МОЙ БРАТ ДУХОЎНЫ

З вёскі Жукоўскі ад’язджаў, поўны новых пачуццяў. Праводзіла Серафіма. Перахрысціла на развітанне, пацалавала, слязу пусціла. Прасіла, каб не злаваў на бацьку, што не сустрэў і не правёў, каб дараваў, як хрысціянін, ды часцей прыязджаў, бо дзень надыдзе, калі бацька даруе сыну, іначай быць не можа, і што ён, Станіслаў, павінен да гэтага быць гатовы сэрцам. А ён тады папрасіў Серафіму, каб напісала яму ў Варшаву пра бацьку, калі і як той вернецца дадому, што скажа ёй, ці спытае пра сына, што сама, яго ўбачыўшы, адчуе ў ім, заўважыць і падумае.

Сеў у фурманку. Серафіма падала чамадан, эцюднік і ружжо.

— Ну, сястра, з Богам! Хай Ён вас беражэ.

— І цябе, Стась. З Богам. Не забывай.

Фурман смаргануў лейцамі, і фурманка мякка, на гумовым хаду, пакаціла ад беленых пілонаў ганка міма высокіх вокан драўлянага дома і яшчэ вышэйшай, за домам, сцяны ружовага, у квецені мая, бэзу. Ад’язджаючы, Станіслаў доўга глядзеў на Серафіму. Яна стаяла паміж белых пілонаў у чорнай сукенцы, накінуўшы на плечы маміну белую кофтачку, ражком хусціны, якая ляжала на плячах, выцірала слязу пад вокам. Яе было шкада. Бо адчуваў безнадзейную адзіноту сястры.

За сцяною старога бэзу фурманка выкаціла на ліпавую алею, і тут коні пайшлі рыссю. У створы алеі хутка адплывалі удалячынь і новы дом, і клумба перад ім, зарослая калматай леташняй травою. У цэнтры клумбы насупраць ганка ўзвышаўся куст ружаў. Кветкі былі чырвоныя — бардо. Цвілі пазней. Садзіла яшчэ мама. Не аднойчы куст вымярзаў, але заўсёды каля зямлі, у цяплейшых месцах, на таўстых пагонах заставаліся зялёныя почкі і ад іх адрасталі маладыя пагоны — куст ажываў.

Фурманка выехала ў поле. Адчуўшы волю, коні памчалі хутчэй. Стрэчны вецер уздымаў, адкідаў набок, калмаціў доўгія чырвоныя грывы, пад каўняром кашулі казытаў Станіславу шыю, і ён, палагаднеўшы, падумаў, спытаў у сябе: ці яму, адпрэчанаму бацькам, гэтак ахвота ведаць, што бацька скажа пра яго Серафіме, як будзе выглядаць пасля дзён і начэй блуканняў вакол дома, баючыся сустрэцца тварам у твар з сынам? Так, хацеў ведаць. Цяпер — як ніколі раней. А чаму? Сябе дапытваў, як суддзя падсуднага. Бо тое, што перажыў ды перадумаў за тры дні ў Старой Волі, не толькі пра бацьку ды сябе, пра ўвесь свой род і час, моцна разварушыла сэрца, ды і, акром таго, душу ўзняло.

Дзень дагараў. Сонца кацілася за далёкі, на ўзгорку, лес, хавалася за воблакамі, воблакі калмаціліся, гусцелі, зацягваліся сінечаю. Сінела азіміна ў полі. Усё вакол ляжала прыгожае і сумнае. І ў гэтым настроі стаяў дом — пад дажджом.

Дождж імжыў халодны, восеньскі. Кроплі ды раўчукі па шыбах у вокнах не хацелі сплываць уніз, ад холаду застывалі. Мокрыя блішчэлі ганак, сцены, дах, цагляныя слупы брамы перад домам. А што гэта было, як не адна з першых жывапісных работ, якую пісаў, калі вучыўся ў Беластоку ў рэальнай вучэльні, на лета прыехаўшы ў вёску? Пасля сам дзівіўся, як адважыўся ўжо тады, на самым пачатку захопленасці фарбамі, узяцца на найскладанейшы, з дажджом, пейзаж? Што сэрцу падказала? Глыбокія перажыванні? З бацькам нелады? Спатрэбілася ў пейзажы выліць боль, маладыя слёзы? Ці ўжо тады шукаў матывы, дзе прырода з аднаго стану пераходзіла ў другі стан, мяняла свае абновы, настроі? Душа шукала, ці на пошукі выводзіў настаўнік малявання?

Фурманка бегла добра накатанай дарогай паміж зялёных пагоркаў. Сонца на даляглядзе прарвала заслону воблакаў, пагоркі заблішчэлі, як пасля дажджу, што ў пейзажы, зялёная шчацінка ў полі заіскрылася, захвалявалася, і Станіслаў пачуў вечарова-стомлены, ледзь чутны спеў жаваранка. Нешта бухмата-светлае прачнулася ў душы, і ён успомніў, што едзе не адзін:

— А ты, Васіль, не паляўнічы?

Фурман азірнуўся — адказаў:

— Бацька памёр, стрэльбу мне пакінуў, ды жонка хавае, каб не адбівала ад гаспадаркі.

— А бацька паляваў?

— Любіў вясною паслухаць слонку. За хлеў на ручай выйдзе, шыю выцягне, глядзіць у неба, на ўсё забыўшыся.

— Паэт быў?

— Мужык, а кніжкі чытаць любіў. І птушак. Ды вы яго ведалі. На нашым ручаі слонку разам слухалі, як былі маладыя.

— Іван Шасток?

— Ён самы. І я Шасток. З братоў самы меншы.

— Ну, ты мяне парадаваў. Я твайго бацьку добра памятаю. Шыя ў яго была сапраўды доўгая. З каўняра ватніка як выцягне, як заспявае!..

— Любіў гэтую работу!

— Але жыў на другім канцы вёскі?

— А я, калі жаніўся, сваю хату паставіў. У старой засталіся матка ды брат старэйшы з сям’ёю.

— Рана памёр бацька.

— Калі паміраць — не наша воля.

На сумным успаміне памаўчалі, а коні тым часам вынеслі фурманку з ляснога вострава, падкацілі да беленай мураванкі — чыгуначнай станцыі. Станіслаў пайшоў да касы, вярнуўся з праязным білетам. Ад Лінова, станцыі, цягніка на Брэст трэба было чакаць аж дзве гадзіны. Рэчы з фурманкі знялі, але ў будынак не панеслі, паставілі пад таполяю. Злотых хлопец не браў, палічыўшы, мабыць, што цёплы ўспамін пра бацьку быў добраю платаю за паслугі, ды Станіслаў настояў — грошы сунуў у кішэню і адпусціў дадому.

Вечар выдаўся ціхі, цёплы. З усіх бакоў на станцыі, у мястэчку, цвілі сады. Станіслаў сядзеў пад таполяю на рагу чамадана і зноў думаў пра Стараволю. Бачыў дом, а ў доме, як праз сцены, то бацьку, то маці, болей — маці. Гэтак было і раней: калі ішоў ці ехаў дадому — думаў пра бацьку, а пакідаў дом — пра маці. Можа, што, едучы дадому, найперш непакоіўся, як яго сустрэне бацька, якім словам ды позіркам, добрым ці злым, а калі дом пакідаў, ды надоўга, трывожыўся за маці, ці будзе ў яе з бацькам, нарэшце, мір ды лад. Сам у сябе пытаўся: хто каго знайшоў — маці бацьку ці ён яе? Калі яна яго, дык, напэўна, у той час, маладым, быў дабрэйшы і яна яго кахала, бо жорсткага пакахаць не магла.

Маці Станіслава, у дзявоцтве Марыя Вяржбіцкая, была з багатай дваранскай сям’і. Яна мела цудоўнае выхаванне. Вучылася ў Парыжы, ведала некалькі замежных моваў, выдатна шыла, вышывала, іграла на фартэпіяна і была бліскучай піяністкай. Яе духоўны свет быў шырокі і глыбокі, і жыццё павінна было адкрыць ёй дзверы ў самыя прыстойныя колы і салоны. Але атрымалася наадварот. Хоць яна і выйшла замуж за чалавека свайго дваранскага саслоўя, але гэты чалавек, Юльян Жукоўскі, адчыніў перад ёю дзверы ўсяго толькі свайго вясковага і зусім небагатага дома ў Стараволі, дзе яна і пражыла ўсё сваё жыццё — і небагатае, і нядоўгае. Як чалавек выхаваны, яна не разгубілася, не пала духам, адчуўшы, што надзеі на большае не спраўдзіліся, знайшла сваю надзею ў дзецях, уся аддалася іх выхаванню.

У доме заўсёды жыла музыка. Дзіўнае спалучэнне: бацькава жорсткасць і маміна музыка. У гасцёўні стаяў чорны, бездакорна чысты бліскучы раяль, і мама звычайна сядала за яго пасля снедання, калі ў двары і ў доме цішэла, ішоў некуды па сваіх справах бацька, вязала ці шыла сваё Серафіма, знікаў і Баляслаў, у якога было шмат дружбакоў, каб не сядзець дома. Пачуўшы з гасцёўні музыку, Стась ціха, на дыбачках, каб не чула мама, заходзіў у гасцёўню, сядаў у яе за спінаю ў мяккае вялізнае крэсла і гэтак, не паварухнуўшыся, мог сядзець хоць увесь дзень, слухаючы маміных любімых Бетховена, Шапэна, Моцарта. Калі ж былі ў доме Серафіма і Баляслаў, з’яўляліся тут і яны. Мама мела выдатны слых — дзіцячае дыханне за спіною яна чула, але ад клавішаў не адрывалася, часта, іграючы, заплюшчвала вочы, сама ператвараючыся ў музыку, а то іграла і глядзела перад сабою ў акно. Калі ж у апошнім акордзе клала рукі на клавіятуру, то заўсёды, задумаўшыся, чакала, як зусім растаіць у паветры апошні гук і толькі тады, у хвіліну поўнае цішыні, нячутна ўставала з крэсла і заўсёды без слоў, адной усмешкаю на шчаслівым твары, запрашала каго з дзяцей за раяль. Пачынаўся ўрок музыкі для ўсіх. Ігралі адзін за адным. З той мамінай радасцю.

Любіў музыку і бацька. Калі мама іграла па вечарах, ён садзіўся ў гасцёўні каля дзвярэй на край канапы, адкідваў галаву да сцяны, глядзеў вялікімі вачыма ў столь і слухаў моўчкі, ні разу не паварухаўшыся, як быццам там, на столі, пад музыку штосьці бачыў і з кімсьці гаварыў без слоў. А бывала, што нечакана падхопліваўся з канапы і выходзіў, заўсёды ціха, каб ніхто не чуў, з гасцёўні. Гэта, вядома, усе заўважалі, але ніхто нікому пра тое не казаў. Толькі Серафіма аднойчы Стасю, адвёўшы яго за куст бэзу, сказала шэптам, як па вялікім сакрэце, што тата гэтак робіць адно тады, як іграе мама.

Аднойчы, калі яна іграла санату Бетховена, і ў яе за спінаю ў крэсле сядзеў ён, Стась, а далей на канапе сядзеў бацька, той зноў ціха падняўся з канапы, але з гасцёўні не выйшаў — ціха, каб не чула мама, падышоў да акна, дастаў з кішэні камізэлькі хусцінку і ёю выціраў вочы. І Стась заўважыў яго слёзы.

Яму, Стасю, тады хацелася сказаць пра гэта Баляславу, якога, як старэйшага брата, вельмі паважаў, але не сказаў, адчуваючы, што ў тых слязах была бацькава таямніца, якую нікому, нават маме, выдаваць нельга.

Бомкнуў звон. Станіслаў усхапіўся: цягнік на Брэст ужо стаяў на пероне. Ён узяў чамадан, ускінуў на плячо рамяні эцюдніка і футарала, у якім ляжала стрэльба. Калі ўжо быў у тамбуры вагона, звон бомкнуў двойчы.

Пасажыраў у вагоне амаль не было. Прайшоў два купэ, абодва пустыя, спыніўся ў трэцім, таксама пустым. Агледзеўшыся, падняў чамадан і эцюднік на верхнюю паліцу, а стрэльбу пакінуў на ніжняй, пры сабе. Сеў і толькі цяпер нібыта заўважыў, як хутка сцямнела. На слупах каля будынка станцыі ўжо цьмяна гарэлі два ліхтары, пад адным з якіх стаяў у чырвонай шапцы дзяжурны.

Паравоз даў доўгі гудок. Вагон туды-сюды таргануўся і ціха паплыў міма станцыйнага дамочка ды цьмяных ліхтароў.

Далей ад станцыі з абодвух бакоў чыгункі ляжалі палеткі, перасыпаныя лясочкамі, якія за мутнай нават удзень на сонцы шыбай вагоннага акна нельга было бачыць уначы, можна было толькі ўгадваць ды ўяўляць, калі ўжо не аднойчы тут ехаў. Нешта зусім блізка ляскатала, і Станіслаў выйшаў на праход. Нікога не было відаць ні ў адзін бок, ні ў другі, і ён падумаў, што ноччу ездзіць ахвотнікаў мала, бо няўтульна і небяспечна, але ў тамбуры грукнулі дзверы і з таго боку ў ногі шуганула прахалода. У постаці, якая аб’явілася, угадаў правадніка — у руцэ ў яго пакалыхваўся ліхтар з плямкам святла. Ён адразу і схаваўся ў канцавым купэ. Станіслаў зноў пачуў блізкае ляскатанне і на гэты раз заўважыў на пераборцы ліхтар без святла: вісеў на цвіку і дрыжэў, як увесь вагон, і калі вагон недзе падскокваў, дык падскокваў і ён, б’ючыся аб пераборку. Станіслаў вярнуўся ў сваё купэ, уціснуўся спінаю ў закут і стомлена заплюшчыў вочы.

Спаць не хацелася, а думкі, сну не памочнікі, пляліся адна за адной тыя самыя, што і ўсю ранейшую дарогу. Бачыў перад вачыма дом і маму за раялем у доўгай ды шырокай белай сукенцы, якую ён, Стась, як быў малы, любіў, як і маму, бо пад ёю мама хавала яго ад бацькі, калі той шукаў у гневе сына, каб пакараць за нейкую правіннасць. Цяпер у пакоі чулася адна маміна музыка ды настоенае на кветках бэзу паветра з акна перад раялем. А чаму ён, мастак, ніколі не напісаў гэты хвалюючы матыў? У той час, як мама была жывая, яшчэ не мог? Ну, вядома, які ён тады быў мастак? А пазней? Тым больш пазней — не мог.

Дом бачыў звонку, начны. Вокны ад ганку, пагаслыя пілоны, дзве пары абапал уваходных у дом дзвярэй, вакол пашэрхла-сонныя зямля і неба, ссінелы, як сінее ўначы, маёвы бэз, вялізная клумба з кустом ружаў перад ганкам, пад бэзам — лавачка і на ёй у доўгай белай сукенцы жанчына, стомленая перажываннямі і бяссонніцай. Лавачка з жанчынай якраз насупраць мамінага акна, у якім, у ім адным, святла няма, цёмна, хоць ва ўсіх іншых вокнах ярка гарэла святло. Там, у доме, напэўна, госці, а тут — самота. Адно злёгку прачыненыя дзверы з ганка ў дом, вузкая цёмная шчыліна ў светлых дзвярах, светлых ад ранішняга світання, ядналі жанчыну з жыццём у доме. З маленства балючы настрой? Аднак на лаўцы не мама. Настрой яе і дом яе, у Стараволі, а на лаўцы — не яна. Карціну пісаў, калі закончыў мастацкую вучэльню і разам з Ляксандрай, маладой жонкаю, прыязджаў у вёску. Яе пісаў у белай, як была ў мамы, сукенцы, а бачыў на лаўцы маму, яе бяссонніцу. Усё маміна: дом, трывожнае ўначы святло, схаванае за бэзам цёмнае акно. Гэтак, маміным пачуццём, і карціну назваў: «Бяссонная ноч. Світанак». Пісаў і пазней дом у Волі. Мамы ўжо не было, але дом заўсёды дыхаў яе няволяй.

Па вагоне прайшоў, як здань, праваднік у доўгім чорным плашчы, з сваім ліхтаром у руцэ. Ідучы, спыніўся насупраць Станіслава, прыўзняў ліхтар, высвеціў свой вусаты, пад чорным картузом, твар і купэ. Станіслаў палез у кішэню, дзе ляжаў праязны білет, падумаўшы, што праверка, ды праваднік спытаў, ці запаліць ліхтар на сцяне. Адказаў, што яму не трэба, і той пайшоў далей.

Цягнік стаяў. За акном некалькі чалавек, спяшаючыся, як на пасадку, пранеслі скрыні, чамаданы. Чуліся мужчынскія і жаночыя галасы ў канцы вагона. Заенчыла малое дзіця. Падалося, што цягнік стаіць у Брэст-Літоўску, бо стаяў даўгавата, і людзі садзіліся нават на малых прыпынках.

— Каму чай, каму гарбата?

Паспяшаўся адгукнуцца:

— Сюды шкляначку.

Праваднік запаліў ліхтар на пераборцы і пасля гэтага прынёс на сподачку шклянку гарбаты. Ад яго Станіслаў пачуў, што тут сапраўды Брэст, і ўспомніў, што ў маладосці, калі ён, студэнт маскоўскай вучэльні, ехаў у Стараволю праз Вільню, з Вільні да Баранавічаў па Лібава-Роменскай чыгунцы, людзей у Польшчу таксама ехала шмат. Тым часам Варшава і Масква былі ў адной краіне, лад і бязладдзе ў цягніках панавалі царскія.

Вагон таргануўся і ад’ехаў ад перона. За вакном праплылі высокія стойкі з яркімі ліхтарамі, будынак вакзала, вокны ў два рады, пабеглі дрэвы, адно за адным.

— Вон з сэрца маяго, маскаль!..

Станіслаў агледзеўся, як баючыся, што нехта ў купэ, акром яго, пачуе гэты гром. Але побач не было нікога — сядзеў адзін. Сам сабе разважыў уголас:

— Сын ды бацька — каса ды камень?..

Гэтак і было. А што ў рэшце рэшт выйшла? Ці вернуцца адзін да аднаго? Колькі гадоў назад Серафіма выказалася: ты, Стась, бачыш, што бацька памыліўся, баяўся, каб ты не стаў звычайным маляром, а ты стаў незвычайным мастаком, ён пакутуе ад свае памылкі ды прызнацца ў пакутах не дае шляхетны гонар. Сястра, як і ён сам, не разумела бацьку: зусім не галоўным было бацькава нежаданне бачыць сына мастаком. І вось цяпер, едучы з вёскі, пра гэта думаючы, бачыў партрэты бацькавых братоў, чуў Баляслава, які, як старэйшы, аднойчы казаў пра іх, жорстка пакараных царом за актыўны ўдзел у польска-літоўскім паўстанні. Адзін быў у штабе Каліноўскага, Яські з-пад Вільні, другі камандаваў паўстанцамі на полі бою, абодвух цар выслаў на катаргу ў Сібір, адзін склаў там косці, другі адтуль уцёк за мяжу. Бацьку ад катаргі памілавалі, але забралі амаль усё, што нажыў як прыстойны шляхціц: маёнтак, гербавыя прывілеі, чыны і званні. І хоць жыў у сваім доме, але не гаспадаром — кватарантам, арандуючы дом у царскага двара. Як мог змірыцца з гэтакім прыніжэннем годнасці? Баляслаў казаў, што бацька, хоць у баях удзел не браў, але паўстанцам пасабляў зброяй, коньмі, прадуктамі і нават свайго лепшага каваля аддаў інсургентам каваць на бітвы зброю. А там хто ведае ўсё як было? Ведаў бацька. Можа, ён адзін. Але як да яго сэрца падступішся? Як яго адкрыеш? Якой адмычкаю?

— Вон з сэрца!..

Станіслаў ледзь не схапіў сябе за горла, каб не крыкнуць у адчаі, каб крык у яго душы ніхто не пачуў, ні тут, у гэтае каморы — купэ вагона, ні там, у свеце. Але: чаму — маскаль? Дагэтуль у памяці жыла адна абраза – маляр, дзе не было загадак: маляр — мастак. Не гэтым маляром крыжаваў бацька? Яго маляр той, хто вехцем квэцае па сценах, сам вечна запэцканы. Маляр — пэцкаль. А што — маскаль? Пачуў, калі яшчэ не разумеў, што ў слове, якая ганьба і атрута — таму ў памяці пагасла? Але ж грымела ў доме, не сцерлася зусім, прачнулася — віры чырвоныя ў натуры і на палатне збудзілі? Дык ці не гэтым словам, можа, разам з тым, напару, праводзіў бацька сына ў свет — кідаў імі, абодвума, наўздагон?..

Вагон, калоцячыся, бег скрозь ноч. Святло ад ліхтара, які паляпваў па пераборцы, не нішчыла начныя цені, адно іх паглыбляла, падкрэслівала жаўтлява-здрадлівымі контурамі. Але малюнкі старонкі роднай бачыў, нават заплюшчыўшы вочы, у цемені. Аж скалануўся, як зноў, усё яшчэ думаючы пра бацьку, убачыў маці. Яна лёгкаю хадою ішла да яго насустрач, зноўку ўся ў белым, як тая яблынька ў квецені. якраз цяпер, у маі, ішла, развёўшы, нібы крылы, рукі, ледзьве не бегла, спяшаючыся схапіць у абдымкі сына. Ён сам насустрач кінуўся, прыціснуўся да мамы, і слёзы шчасця, што мама з ім, казытліва паўзлі па твары, рабілі яго мокрым, цёплым. І ён чуў, як плакала яна таксама, з ім разам, аднымі, ад шчасця, змешанага, магчыма, з трывожным прадчуваннем, слязьмі.

Жыццё ў Стараволі было вясковае, падобнае на тое, што ў сялянаў, з зямлі ды гаспадаркі, з курамі ды качкамі на двары, з кабанамі ў хляве ды на пашы, з каровай. То ў полі, то на сенакосе. Быў конь. Сабакі ды каты. Клопату хапала. Але чаму пасля, як мамы ўжо не было, вось і цяпер, за доўгаю чарадою гадоў, бачыў яе заўсёды чысценькай, у белым, лёгкай, як воблачка ў небе, больш — за раялем, зрэдзьчас — са спіцамі, як імі высноўвала радочкі якой шкарпэткі, вязёнкі, якога шаліка, за швейнаю машынкай у спальні, як штосьці строчыла-шыла, або за столікам у сшытку пісала, які ці ліст сваім, у Варшаву, ці сабе на памяць, а то — з кнігаю ў крэсле ці на канапе ля акна, дзе самыя, за акном і на падваконніку, кветкі. Дзе была мама, там былі і кветкі — ружы, бэз, язмін, флёксы, ці лесавыя, лугавыя, вясною — пралескі, сон-трава, фіялкі. Гэтыя, самыя раннія, стаялі ў скрынях ды місах, прынесеныя з лесу разам з зямлёю, па падваконніках, сталах, лаўках. Ледзь успомніў тыя з найчысцейшым блакітам першых кветак падваконнікі, як адразу ажылі ў вачах свае, што на карцінах, інтэр’еры, па іх — фіялкі ў скрынях, вазачках, місах. Усе яго кветкі, карціны з фіялкамі, кветкі па клумбах, дарожках у памесных парках, маёнтках, што на карцінах, — хіба не маміна душа, не ёю пасеяныя спачатку ў ім, у яго душы? Усе кветкі былі ад мамы, і ўсе яны — ёй, маме, на магілку.

Плыў у змроку, пакалыхваўся вагон, дрыжэлі і праплывалі слупы з цьмянымі ліхтарамі, шэрыя постаці людзей, іх чамаданы, клункі, усё прыплывала і сплывала, нібыта мроі, а з іх, тых мрояў, ішла яму насустрач мама ў белай сукенцы, і такая радасць праменіла ў твары, у яе ласкавых вачах, такая цяплынь — сама вясна, найпершая і найчысцейшая, музыка была тут, у ёй самой.

Вясна, музыка, кветкі...

Адкуль яны ў ім, мастаку?.. Ад мамы. Усё светлае было ад мамы.