычнай атакі, страх анкалагічнага захворвання...

— Я зусім не падтрымліваю прапаведавання, якое грунтуецца на запалохванні людзей пеклам, але адчуваю, што ў гэтым быў нейкі сэнс і гэта было па-свойму моцнае прапаведаванне. Што магло б сёння гэтак жа моцна ўзрушыць людзей і паспрыяць іх навяртанню?

— Касцёл прапануе новую евангелізацыю — абвяшчэнне Евангелля ў новым духу, з новым запалам і ў новым кантэксце сённяшняй ментальнасці. Выдатныя прапановы ёсць у адгартацыі «Evangelii gaudium». Звярніце ўвагу: Папа гаворыць у ёй аб радасці Евангелля. Для чалавека, прызвычаенага да геданізму, слова «радасць» становіцца брамаю, праз якую можна прывесці ў яго сэрца Добрую Навіну. Бо калі сустрэча з Езусам сапраўды дае радасць, ці ж не варта гэта паспрабаваць? Папа Францішак заахвочвае таксама да крэатыўнасці ў сферы веры. «Крэатыўнасць» з’яўляецца сёння яшчэ адным ключавым словам. Яшчэ адно важнае паняцце, пра якое гаворыць Папа, — гэта навізна.

— А мы любім новыя рэчы.

— Пэўна ж, любім. Аднак сённяшні свет, сённяшняя цывілізацыя і культура пачынаюць паступова выклікаць у чалавеку абыякавасць. Чалавек у рэшце рэшт стоміцца ад прапановаў, якія ні ў чым не ўкаранёныя, доўжацца хвіліну і прамінаюць. Вось тады навізна Евангелля зробіцца для многіх людзей шанцам адшукаць тую частку сябе, па якой мы сумуем.

Размаўляла Ганна Сасноўска.

Пераклад з польскай мовы
Дзяніса Сухаварава.

Паводле: час. «W drodze», № 1, 2015 г.

1. «Uderz w stół, a nożyce się odezwą». Выказванне паходзіць з сітуацыі, калі кравец, шукаючы нажніцы, стукаў па стале, каб пачуць бразгат і хутка іх знайсці. Ужываецца, калі чалавек раптоўна выдае тое, што насамрэч мае на сэрцы (Заўв. пер.)