СУСВЕТНЫ ПАТОП

Чалавечая гісторыя, якая ў асэнсаванні Бібліі пачалася з амбівалентнага, супярэчліва-складанага па сваіх наступствах кроку нашых агульных Прабацькоў, і надалей ішла няпростымі шляхамі — праз узлёты і падзенні, вялікія адкрыцці і такія ж вялікія блуканні чалавека. Паказальна, што Біблія яскрава бачыць нібыта два рэчышчы ці дзве плыні гісторыі, якія — у тым і складанасць — не існуюць асобна, але цесна пераплятаюцца, — плынь, якая спускаецца, звязаная з духоўным і маральным паніжэннем чалавека, і плынь, што ўзыходзіць, прабіваецца праз завалы грахоў і распусты. Адразу, з самога пачатку, канцэпцыя гісторыі, увасобленай у Бібліі, паўстае як трагічна-аптымістычная: гэта і яснае бачанне зла, і адначасова вера ва ўсепераможнасць дабра, у тое, што гісторыя не ёсць чымсьці дарэмным. Так, Усявышні ўжо не звязвае амаль ніякіх надзеяў з цывілізацыяй Каіна і яго нашчадкаў: Ён дае ім яшчэ нейкі час, але ўжо бачыць наперад, што гэта шлях тупіковы. Цяпер усе надзеі на сапраўдны сэнс гісторыі, сэнс свайго існавання, які ў рэшце рэшт знойдуць людзі, звязваюцца з сынам, дадзеным Богам Адаму і Еве як суцяшэнне ў страшэннай роспачы, — з Шэтам (Сіфам). Яго імя, як ужо адзначалася, звязанае па сэнсе са словамі «апірышча», «фундамент», як і з дзеясловам «засноўваць», «класці ў аснову», «закладваць фундамент», бо ён быў утвораны ў лоне Евы замест забітага Авеля, нібыта «пакладзены» замест яго. Тым самым на яго ўскладаецца надзея на аднаўленне праведнага роду, надзея, што чалавецтва будзе ісці шляхамі Божымі, што ўся зямля не будзе населеная толькі нашчадкамі Каіна. Таму ён — яшчэ адно тлумачэнне яго імя — быццам бы «пакладзены ў фундамент» наступнай цывілізацыі. Але і лінія нашчадкаў Шэта ўяўляе сабою трывожна-складаную і не толькі аптымістычную карціну, якая ў рэшце рэшт заканчваецца амаль поўным запаланеннем зямлі злом і вымушанай страшэннай карай Божай — сусветным патопам. Чаму ж гэта сталася магчымым? Як можна зразумець сэнс гэтай жудаснай катастрофы, што была свядома санкцыянаваная Богам? Ці не супярэчыць гэта нашаму ўяўленню пра Яго міласэрнасць і літасць? І якія больш старажытныя прататыпы ці рэальныя факты стаяць за біблійным паданнем пра патоп?

На пачатку гісторыі роду Шэта Біблія дае нам зразумець, што Бог вельмі спадзяецца на свядомасць людзей, на тое, што дадзены ім выбар паміж дабром і злом яны будуць скіроўваць на дабро, на добрыя ўчынкі і процістаянне ліху. Уменне рабіць гэта, а яшчэ — усёй душой імкнуцца спасцігнуць Бога, «прыляпляцца» да Яго — і ёсць, як ужо адзначалася раней, праведнасцю ў разуменні Бібліі. Згодна з тэкстам Кнігі Быцця, такія «натуральныя» праведнікі (гэта значыць, тыя, што жылі яшчэ да даравання Торы, Закону Божага, запаведзяў) існавалі: яны былі першапраходцамі, што шукалі шляхоў да Бога, нават апярэджвалі, як кажа юдэйская традыцыя, задумы і пажаданні Усявышняга. Так тлумачыцца слынны біблійны выраз «хадзіў перад Богам», якім карацей за ўсё апісваецца жыццё такіх «натуральных» праведнікаў: Бог толькі падумае: як добра, што ў Яго ёсць такі праведнік, няхай бы ён зрабіў тую ці іншую добрую справу, ды гляне — а той ужо яе зрабіў. Такім чынам, «хадзіць перад Богам» значыць ва ўсім адпавядаць высокай годнасці чалавека як вобраза і падабенства Божага, бясконца імкнуцца да той дасканаласці, якую ўяўляе Сабою Бог. І хоць гэтыя праведнікі жывуць не толькі да Майсея, але і да першага яўрэя Аўраама, з якім Усявышні заключыў Саюз-Запавет, юдэйская традыцыя ставіцца да іх з велізарнай пашанай, падкрэсліваючы, што кожнаму чалавеку, незалежна ад паходжання, Бог адкрывае шлях да Яго, да духоўнай дасканаласці. Існаванне праведных айцоў свету, якія жылі, на думку Бібліі, тады, калі чалавецтва яшчэ было адзіным і не падзялілася на розныя народы, нясе ў сабе надзею на тое, што яно стане ў рэшце рэшт на шлях Божы, прыйдзе да адзінства і маральнай дасканаласці, аб’яднанае верай у Адзінага Бога.

Адным з найбольш славутых і загадкавых праведнікаў (першаправеднікаў свету) быў Ханох (па-грэцку — Энох; традыцыйная перадача яго імя ў славянскай Бібліі — Енох), сын Йэрэда (у славянскай Бібліі — Іарэд). Пра Ханоха, імя якога можна перакласці як «выхаваны» (верагодна, выхаваны ў добрых традыцыях нашчадкаў Шэта, у любові да Бога) сказана проста і адначасова таямніча: «І хадзіў Ханох перад Богам; і не стала яго, таму што Бог узяў яго» (Быц 5, 24). Звяртае на сябе ўвагу тое, што нічога не сказана канкрэтна пра смерць гэтага чалавека: ён жыў 365 гадоў (Быц 5, 23), што надае яму рысы міфалагічнага салярнага героя, які, магчыма, увасабляе сонечны гадавы цыкл; проста яго не стала (можа, менавіта, на зямлі не стала?); сказана толькі, што «Бог узяў яго». Шматлікія пакаленні будуць разгадваць: як гэта — «узяў»? Узнікне версія, што Бог узяў Ханоха на неба жывым за яго праведнасць, што там ён ператварыўся ў анёла Метатрона, стаў адным з галоўных памочнікаў Бога і што яму, як ніводнаму са смяротных, былі адкрытыя дзівосныя таямніцы Нябёсаў... Усё гэта складзе змест апакрыфічнай Кнігі Ханоха (Эноха), якая была створана на аснове больш ранніх паданняў прыкладна ў ІІ ст. да н.э. і дайшла ў некалькіх версіях. Вачыма легендарнага Ханоха невядомы аўтар-апакаліптык углядаецца ў таямніцы свету тутэйшага, зямнога, у тамтэйшага, нябеснага, спрабуе асэнсаваць шляхі чалавечай гісторыі. Дарэчы, Кніга Ханоха — першы твор у монатэістычнай літаратуры, сюжэтам якога з’явілася падарожжа ў Рай, і гэта даволі моцна паўплывала на еўрапейскую так званую візіянерскую літаратуру, вяршынямі якой сталі «Боская Камедыя» Дантэ і «Страчаны Рай» Джона Мілтана. Фігура ж Ханоха як уладальніка сакральных ведаў стане, як кажуць сёння, культавай для містыкі — і яўрэйскай, і хрысціянскай, а таксама для розных плыняў герметызму і эзатэрычнай літаратуры.

Яшчэ адно імя з нашчадкаў Шэта, якое ўрэзалася ў памяць чалавецтва і стала з уласнага агульным, хадзячай назвай, — сын Ханоха Метушэлах, або — праз грэцкую мову — Мафусал, ці, як яго вымаўляюць найчасцей ва ўсходнеславянскіх мовах, — Мафусаіл. Ён праславіўся як чалавек, якому Бог даў пражыць на зямлі найвялікшы тэрмін — ажно дзевяцьсот шэсцьдзесят дзевяць гадоў. І цяпер, калі мы бачым чалавека ці нават жывёліну, якія пражылі нашмат больш за той час, што звычайна бывае адлічаны простым смяротным, мы ўсклікаем: «Сапраўдны Мафусаіл!» Адсюль жа паходзіць і выраз «мафусаілаў век». Старажытнай свядомасцю доўгае жыццё ўспрымалася як ласка Боская, як знак прыхільнасці Бога да чалавека, скарачэнне ж тэрміну жыцця — як паказчык незадаволенасці Бога чалавекам і разбэшчанасці апошняга. Мафусаіл быў адным з найвялікшых праведнікаў, і само ягонае імя паходзіць ад слоў мот — «смерць» — і шалах — «адсылаць» (або шэлах — «меч»). Паданне кажа, што ён сваёй малітвай мог адсылаць смерць, змагацца з ёю (адольваць яе свайго кшталту духоўным мечам), і гэтая малітва, злучаная з малітваю Ноя, унука Мафусаіла, ратавала чалавецтва ад кары Божай. Вось чаму патоп пачаўся толькі пасля смерці Мафусаіла.

А зло, нягледзячы на асобныя «выспачкі» праведнасці і дабра, усё больш і больш распаўсюджвалася сярод людзей. Асаблівай яго праявай сталі, паводле аповеду Кнігі Быцця, забароненыя Богам сувязі паміж таямнічымі «сынамі Божымі» і «дачкамі чалавечымі», нараджэнне ад гэтых сувязяў не менш таямнічых асілкаў-волатаў, ад якіх памнажалася зло на зямлі. Гэты кароткі аповед на пачатку шостага раздзелу Кнігі Быцця ёсць адным з найстаражытнейшых і найцяжэйшых для інтэрпрэтацыі ў Бібліі. Хто маецца на ўвазе пад «сынамі Божымі» (ці «сынамі Бога»)? У арыгінале стаіць выраз бнэй га-Элогім, што можна перакласці як «сыны моцных», «сыны магутных». Юдэйская экзэгеза сведчыць, што гаворка ідзе пра нейкіх асаблівых людзей, магчыма, найбольш моцных фізічна і найбольш багатых, якія ў сваёй ганарлівасці адышлі ад шляху Божага, супрацьпаставілі сябе Богу, што прывяло да катастрафічных вынікаў. Магчыма, маюцца на ўвазе нашчадкі Каіна, вобраз якога стаў пэўнаю парадыгмаю небяспечнага багаборніцтва, як і «сыны магутных». Хрысціянская экзэгеза бачыць у «сынах Божых» анёлаў, якія парушылі волю Бога. (Нагадаем, што, паводле юдэйскай традыцыі, анёлы не валодаюць свабодай волі і таму могуць дзейнічаць толькі ў адпаведнасці з загадам Бога). Але, верагодна, такі падыход не адразу ўсталяваўся ў старажытнаяўрэйскай традыцыі; напэўна, існавала і тая версія, якую прыняло хрысціянства. Пра гэта сведчыць усё тая ж Кніга Эноха, згодна з якой злу навучылі людзей непаслухмяныя анёлы, што адпалі ад Бога. Дарэчы, менавіта з-за гэтай канцэпцыі паходжання зла, звязанай з падзеннем найвышэйшых іерархій, з залішняй дэтэрмінаванасцю зла ў свеце, Кніга Эноха і была ў свой час адхіленая яўрэйскімі мудрацамі і не трапіла ў канон Святога Пісання: монатэістычная думка не хацела пагаджацца з дуальнасцю Боскай сферы. Хрысціянская традыцыя гэтаксама адкінула Кнігу Эноха, але яе вобразы і ідэі зрабілі вялікі ўплыў на хрысціянскую культуру, прынамсі на ўяўленні пра сатану (Люцыпара), які быў улюбёным анёлам Бога і паўстаў супраць Яго, апантаны сваёю бязмежнаю гордасцю, а потым падбіў на такі ж бунт людзей. Так ці інакш, выток такога меркавання — гісторыя пра «сыноў Божых» і «дачок чалавечых» у Кнізе Быцця (Быц 6, 1–4). Цікава, што гэты сюжэт з’яўляецца абсалютнай процілегласцю паганскім сюжэтам пра нараджэнне асаблівых людзей — герояў, як яны і зваліся, напрыклад, у элінскай міфалогіі, — толькі ад шлюбаў багоў і людзей, прычым апошнія выконвалі з пункту гледжання паганскай свядомасці ролю пасрэднікаў паміж багамі і людзьмі, з’яўляючыся чалавекабагамі. Такімі лічыліся ў Старажытным свеце ўсе абагаўлёныя ўладары — шумерскія цары-жрацы, егіпецкія фараоны, грэцкія басілеўсы і інш. Жаданне весці свой род ад якога-небудзь бога ці багіні наследвалі і рымскія імператары, якія пасля смерці канчаткова абагаўляліся. У гэтым сэнсе Біблія выразна процістаіць усім астатнім культурам Старажытнасці, і сюжэт на пачатку 6-га раздзела Кнігі Быцця можа быць інтэрпрэтаваны як спроба свядома дыстанцавацца ад паганскіх культураў. На думку С. Аверынцава, у гэтым сюжэце яскрава выяўляецца той «новы тып грамадскай свядомасці, адметны ад міфалагічных сістэмаў іншых народаў Старажытнасці», які выпрацавала старажытнаяўрэйская культура і які настойліва абвяшчае свае правы «менавіта тады, калі біблійны міф бярэ самыя традыцыйныя міфалагічныя матывы, перабудоўваючы іх унутраную структуру і змяняючы іх сэнс на процілеглы»1  (тое ж тычыцца і сюжэту пра сусветны патоп).

Бог жа, бачачы, што Яго загады і парады чалавецтву не выконваюцца, скарачае тэрмін жыцця чалавека, бо занадта шмат ліха можа ён нарабіць за сваё доўгае жыццё: «І сказаў Госпад: не вечна Духу Майму быць у загане ў людзей, бо яны — плоць; няхай будуць дні іх сто дваццаць гадоў» (Быц 6, 3). Такім чынам, Бог не карае адразу, даючы чалавеку (і чалавецтву) час на роздум і выпраўленне грахоў. Больш таго, Ён адпускае ўсё яшчэ даволі доўгі тэрмін чалавеку на зямлі; дарэчы, менавіта адсюль — традыцыйнае яўрэйскае зычанне чалавеку дажыць да ста дваццаці гадоў: Ад мэа вэ-эсрім! («Да ста дваццаці!»). Дарэчы, і сам выраз «няхай будуць дні іх сто дваццаць гадоў» можна разумець не як указанне на жорстка абмежаваны тэрмін жыцця (далей у Кнізе Быцця паўстануць героі, якія будуць жыць значна больш), а як тое, што Бог дае сто дваццаць гадоў чалавецтву для асэнсавання сваіх грахоў і пакаяння. Але, як кажа паданне, пакаяліся толькі праведнікі — Мафусаіл і Ной. Да таго ж, паводле логікі Кнігі Быцця, нараджэнне волатаў ад «сыноў Божых» і «дачок чалавечых» прыводзіць да такога павелічэння зла, што Бог не вытрымлівае і вырашае вельмі жорстка пакараць «пакаленне патопу» (так завецца яно ў юдэйскіх каментарах), каб амаль усё пачаць спачатку: «І ўбачыў Госпад, што вялікая разбэшчанасць чалавека на зямлі і што ўсе думкі і памкненні сэрца яго ёсць ліхам ва ўсялякі час. // І раскаяўся Госпад, што стварыў чалавека на зямлі, і засмуціўся ў сэрцы Сваім. // І сказаў Госпад: знішчу з твару зямлі людзей, якіх Я стварыў, ад чалавека да жывёлінаў, і гадаў, і птушак нябесных знішчу, бо Я раскаяўся, што стварыў іх» (Быц 6, 5–7). Так пачынаецца ўласна аповед пра патоп.

Паданне пра патоп, даволі вялікае (Быц 6–9) на фоне папярэдніх кароткіх прыпавесцяў у Кнізе Быцця і адносна самастойнае па сваім паходжанні і сэнсе, але арганічна ўключанае ў цэласную нізку біблійнага сюжэту пра гісторыю чалавецтва, зразуметую як дыялог (ці спроба яго ўсталяваць) паміж Богам і людзьмі, уяўляе сабою самастойную старажытнаяўрэйскую апрацоўку агульнасеміцкага ці нават шырэй — агульнамесапатамскага — падання пра патоп, якое, у сваю чаргу, безумоўна, узыходзіць да рэальных падзеяў — пэўнай катастрофы, што здарылася калі не ў сусветным маштабе, дык дакладна ў месапатамскім рэгіёне. Так, калі знакаміты ангельскі археолаг Леанард Вуллі праводзіў раскопкі на тым месцы, дзе знаходзіўся легендарны горад Ур, адзін з найстаражытнейшых цэнтраў цывілізацыі, ён знайшоў так званыя шахтныя магільні шумерскіх цароў, пабудаваныя ў ІІІ тысячагаоддзі да н.э., а пад імі, як падалося яму напачатку, — слой глебы, што на мове археолагаў завецца «дзявоцкім», «некранутым», бо ў ім не было аніякіх прыкметаў прысутнасці чалавека. Вуллі быў вельмі здзіўлены, бо звычайна археолагі не могуць дайсці да гэтага слою. Яго здзіўленне яшчэ больш павялічылася, калі пры даследванні выявілася, што знойдзены «дзявоцкі» слой з’яўляецца самым сапраўдным ілам. Слой ілу складаў прыкладна восем метраў (як доўга павінен быў трымацца высокі ўзровень вады, каб утварыўся такі слой!), а пад ім — і гэта сталася найбольшай сенсацыяй — адкрыўся новы, ужо з наяўнымі прыкметамі нейкай незнаёмай, яшчэ дашумерскай (проташумерскай) цывілізацыі. Так стала зразумела, што сапраўды нейкі свет людскі быў затоплены вадою, занесены ілам, а потым на гэтае месца прыйшлі шумеры, у памяці якіх захаваліся ўспаміны пра страшэнную бяду, што здарылася на зямлі, і склалася паданне пра патоп. Міфолагі канстатуюць агульнараспаўсюджанасць сюжэту пра патоп2  за выключэннем міфалогіяў народаў Афрыкі, Аўстраліі і Японіі, дзе гэты сюжэт адсутнічае ці пададзены выпадкова. Як адзначае В. Топараў, «разнастайныя вырыянты тэмы Патопу дэманструюць складаную карціну змяшэння звестак аб рэальных патопах з пазнейшымі сюжэтамі, якія ўзніклі ўжо з прычыны чыста міфалагічнай логікі»3 . Пацверджаннем таго, што нейкае рэальнае стыхійнае бедства вялізнага маштабу спасцігла Зямлю, з’яўляюцца не толькі знаходкі Вуллі (патоп, сляды якога ён адкапаў, датуецца IV тыс. да н.э.), але і наяўнасць незалежных версіяў сюжэту ў культурах індзейцаў Амерыкі. У самой жа Месапатаміі, адкуль, паводле агульнапрынятай цяпер навуковай канцэпцыі, разыходзіліся разнастайныя версіі сюжэту пра патоп, перадусім у суседнія арэалы — заходнееўрапейскі і паўднёваазіяцкі, падчас археалагічных раскопак былі знойдзеныя сляды катастрафічных паводак на поўдні і ў цэнтральнай частцы, прынамсі ў горадзе Шурупак, дзе жыў Зіусудра, герой шумерскага «Падання пра патоп», і ў горадзе Кіш (абедзве паводкі датуюцца 29 ст. да н.э.). Пад уплывам шумерскіх паданняў узнікаюць семіцкія варыянты — акадскі, ханаанейскі, яўрэйскі; яны ж у сваю чаргу паўплывалі на элінскі (грэцкі) міф пра Дэўкаліона і Піру, якія выратаваліся падчас патопу, насланага Зеўсам. Аднак у грэцкай версіі, у адрозненне ад блізкаўсходніх, патоп не мае сусветных рысаў і служыць этыялагічным тлумачэннем пачатку элінскай цывілізацыі. У некаторых культурах сюжэт пра сусветны патоп, у адрозненне ад біблійнага, мае эсхаталагічны сэнс і звязваецца або з поўнай пагібеллю свету (старажытнаіранская версія, дзе свет знішчаецца не толькі вадою, але і агнём, холадам, снегам), або з яго пагібеллю напрыканцы вялізных светавых цыклаў (як ва ўяўленнях індуізму, дзе ў фінале кожнага з чатырох светавых перыядаў — юга — патоп знішчае свет). Да апошняй версіі належыць і пераказаны Платонам міф пра Атлантыду.

Шумерскае паданне пра патоп, такім чынам, з’яўляецца найстаражытнейшай вядомай нам версіяй агульнараспаўсюджанага сюжэту, — версіяй, якая раней за ўсе іншыя была зафіксавана на пісьме і якая, безумоўна, паўплывала на тое, што мы чытаем цяпер у Бібліі. Тое, што біблійнае паданне пра патоп мае ў сваёй аснове больш старажытную крыніцу, стала зразумела тады, калі Джордж Сміт расшыфраваў адзінаццатую таблічку вавілонскага эпаса пра Гільгамеша («Пра таго, хто ўсё бачыў...»), найстаражытнейшая — старававілонская — версія якога датуецца канцом ІІІ — пачаткам ІІ тыс. да н.э., а самая поўная — нінэвійская — сярэдзінай ІІ тыс. да н.э. Але ў 1914 г. слынны шумеролаг, адзін з заснавальнікаў шумералогіі як навукі, Арно Пёбэль надрукаваў ніжнюю частку моцна пашкоджанай шумерскай таблічкі з Ніпурскай калекцыі Музея Пенсільванскага універсітэта, і стала відавочна, што вавілонская версія падання пра патоп узыходзіць да шумерскай, якая на добрае тысячагоддзе (а можа, і болей) старэйшая за вавілонскую і была запісаная ў ІІІ тыс. да н.э. І сёння гэтая таблічка застаецца унікальнай: археолагі не змаглі знайсці аніводнага, нават маленькага, фрагмента, які б дубліраваў аповед пра патоп і дазволіў бы запоўніць лакуны ў таблічцы, знойдзенай А. Пёбэлем.

Шумерская паэма (усе шумерскія тэксты, нават юрыдычныя, медыцынскія, гістарычныя надпісы маюць паэтычны вершаваны характар) пра патоп, ці — у адпаведнасці з іменем галоўнага героя — «Паэма пра Зіусудру» — змяшчае важныя звесткі пра касмагонію і антрапагонію і пачынаецца з аповеду пра тое, як была ўсталяваная светабудова, пра той час, «калі Ан, Энліль, Энкі і Нінхурсага // Чарнагаловых стварылі, // Чатырохногія стварэнні памнажаліся...» (паводле перакладу В. Афанасьевай). Тут відавочная тыпалогія з біблійным тэкстам: у апошнім таксама аповед пра патоп шчыльна звязаны з пачаткам свету і чалавечай гісторыяй; але на фоне гэтай тыпалогіі тым відавочней і прынцыповыя адрозненні ў інтэрпрэтацыі сюжэту (гл. ніжэй). Перагукваючыся з шумерскім жа «Царскім спісам», паэма паведамляе пра тое, што з нябёсаў на зямлю была спушчана нам-лугаль (літаральна — «царская ўлада») — згодна з уяўленнямі шумераў, нейкая магічная субстанцыя, якой багі надзяляюць валадароў («карона магутная, трон улады царскай з нябёсаў спушчаны былі»), былі ўсталяваныя ме — боскія законы («сутнасці магутныя»), заснаваны гарады (тэкст называе пяць у літаральным сэнсе дапатопных гарадоў: Эрэдуг, Бадцібіра, Лараг, Сіпар, Шурупак). Потым, з прычын незразумелых (таблічка ў гэтым месцы моцна пашкоджаная), багі вырашылі знішчыць усё на зямлі і далі клятву нікому не паведамляць пра гэтае рашэнне рады багоў: «Багі нябёсаў у зямлі іменем Ана пакляліся, іменем Энліля пакляліся». Але, як можна зразумець з тэксту, не ўсе багі пагадзіліся з такім жорсткім рашэннем: так, напрыклад, «светлая Інана лямант пачала за сваіх чалавекаў» (Інана — багіня кахання, урадлівасці і вайны; яна вельмі шанавалася шумерамі і стала прататыпам акадскай Іштар; яе пастаянны эпітэт — «светлая»). Больш жа за ўсіх спачуваў людзям Энкі, бог мудрасці і прэснаводнага акіяну; ён шукаў спосаб папярэдзіць людзей («Энкі сам з сабою раіўся»). А далей на авансцэне з’яўляецца Зіусудра, імя якога літаральна значыць «той, хто знайшоў [доўгае] дыханне», гэта значыць — несмяротнасць; гэта і ёсць першы месапатамскі Ной. Менавіта Зіусудра апынаецца за сцяной нейкай хаціны і чуе таямнічы голас, звернуты да сцяны, які папярэджвае аб будучай бядзе:

Вугалок сцяны, дай скажу табе слова, Мае словы прымі з увагай! На тое, што скажу я, звярні ўвагу! Патоп пранясецца над усім светам, Каб знішчыць чалавекаў семя. Такое канчатковае рашэнне рады...

Таямнічны голас належыць, хутчэй за ўсё, таму ж Энкі (у тэксце гэта нельга зразумець дакладна). Ён раіць пабудаваць вялізны карабель (прататып Ноевага каўчэга), каб уратавацца ад стыхіі (у гэтым месцы, на жаль, вялізная лакуна, якая не дае магчымасці супаставіць параметры каўчэгаў у шумерскай паэме і ў Бібліі, дзе ён апісаны вельмі дакладна). Далей мы бачым ужо гатовы вынік: патоп абрынуўся на зямлю і лютуе сем дзён і сем начэй (у Бібліі гэтаксама будзе ўказана сакральная лічба, але іншая — сорак):

Сабраліся ўсе злосныя буры ды ўраганы,

Патоп праімчаўся над усімі сталіцамі.

Сем дзен і сем начэй гэта было,

Калі Патоп над краінай насіўся,

А злы вецер у вадзе высокай

гойдаў вялізны карабель...

Толькі на восьмы дзень сціхае патоп, і бог Уту — бог сонца — з’яўляецца на даляглядзе. Тады Зіусудра прабівае адтуліну ў караблі і прыносіць ахвяры богу сонца:

І сонца ўзышло, асвяціла неба й зямлю.

Зіусудра ў сваім караблі вялізным

зрабіў адтуліну,

І сонечны прамень прабіўся ў яго карабель.

Цар Зіусудра перад сонцам Уту прасцёрся,

Цар быкоў яму закалоў,

шмат авец яму закалоў.

Уражаныя стойкасцю, цярпеннем і пакорлівасцю Зіусудры, багі дораць яму несмяротнасць і пасяляюць у «краіне, дзе ўзыходзіць сонца», — шчаслівай краіне Дзільмун, створанай, паводле шумерскай міфалогіі, толькі для багоў. Такім чынам, Зіусудра быў адзіным смяротным, які атрымаў права на жыццё вечнае:

Да жыцця вечнага, як бога, яго абралі,

Тады яны Зіусудру, цара,

Усіх стварэнняў, семені чалавецтва

ратаўніка,

У краіну пераходу, у краіну Дзільмун,

Там, дзе Уту ўстае,

Там яго пасялілі.

Шумерскае паданне паслужыла вытокам дзвюх вавілонскіх версіяў — самастойнай паэмы пра Атрахасіса і аповеду пра патоп, уключанага ў эпас пра Гільгамеша. «Паэма пра Атрахасіса» (імя героя перакладаецца з акадскага як «дасведчаны», «надзелены ведамі», «той, хто пераўзыходзіць мудрасцю») упершыню была надрукавана оксфардскімі навукоўцамі У. Г. Лэмбертам і А. Р. Мілардам у 1969 г. У пачатку паэмы, прысвечаным стварэнню чалавека, шмат агульнага з шумерскім варыянтам гэтага міфа: багі прымушаныя працаваць, капаць равы, цягаць цяжкія кошыкі (ідыёма ў шумерскай мове, якая азначае цяжкую, чорную працу). Каб зрабіць палёгку багам, Энкі і багіня-маці Мамі-Нінту з гліны і крыві забітага божышча ствараюць чалавека4 . Потым прайшло дванаццаць стагоддзяў, і «краіна разраслася, распладзіліся людзі» (гэты рэфрэн суправаджае ўвесь аповед). Чалавечы шум раздражняе Энліля, і на паседжанні рады багоў ён прапануе знішчыць чалавецтва, наслаўшы на яго смяротныя хваробы. Па парадзе Энкі галоўны герой, Атрахасіс, звяртаецца да старшыняў народу з просьбай улагодзіць Намтара, бога лёсу. Намтару прыносяць ахвяры, і ён спыняе пагібель людзей. І зноў — «не прайшло і дванаццаці сотняў гадоў, як краіна разраслася, распладзіліся людзі». Тады Энліль насылае страшэнную засуху, наступствам якой становіцца голад. І зноў дапамагае парада мудрага Энкі: людзі прыносяць ахвяры богу навальніцы і дажджу Ададу, і пасланы ім вялікі дождж збаўляе краіну ад засухі. І тады раззлаваны Энліль вырашае ўтварыць сусветны патоп і бярэ з багоў клятву не паведамляць пра гэтае рашэнне нікому з людзей. Але ўсё ж-такі Энкі, як і ў шумерскай версіі, парушае клятву і паведамляе пра тое, што рыхтуецца патоп, «сцяне і трысняговай хаціне», у якой апынаецца ў патрэбны час Атрахасіс. Па ўказанні Энкі герой будуе вялізны карабель — «Судна, якое захоўвае жыццё» — і бярэ на яго сваю сям’ю, а таксама прадстаўнікоў усяго жывёльнага і расліннага свету. Нарэшце пачынаецца патоп, які скаланае зямлю сем дзён і сем начэй:

Взревел Адад в черной туче,

Забушевали яростно ветры,

Лопнул канат, зашвыряло судно.

Ураганом Потоп пронесся,

По людям прошелся, подобно битве,

Один не может узнать другого,

Увидеть друг друга в разрушенье.

Как бык ревущий, Потоп бушует,

Как дикий осел, завывает ветер!

Пераклад В. Афанасьевай

З фіналу паэмы, нягледзячы на яго дрэнную захаванасць, можна зразумець, што самі багі напалохаліся таго, што зрабілі, і вырашылі спыніць патоп. Пры гэтым яны вырашаюць ізноў звярнуцца да Энкі і Мамі-Нінту з просьбай стварыць род людскі, а Атрахасісу даюць вечнае жыццё.

У эпасе пра Гільгамеша апісанне патопу даецца на ХІ таблічцы паэмы, і ўкладзена яно ў вусны непасрэднага ўдзельніка падзеяў, які перажыў патоп, — Ут-Напішці (літаральна — «знайшоў дыханне [душу]»; гэтае імя — акадскі эквівалент шумерскага імя Зіусудра). Можа, менавіта таму, што гэта аповед відавочцы, ён вылучаецца асаблівай экспрэсіўнасцю і драматычнасцю:

Едва занялось сияние утра, С основанья небес встала черная туча, Адду гремит в ее середине, Шуллат и Ханиш идут перед нею, Идут гонцы горой и равниной. Эрагаль вырывает жерди плотины, Идет Нинурта, гать прорывает... Из-за Адду цепенеет небо, Что было светлым, — во тьму обратилось, Вся земля раскололась, как чаша5 .

Самі багі мярцвеюць ад жаху, бачачы такую вялізную бядоту. Першая не вытрымлівае Іштар, якая пачынае плач па чалавецтве, што гіне на яе вачах, чалавецтве, за памнажэнне і росквіт якога яна адказвае. Багіня горка дакарае сябе за ўдзел у такім неразумным рашэнні:

Иштар кричит, как в муках родов, Госпожа богов, чей прекрасен голос: Пусть бы тот день обратился в глину, Раз в совете богов я решила злое. Как в совете богов я решила злое, На гибель людей моих войну объявила? Для того ли рожаю я сама человеков, Чтоб, как рыбий народ, наполняли море!

Услед за Іштар пачынаюць галасіць і іншыя багі. З вялікай эмацыйнай сілай у паэме перададзены пачуцці аднаго-адзінага чалавека, які ўратаваўся са сваёй сям’ёй падчас жудаснай катастрофы, яго страшэннае ўзрушэнне пры позірку на свет, што сышоў без звароту, бязмежнае гора ад усведамлення, што «ўсё чалавецтва зрабілася глінай», ад адчування ўласнай самоты:

Ходит ветер шесть дней, семь ночей,

Потопом буря покрывает землю.

При наступлении дня седьмого

Буря с потопом войну прекратили...

Я открыл отдушину —

свет упал на лицо мне,

Я взглянул на море — тишь настала,

И все человечество стало глиной!

Плоской, как крыша, сделалась равнина.

Я пал на колени, сел и плачу,

По лицу моему побежали слезы.

Каб вызначыць, наколькі сышла вада патопу, Ут-Напішці выпускае трох птушак: голуба, ластаўку і крумкача (гэтаксама тры разы будзе выпускаць птушак Ной, але крыху іншых і ў іншай паслядоўнасці). Крумкач не хоча вяртацца на карабель: ён, як сказана ў тэксце, «каркае, есць і паскудзіць». Гэта і становіцца для Ут-Напішці знакам таго, што можна выйсці на сушу. Ён прыносіць ахвяры багам, і яны злятаюцца на дым курэнняў. Багі вырашаюць не падпускаць да ахвяры галоўнага віноўніка патопу — Энліля. Ён жа страшэнна раз’юшыўся, даведаўшыся, што адзін чалавек выратаваўся: «Увидев корабль, разъярился Энлиль, // Исполнился гневом на богов Игигов6 : // “Какая эта душа спаслася? // Ни один человек не должен был выжить!”». Але мудры Энліль спыняе яго пытаннем, у якім нельга не адчуць кпіны: «Ты — герой, мудрец меж богами! // Как же, как, не размыслив, Потоп ты устроил?» Энліль, якому зрабілася сорамна, вырашае даць Ут-Напішці вечнае жыццё і пасяліць яго у Краіне жывых (гэта значыць — несмяротных).

Так выглядаюць у агульных рысах тыя версіі падання пра патоп, якія, безумоўна, былі знаёмыя старажытнаяўрэйскай культуры і, магчыма, пэўным чынам уплывалі на яе. Але, захоўваючы памяць пра агульны першавыток сюжэту і нават некаторыя дэталі, Біблія дае кардынальна іншае асэнсаванне яго генеральнага зместу. Так, у шумерскай і вавілонскіх версіях ніяк не матывуюцца паводзіны багоў: рашэнне наслаць на зямлю патоп з’яўляецца вынікам іх непрадказальнай і невытлумачальнай бязлітаснасці, якая наогул уласцівая паганскаму ўяўленню пра багоў (яны не павінны тлумачыць чалавеку свае ўчынкі і часта дзейнічаюць, як, напрыклад, і ў «Іліядзе» Гамера, падпарадкоўваючыся толькі свайму капрызу). У Бібліі ж вельмі выразна тлумачыцца, што патоп — пакаранне за чалавечыя грахі, і нават падкрэсліваецца, што Бог пакутуе, бачачы зло , якое запаланіла створаны Ім свет. Гэты матыў — цалкам новы і дзёрзкі на фоне старажытных культураў: божышча, якое пакутуе з-за людзей, — нонсэнс для паганскіх уяўленняў; Біблія ж робіць пакуты за чалавека адметнай прыкметай Бога Жывога. Бог перажывае страшэнны боль ад усведамлення таго, што найлепшае Яго стварэнне, якому Ён падараваў свабоду волі, аказваецца нявартым гэтага высокага дару. Тэкст дэманструе, што Госпад таксама ведае моманты горкіх сумненняў і нават роспач і раскаянне (нагадаем яшчэ раз у крыху іншым перакладзе): «І ўбачыў Госпад, што вялікае зло чалавека на зямлі і што ўся схільнасць думак і памкненняў сэрца яго — толькі зло ва ўсялякі час. І раскаяўся Госпад, што стварыў чалавека на зямлі, і засмуціўся ў сэрцы Сваім» (Быц 6, 6–7). Гэты вялікі смутак і прыводзіць Бога да думкі пакараць грэшнае чалавецтва, знішчыць яго з твару зямлі разам з усім жывым, бо гэтае жывое было дадзена пад ахову чалавека і створана на карысць яму, ён жа ператварыў гарманічны свет у суцэльнае ліха. Тым самым Біблія ізноў нагадвае пра вялізную адказнасць чалавека за навакольны свет, за ўсю прыроду. Больш таго, Біблія папярэджвае, што з-за чалавека могуць сказіцца ўсе законы прыроды і ўся зямля можа разбэсціцца: «І разбэсцілася зямля перад Богам, і напоўнілася зямля злачынствам. І ўбачыў Бог зямлю: і вось, яна разбэшчаная, бо сказіла ўсялякая плоць шлях свой на зямлі» (Быц 6, 11–12). Такім чынам, упершыню ў паданні пра патоп дзеянні Божышча атрымліваюць псіхалагічную і этычную матывацыю. Каментуючы прыведзеныя вышэй біблійныя радкі пра раскаянне Самога Бога, Д. Шчадравіцкі піша: «Што ж азначае тут слова “раскаяўся” ў дачыненні да Самога Бога? Згодна з біблійным светапоглядам, Бог, ствараючы свет, заснаваў яго на двух пачатках: “міласэрнасці і судзе”7, г. зн. любові і строгасці. Тут слова “раскаяўся” ўжываецца ў сэнсе: “змяніў стаўленне”, “змяніў кіраванне”. Ад кіравання, заснаванага толькі на міласці, любові, Бог перайшоў да кіравання з дапамогай суда і пакарання»8. Як паведамляе Мідраш, пасля ста дваццаці гадоў, дадзеных людзям на выпраўленне, бачачы, што ніхто не пакаяўся, апрача Мафусаіла і Ноя, Бог даў чалавецтву яшчэ сем дзён (адначасова гэта час жалобы па Мафусаілу, які памёр перад самым патопам9 ). Але і гэта не мела ніякага выніку. «Што тычыцца Ашэма1 0 , то Ён правёў гэтыя сем дзён у смутку, аплакваючы чалавецтва, якое адмовілася скарыстаць усё тое хараство, якім Ён хацеў яго абдарыць»11. Пасля сямі дзён жалобы Бог канчаткова вырашае пакараць чалавецтва: «І сказаў Госпад: знішчу чалавека, якога Я стварыў, з твару зямлі, ад чалавека да скаціны, да гадаў і да птушак нябесных, бо Я раскаяўся, што стварыў іх» (Быц 6, 7). У незвычайным выразе «...знішчу чалавека... ад чалавека да скаціны, да гадаў і да птушак...», як лічыць Д. Шчадравіцкі, «маюцца на ўвазе і тыя людзі, якія прайшлі нібыта “адваротную” духоўную эвалюцыю: дэградавалі да ўзроўню “скаціны і гадаў”, сталі нявартыя звання чалавека, бо без літасці забівалі і знішчалі сабе падобных; і тыя, хто з-за нядбаласці і няздольнасці весці маральна адказнае жыццё, супраціўляцца ўсеагульнаму злу сталі падобныя да “птушак нябесных”...»12

Але, прыняўшы вельмі жорсткае рашэнне, Бог — яшчэ адно выразнае адрозненне біблійнай версіі ад паганскіх — не робіць Сваёю мэтаю знішчэнне роду чалавечага: наадварот, Ён свядома ратуе праведніка, спадзеючыся на адраджэнне і духоўнае абнаўленне чалавецтва, аднаўленне — на новым узроўні — Запавету з ім: «Ноах знайшоў ласку ў вачах Госпада. Вось жыццё Ноаха: Ноах быў чалавек праведны, бездакорны ў пакаленні сваім: Ноах хадзіў перад Богам» (Быц 6, 8–9). Такім чынам, чалавек ратуецца не выпадкова, як у паганскіх версіях, а менавіта за яго праведнасць. Імя Ноах азначае на іўрыце «той, хто суцяшае» — магчыма, маецца на ўвазе, што ў разбэшчаным «пакаленні патопу» толькі Ноах разам са сваім дзедам Метушэлахам (Мафусалам або Мафусаілам) маглі суцешыць Бога. Цікава, што «ласка», або «міласць» (у рускім Сінадальным перакладзе — «благодать»), гучыць на іўрыце як хен і складаецца на пісьме з тых жа зычных, што і імя Ноах. У гэтым можна ўбачыць сімвалічнае ўказанне на тое, што Ной, які пры нараджэнні атрымаў асаблівае імя, пацвердзіў яго сваёй праведнасцю і ёю заслужыў ласку Божую. Усё тая ж вычарпальна кароткая формула праведнасці — «хадзіў перад Богам» — характарызуе жыццё Ноя, а сам ён вызначаны як праведнік — цадзік, і гэта слова паходзіць ад дзеяслова цадак — «быць справядлівым», «апраўдваць». А гэта значыць, што праведнік сваёй праўдаю і духоўнаю чысцінёю перад Богам апраўдвае нават грэшнікаў, хадайнічае за іх у малітве перад Богам. Такіх праведнікаў у разбэшчаным «пакаленні патопу» было ўсяго два — Ной і Мафусал. Апошні памёр, калі Ною было шэсцьсот гадоў: Госпад чакаў, пакуль не скончыцца доўгі век праведніка Мафусала; Ён цвёрда ведаў, што род Мафусала працягнецца, але не хацеў спрычыніць боль праведніку веданнем найвялікшай катастрофы ў гісторыі чалавецтва. Больш таго, як ужо гаварылася, Бог адцягнуў кару, каб не парушаць жалобу па Мафусалу і яшчэ раз даць шанец людзям апамятацца. Так, загадваючы Ною ўвайсці ў пабудаваны ім каўчэг, Бог гаворыць: «...увайдзі ты і ўся сям’я твая ў каўчэг, бо цябе ўбачыў Я праведным перада Мною ў гэтым пакаленні. ...яшчэ праз сем дзён Я буду ліць дождж на зямлю сорак дзён і сорак начэй, і сатру ўсё існае, якое Я стварыў, з твару зямлі» (Быц 7, 1, 4).

Але ўжо першыя пакаленні яўрэйскіх мудрацоў, тлумачальнікаў Пісання, чые разважанні былі зафіксаваныя на пісьме ў Талмудзе і Мідрашах, задумаліся над пытаннем: чаму некалькі разоў Бог падкрэслівае, што Ноах быў не проста праведнікам, а «праведнік у пакаленні сваім». І на гэтае пытанне былі дадзены два амаль дыяметральна розныя адказы (такі плюралізм думак і меркаванняў вельмі характэрны для юдэйскай традыцыі, у якой, па сутнасці, няма дагматыкі ў агульнапрынятым сэнсе слова13). Першы пункт гледжання (і ён стаў агульнапрынятым у класічнай юдэйскай традыцыі) сцвярджае, што Ноах быў праведнікам толькі ў сваім пакаленні, бязбожным і разбэшчаным, а калі б ён жыў у часы прарока Машэ (Майсея) альбо прарока Шэмуэля (Самуіла), то ён не лічыўся б вялікім праведнікам. Ужо традыцыйна яўрэйскія каментатары су- і проціпастаўляюць двух праведнікаў, якія ва ўсім слухаліся голасу Бога, — Ноаха і Аўраама. І калі першага вызначаюць як «праведніка ў футры», то другога — як «праведніка без футра». Тлумачыцца гэта наступнай прыпавесцю. Аднойчы два мудрацы-праведнікі апынуліся ў вельмі халодным памяшканні, дзе павінны былі жыць і вывучаць Тору. І першы нацягнуў на сябе футра і схіліўся над старонкамі Святога Пісання. Другі ж з вялізнымі намаганнямі знайшоў дровы, затапіў печ, абагрэў і сябе, і «праведніка ў футры» і толькі потым сеў за вывучэнне Торы. Ён — «праведнік без футра», г. зн. адкрыты свету, іншым людзям, той праведнік, які клапоціцца перш за ўсё за іншых, спачувае ўсяму жывому, заступаецца перад Богам нават за грэшнікаў. Такім і быў Аўраам. Гаворка, такім чынам, ідзе пра дзве разнастайнасці праведнасці: праведнасць саму ў сабе, самадастатковую, і праведнасць, звязаную з клопатам пра людзей і імкненнем на справе дапамагчы ім. Безумоўна, праведнасць менавіта ў апошнім разуменні з’яўляецца сапраўднай, несумненнай праведнасцю. Згодна з тэкстам Торы, Ноах, у адрозненне ад Аўраама, нават не спрабаваў падаць голас за грэшнае і асуджанае на смерць чалавецтва. Гэта і ставілася яму ў віну, як і некаторыя іншыя яго памылкі. Гэтаксама традыцыйна паводзіны Ноаха, які не маліў Бога аб літасці да грэшнікаў, супастаўляюцца з паводзінамі прарока Майсея, які адмовіўся жыць, калі будзе знішчаны ягоны народ, і тым самым амаль прымусіў Бога памілаваць яго. Але ў тых жа талмудычных трактатах зафіксаваны і процілеглы пункт гледжання: Ноах — найвялікшы праведнік менавіта таму, што нават у страшэнна разбэшчаным пакаленні патопу ён змог застацца сапраўдным чалавекам, ва ўсім верным Богу. Гэта значыць, што, жыві ён у пакаленнях Майсея ці Самуіла, ён быў бы яшчэ большым праведнікам.

Так ці інакш, але імя Ноя ў нашай свядомасці застаецца як імя праведніка, нібыта новага Адама, з якім Бог звязаў надзею на існаванне больш праведнага чалавецтва, на адраджэнне ўсёй зямлі. Такім ён паўстае і ў юдэйскай, і ў хрысціянскай традыцыі. Менавіта Ною Бог адкрывае ўсю паўнату злачынства, усю бездань ліха, якое стала панаваць на зямлі: «І сказаў Бог Ноаху: канец усялякай плоці прыйшоў перада Мною, бо зямля напоўнілася злачынствам з-за іх. І вось, Я знішчу іх з зямлёю» (Быц 6, 13–14). Бог загадвае Ною пабудаваць вялізны каўчэг, на якім уратуюцца праведнік і яго сям’я, а таксама прадстаўнікі ўсяго жывога. Тэкст ізноў падкрэслівае, што Бог не хоча цалкам знішчыць зямны свет і чалавецтва і адразу дае Ною надзею на новы Саюз-Запавет з родам людскім, які пачнецца ад Ноя: «І вось, Я навяду патоп, ваду на зямлю, каб знішчыць усялякую плоць, у якой ёсць дух жыцця, пад нябёсамі; усё, што на зямлі, сканае. Але з табою Я ўсталюю Мой Саюз, і ўвойдзеш у каўчэг ты і сыны твае, і жонка твая, і жонкі сыноў тваіх з табою» (Быц 6, 17–18). Звяртае на сябе ўвагу, што традыцыйна словам «каўчэг» перадаецца іўрыцкае тэва, якім ў аповедзе пра Майсея ў Кнізе Зыходу абазначаны сплецены з трыснёгу кош, куды маці паклала немаў- ля — будучага прарока (Зых 2, 3, 5; пра сэнс гэтага супадзення гаворка пойдзе пазней); у выразе ж «Каўчэг Запавету» ў арыгінале ўжываецца слова арон — «скрыня», «куфар». Аднак у паданні пра Патоп тэва — гэта нейкі вялікі карабель з мноствам палубаў, ярусаў і аддзяленняў. Ён быў зроблены з асаблівага дрэва гофэр і прасмолены знутры і звонку смалою. У тэксце дакладна ўказаныя яго параметры: «трыста локцяў даўжыня каўчэгу, пяцьдзесят локцяў шырыня яго і трыццаць локцяў вышыня яго» (Быц 6, 15). Старажытнаўсходні «локаць» — гэта мера даўжыні, якая складала прыкладна 45 см; такім чынам, Ноеў каўчэг меў сто трыццаць пяць метраў у даўжыню, дваццаць два з паловаю метры ў шырыню і трынаццаць з паловаю метраў у вышыню. Гэта было гіганцкае збудаванне, бо ў ім, адпаведна задуме Божай, павінны былі ўратавацца не толькі Ной і яго сям’я, але і прадстаўнікі ўсяго жывёльнага свету, наогул — усяго жывога. Вось чаму ў каўчэгу зробленыя тры ярусы: «...з ніжнім, другім і трэцім [жыллём] зрабі яго» (Быц 6, 16). Згодна з больш познім тлумачэннем, ніжні ярус займалі земнаводныя і паўзуны, сярэдні — найвышэйшыя жывёлы (млекакормячыя), а верхні — людзі (птушкі ж знаходзіліся на самым версе каўчэга, як на верхняй палубе; паказальна, што гэтая трох’ярусная структура з’яўляецца адбіткам траістага парадку светабудовы ці сусветнага дрэва ў міфалагічных сістэмах амаль усіх народаў). Вельмі важна, што Ноах дэталёва дакладна выконвае ўсё, што загадвае яму Бог, у чым і праяўляецца перш за ўсё яго праведнасць. Нездарма ж у Кнізе Дварым, або Кнізе Другазаконня, будзе сказана: «Не прыбаўляйце да таго, што Я запаведвую вам, і не адбаўляйце ад таго...» (Друг 4, 2). Гэта значыць, што сапраўдны праведнік дзейнічае ў адпаведнасці з воляй Божай, не скажаючы Яго запаведзь, нічога не прыбаўляючы і не адбаўляючы па ўласным самавольстве. Апошняе можа скончыцца катастрофай. Так, калі б Ной не вытрымаў усе параметры каўчэга, апошні не вытрымаў бы націску вады; калі б ён не зрабіў асобныя аддзяленні на розных ярусах, то драпежныя жывёлы маглі б напасці на іншых і знішчыць іх. Ной таксама павінен быў назапасіць дастатковую колькасць ежы і корму для ўсіх, хто будзе ратавацца ў каўчэгу. Яму даецца ўказанне ўзяць у каўчэг «ад усялякай плоці па два... ...мужчынскага полу і жаночага няхай яны будуць» (Быц 6, 19); адсюль, у адпаведнасці са старажытным славянскім перакладам, распаўсюджаны выраз: «всякой твари по паре». Бог турбуецца пра працяг жыцця, і кожнае стварэнне павінна быць прадстаўлена дзвюма асобінамі — самцом і самкаю. Здаецца, што далей тэкст супярэчыць гэтаму: «І з усялякай скаціны чыстай возьмеш сабе па сямі, самца з самкаю, а са скаціны нячыстай — па два, самца з самкаю» (Быц 7, 2; з гэтым месцам звязана шырока распаўсюджанае і заснаванае на скажэнні біблійнага тэксту «сем пар чыстых і сем нячыстых»; у тым і справа, што сем пар — толькі чыстых). Што гэта значыць, і чаму такое разыходжанне? Гэтую супярэчнасць можна прымірыць, памятаючы, што спачатку Бог дае ўказанне «якаснае» — аб захаванні прадстаўнікоў усяго жывога (таму — шнайім, «па два»), а пасля — «колькаснае»: па сем пар ад чыстых і толькі па адной — ад нячыстых. «Чыстыя» ці «нячыстыя» жывёлы ў юдэйскай традыцыі вылучаюцца па ўказанні Самога Бога ў далейшых кнігах Торы, і справа ў тым, што першыя (парнакапытныя, жвачныя, г.зн. недрапежныя) вартыя для ахвяравання Богу, а астатнія — не; да таго ж менавіта мяса чыстых чалавеку будзе дазволена ўжываць у ежу пасля патопу. Таму «чыстых» павінна быць болей паводле азначэння. Апрача таго словы Божыя маюць, як заўсёды, глыбінны духоўны сэнс: як падкрэслівае Д. Шчадравіцкі, «дабро для свайго распаўсюджвання патрабуе ў сем разоў больш намаганняў, чым зло»14.

І вось выкананыя ўсе наказы Госпада, і Ноах з роднымі (з жонкай, трыма сынамі і трыма жонкамі сыноў — усяго восем чалавек) уваходзіць у каўчэг і шчыльна зачыняе за сабою дзверы. Дакладней, сказана так: «І зачыніў Госпад за ім» (Быц 7, 16). «І было, праз сем дзён вада патопу прыйшла на зямлю. // На шасцісоты год жыцця Ноаха, у другі месяц, у семнаццаты дзень месяца, у гэты дзень адкрыліся ўсе крыніцы вялікай бездані і вокны нябесныя расчыніліся: // І быў дождж на зямлі сорак дзён і сорак начэй...» (Быц 7, 10–13). Які «другі месяц» маецца на ўвазе? Біблійны каляндар змяняўся некалькі разоў. У Кнізе Зыходу Бог дае Майсею наказ пачынаць адлік месяцаў з вясны, з месяца Авіў (у перакладзе з іўрыту — «колас», бо гэта пара, калі паспявае ячмень; прыкладна адпавядае красавіку). Пазней, пасля вавілонскага палону, гэты месяц стаў называцца словам, якое было запазычана з акадскай мовы, — «Нісан». Але раней, да часоў Майсея, новы год пачынаўся з першага восеньскага месяца, які спачатку меў назву «Этанім» («моцныя», бо, згодна з паданнем, у першы яго дзень нарадзіліся галоўныя патрыярхі), а пасля вавілонскага палону стаў звацца Цішры, або Цішрэй (з яго і цяпер пачынаецца новы год у адпаведнасці з яўрэйскім месяцовым календаром; у сонечным еўрапейскім календары адпавядае верасню або другой палове верасня — першай палове кастрычніка). Такім чынам, патоп пачаўся ў семнаццаты дзень другога восеньскага месяца, які цяпер завецца Хешванам і адпавядае кастрычніку і часткова лістападу. Гэта быў час, калі людзі «пакалення патопу» сабралі ўраджай і былі ўпэўненыя, што іх чакаюць толькі багацце і радасць, гулялі вяселлі (амаль ва ўсіх культурах яны прывязаныя да дажынкаў), пілі і елі, не ўсведамляючы, да якой бездані падышоў свет. Пазней евангельскія тэксты пацвердзяць, што такі погляд на час надыходу патопу ўсталяваўся яшчэ ў глыбокай старажытнасці. Падкрэсліваючы нечаканасць для грэшнікаў прыходу Месіі і Страшнага Суда, Езус Хрыстус кажа: «...Але, як было ў дні Ноя, так будзе і ў прышэсце Сына Чалавечага, // Бо, як у дні перад патопам елі, пілі, жаніліся і выходзілі замуж, да таго дня, як увайшоў Ной у каўчэг, // І не думалі, пакуль не прыйшоў патоп і не знішчыў усіх, — так будзе і прышэсце Сына Чалавечага...» (Мц 24, 37–39).

Так, патоп абрынуўся на грэшнае чалавецтва нечакана — менавіта таму, што яно абсалютна не ўсведамляла сваю разбэшчанасць. Апісанне патопу ў Бібліі сведчыць, што не толькі моцны лівень паліваў зямлю сорак дзён і сорак начэй, але і адчыніліся ўсе падземныя крыніцы, так што выйшаў з берагоў сусветны акіян. Усё ізноў стала той самай вадзяной безданню, якая згадваецца ў самым пачатку Кнігі Быцця: у выразе «адкрыліся ўсе крыніцы вялікай бездані» выкарыстана тое ж слова — тэгом («бездань», «хаос»), што і ў Быц 1, 2. Двойчы паўтораная лічба «сорак» падкрэслівае, што патоп — страшэннае пакаранне чалавецтву, а сам лік «сорак» пры супастаўленні з іншым ужываннем яго (і кратных яму) у тэксце Бібліі (чатырыста гадоў егіпецкага рабства, сорак гадоў блукання па пустыні, сорак дзён посту, сорак гадоў міру і г.д.) дазваляе выявіць сэнс гэтага сакральнага ліку не толькі як тэрміна пакарання і пакаяння, але і ласкі Божай, у цэлым — як тэрміна канчатковага выяўлення волі Божай. Здаецца ізноў, што далей тэкст супярэчліва кажа пра сто пяцьдзесят дзён патопу (Быц 7, 24; 8, 3). Але гэты знешні алагізм тлумачыцца вельмі лёгка: паводка працягвалася 150 дзён, але толькі першыя 40 дзён узровень вады павышаўся, а астатнія 110 дзён яна стаяла, пакрываючы ўсю зямлю, і пачала спадаць толькі праз 150 дзён. Безумоўна, апісанне патопу ў Бібліі мае не толькі канкрэтны фізічны, але і глыбока метафізічны, духоўны сэнс: «І быў патоп на зямлі сорак дзён, і памножылася вада, і панесла каўчэг, і ён падняўся над зямлёю. // І ўзмацнялася вада і вельмі памнажалася на зямлі, і каўчэг пайшоў па паверхні вады. // І вада ўзмацнілася на зямлі надзвычайна, і пакрыліся ўсе высокія горы пад усім небам. // ...І загінула ўсялякая плоць, што рухалася па зямлі, з птушак, з жывёлаў, са звяроў і з усіх гадаў, што поўзаюць па зямлі, і ўсе людзі» (Быц 7, 17–19, 21). Паказальна, што людзі названыя апошнімі: тэкст падкрэслівае, што чалавек у духоўным і маральным сэнсе апусціўся так нізка, што нават жывёлы і паўзуны вышэй за яго. Сама вада, якая заліла ўсю зямлю, сімвалізуе ачышчэнне ад зла, што яе запаланіла (вада — старажытны сімвал чысціні і святасці), а ўзвышэнне каўчэга над зямлёй — узвышэнне праведнікаў, якіх у час страшэннай навалы ратуе Госпад. Нездарма ж далей у хрысціянскай традыцыі Ноеў каўчэг становіцца сімвалам Царквы, у якую ўваходзяць пакорныя волі Божай і ратуюцца ад пагібелі душы, а сам Ной успрымаецца як правобраз Месіі — выратавальніка чалавецтва (гл. 1 П 3, 20–21). Апісанне патопу паўстае парадыгмаю ўратавання ад зла і бяды праз вернасць Богу, чысціню памкненняў і ўчынкаў, сцвярджае асабістую адказнасць кожнага чалавека перад Богам і пакаранне толькі за ўласную віну: «І сцёр [Бог] усялякую істоту, што на паверхні зямлі — ад чалавека да скаціны, і гадаў, і птушак нябесных, і былі сцёртыя яны з зямлі; і застаўся толькі Ноах і тое, што з ім у каўчэгу» (Быц 7, 23). На думку Д. Шчадравіцкага, выраз «ад чалавека да скаціны» («ад чалавека да жывёліны») ізноў «падкрэслівае дэградацыю людзей, якія быццам бы прайшлі зваротны духоўны шлях — ад стану чалавечага да стану жывёльнага, бо ў іх цалкам стаў валадарыць жывёльны пачатак»15.

Роўна праз пяць месяцаў па старажытнаяўрэйскім календары вада патопу пачынае спадаць і з-пад яе паказваецца самая высокая вяршыня блізкаўсходняй тэрыторыі, дзе і адбываецца дзеянне, — Арарат: «І спыніўся каўчэг у сёмы месяц, у семнаццаты дзень месяца, на гарах Арарацкіх» (Быц 8, 4). Арарат, само імя якога роднаснае назве старажытнай дзяржавы Урарту, стаў сімвалам Арменіі, хоць і знаходзіцца цяпер па-за яе межамі, на тэрыторыі Турцыі. Армянская цывілізацыя мае свае карані ў сівой старажытнасці; яна сапраўды нашчадак цывілізацыяў Урарту і Элама ў Месапатаміі; яна ж першай цалкам прыняла хрысціянства ў IV ст. н.э.; шмат што звязвае яе і з старажытнай біблійнай цывілізацыяй — яўрэйскай. Сам жа Арарат, дзякуючы біблійнаму тэксту, стаў сімвалам (як і Ноеў каўчэг, як і вясёлка, што з’явіцца пасля патопу) новага пачатку чалавецтва і адзінства чалавечай культуры. Такім чынам, каўчэг спыніўся на Арараце ў сёмым месяцы, г. зн. у першым вясновым месяцы — Нісане, але выйсці з каўчэга было яшчэ немагчыма, бо вельмі доўга сыходзіла вада — ажно да дзесятага месяца, у першы дзень якога паказаліся вяршыні гор (Быц 8, 5). Праз сорак дзён пасля спынення каўчэга Ноах адчыніў акно ўверсе і выпусціў крумкача, але той вярнуўся, бо не знайшоў сушы. Тады патрыярх выпусціў голуба, але і ён вярнуўся, бо вада яшчэ пакрывала ўсю зямлю («не знайшоў голуб месца спакою для нагі сваёй» — Быц 8, 9). Ноах ашчадна ўзяў яго ў руку і занёс у каўчэг, а потым ізноў выпусціў праз сем дзён (у тэксце настойліва абыгрываюцца сакральныя лікі). «І з’явіўся да яго голуб у час вячэрні, і вось — сарваны ліст алівы схоплены дзюбаю яго...» (Быц 8, 11). Так Ноах даведаўся, што вада пачала сыходзіць і што паказаліся невялічкія ўчасткі сушы. Здаецца, тэкст сведчыць пра тое, што паказаліся вяршыні дрэў. Але Мідраш паведамляе, што на самай справе ўсе дрэвы загінулі падчас патопу і што голуб узяў гэты ліст алівы ў Ган Эдэн — Эдэмскім садзе, які, безумоўна, не закрануты быў патопам і вароты якога расчыніліся перад пасланнікам Ноаха. Так Сам Усявышні хацеў падбадзёрыць патрыярха і ўсё жывое ў Каўчэгу і адначасова даць урок ім. Справа ў тым, што ў Эдэме было шмат дзівосных раслінаў, а голуб прынёс ліст горкай алівы. Тым самым ён як бы сказаў Ноаху: «Лепш атрымліваць ежу з рук Самога Усявышняга, нават калі яна горкая, чым карміцца з тваіх рук у каўчэгу, нават калі гэтая ежа салодкая, як мёд». Гэтая прыпавесць падкрэслівае найвялікшае значэнне для чалавека духоўнай ежы — слова Божага. Сам жа прылёт голуба стаў для Ноаха весткаю, што з-пад вады паказаліся выспачкі сушы, бо голуб, не адпачываючы, не змог бы даляцець да Эдэму. Яшчэ праз сем дзён Ноах ізноў выпусціў голуба, і цяпер той знайшоў сабе месца для гнязда і не вярнуўся. Голуб гэты сапраўды ўвайшоў у гісторыю духа, у гісторыю культуры, стаўшы назаўжды сімвалам міру, жыватворнага спакою. З лістком ці маленькай галінкай алівы ён паўстае на шматлікіх выявах — ажно да галубкі Пікаса, што абвясціла мір пасля страшэннай навалы фашызму і Другой сусветнай вайны ў Еўропе. У біблійнай сімволіцы з самых старажытных часоў голуб — Руах га-Кодэш, Дух Святы, а аліва — асаблівае дрэва, бо менавіта з яе пладоў па ўказанні Бога здабываюць святы алей, якім памазваюцца святары і цары, выбраннікі Божыя, алей, які сімвалізуе духоўныя дары, ласку Божую. Для рэлігійнай свядомасці голуб з лістом алівы стаў сімвалам прымірэння чалавецтва з Госпадам, сімвалам яднання ўсіх людзей у Духу Божым адзін з адным і з Адзіным Богам.

«І было, у шэсцьсот першы год, да першага дня першага месяца скончылася вада на зямлі. І зняў Ноах страху з каўчэгу, і убачыў, што вось, абсохла паверхня зямлі» (Быц 8, 13). Такім чынам, патоп скончыўся канчаткова роўна праз год — да святога свята Рош-га-Шана, Пачатку года. (Гэтае свята будзе далей усталявана ў Торы Самім Богам і названа «святам Трубаў», бо пачыналася яно з трублення ў святыя срэбраныя трубы святарамі, што служылі пры Каўчэгу Запавету ў Скініі, а потым у Ерусалімскім Храме.) «І ў месяц другі, у дваццаць сёмы дзень месяца, высахла зямля. // І сказаў Бог Ноаху так: “Выйдзі з каўчэгу ты і жонка твая, і сыны твае, і жонкі сыноў тваіх з табою. Усіх жывёлаў, якія з табою, ад усялякай плоці, з птушак, са скаціны, з усіх гадаў, што поўзаюць па зямлі, выведзі з сабою, і няхай разводзяцца яны на зямлі, і няхай пладзяцца і размнажаюцца на зямлі”» (Быц 8, 16–17). Госпад невыпадкова пачынае менавіта з такога наказу: тым самым Ён падкрэслівае, што жыццё на зямлі амаль што пачынаецца нанова (паводле Мідраша, выжылі па-за сценкамі каўчэга толькі рыбы ў акіяне), таму, як у першыя дні стварэння, дае жывым істотам і чалавеку запаведзь прадаўжэння роду і засялення зямлі. Пакінуўшы каўчэг, Ноах будуе ахвярнік і прыносіць ахвяру ўсеспалення Богу — «ад усялякай скаціны чыстай і ад усіх птушак чыстых» (Быц 8, 20). Гэта першае апісанае ў Бібліі ахвяраванне ўсеспалення, калі ахвярная жывёліна пасля заклання цалкам спальвалася на ахвярніку (нагадаем, што ў выпадку з ахвяраваннем Авеля і Каіна такога ўдакладнення ў тэксце няма, і невядома, як яны прыносілі свае ахвяры). Такое ахвяраванне было шырока распаўсюджана ва ўсіх культурах Старажытнага свету. Але Біблія кардынальна пераасэнсоўвае сэнс ахвяры: яна патрэбна не так для Бога (тым больш, што Ён у адрозненне ад паганскіх багоў не вымагае ні мяса, ні крыві ахвярных жывёлаў), як для самога чалавека — як знак яго гатоўнасці да служэння Богу, падпарадкавання Яго волі. Смерць жывёліны сімвалізуе смерць жывёльнага пачатку ў самім чалавеку, яго падпарадкавання пачатку духоўнаму. Ахвяраванне — назіральны вобраз пакаяння і выкуплення, без якіх чалавек не можа быць чалавекам у свеце адзінабожжа, а сама гэтая назіральнасць вельмі неабходная на ранніх стадыях развіцця рэлігійнай свядомасці. Аднак ужо ў VIII ст. да н.э. яўрэйскія прарокі скажуць, што сапраўдныя ахвяры Богу — добрыя справы і малітвы, «ахвяры вуснаў нашых» (Ос 14, 3). Апрача таго, у юдэйскай традыцыі ўпершыню ў Старажытным свеце ахвяраванне было лакалізавана ў прасторы і ў часе: яно магло адбывацца толькі перад Скініяй Запавету ці — пазней — ва ўнутраным святым двары Ерусалімскага Храма, дзе стаяў ахвярнік Адзінаму Богу, і сам абрад мог выконваць толькі святар-кагэн з дапамогаю левітаў. Звычайны чалавек ніяк не мог па ўласнай волі забіваць жывёлу і прыносіць яе ў ахвяру. Пасля ж разбурэння Другога Храма ў юдэйскай традыцыі спыняюцца ўсялякія ахвяраванні; іх канчаткова замяняе ў сінагагальным богаслужэнні малітва — шчырая і ўзнёслая падзяка Богу ці пранізлівая, споўненая тугі, скрухі (перадусім з-за сваёй духоўнай недасканаласці) і пакоры просьба аб дапамозе і выратаванні. Такое ж найважнейшае значэнне набывае малітва і ў хрысціянскай традыцыі, якая ў цэнтр сваёй ментальнасці ставіць вялікае ахвяраванне Бога ў імя выратавання людзей. Каментуючы эпізод з ахвяраваннем Ноя, Д. Шчадравіцкі ўзгадвае радок Псальма — «Ахвяры Богу — дух скрушаны; сэрцам скрушаным і журботным ты, Божа, пагарджаць не будзеш» (Пс 51/50, 19) — і піша: «Скрушаны дух — вось ахвяра Богу. Гэтыя словы найлепш падыходзяць да Ноя: уявім сабе ўнутраны стан таго, хто перажыў патоп і ўбачыў знішчэнне ўсяго чалавецтва. Ной больш за год правёў у каўчэгу, падвяргаючыся смяротнай небяспецы, і ўсё ж застаўся цвёрдым у сваёй веры. Ён цалкам спадзяваўся на Бога, бо ніякай іншай дапамогі, ніякай іншай надзеі ў яго не было. Стан Ноя — стан непахіснага ў сваёй веры праведніка. Але ў той жа час Ной — чалавек спагадлівы. Праведнік жа — гэта той, хто шкадуе людзей, моліцца за іх, упрошвае Бога злітавацца над імі; і бачыць яму, як пакаранне спасцігае людзей, няхай сабе нават і грэшнікаў, якія цалкам заслужылі пакаранне, усё роўна вельмі цяжка. І вось гэтая барацьба, гэтае існаванне ў душы Ноя замілавання перад Богам, Які выратаваў яму жыццё, і спачування, спагады да ўсіх загінуўшых “скрушваюць” яго дух у момант ахвяравання. Ахвярай Ной ухваляе Бога за выратаванне: “Табе прынясу ахвяру хвалы, і імя Госпада заклічу” (Пс 115, 8)»16.

Вельмі важна, што Бог прыхільна прымае ахвяру Ноя, тым самым прымаючы ўзыходжанне яго духа да Сябе. У тэксце ж Торы сказана: «І адчуў Бог прыемны пах ахвяры, і сказаў у сэрцы Сваім: не буду больш праклінаць зямлю за чалавека, таму што намер сэрца чалавека злосны ад [з-за] юнацтва яго; і не буду больш паражаць усё, што жыве, як Я зрабіў» (Быц 8, 21). «...адчуў... ...пах ахвяры» — безумоўна, метафарычны антрапамарфізм у дачыненні да Бога; да таго ж старажытнаяўрэйскае слова рэйах («прыемны пах», «духмянасць») мае той жа корань, што і руах («вецер» і адначасова «дух»). Таму «адчуванне» Богам «духмянасці» ахвяры — гэта бачанне Ім шчырага духоўнага памкнення Ноаха, узыходжання яго духа. За гэтую шчырую падзяку Бог і дае «ў сэрцы Сваім» клятву не праклінаць зямлю за чалавека і не караць больш так жорстка чалавецтва, тым больш што толькі пачынаецца новы яго шлях; вядома, на гэтым шляху чалавецтва будзе рабіць памылкі, бо яно яшчэ ў юнацкім узросце, яно яшчэ не сцвердзілася ў Законе Божым. Скрытым у словах Божых спадзяваннем, што чалавецтва будзе ўзыходзіць у сваёй сталасці і мудрасці, а таксама ўсталяваннем нармальнага цыркулявання дня і ночы, пораў году, кола жыцця чалавечага завяршаецца аповед уласна пра патоп: «Надалей ва ўсе дні зямлі сяўба і жніво, і сцюжа і цяпло, і лета і зіма, і дзень і ноч не спыняцца» (Быц 8, 22). Новая ж старонка чалавечай гісторыі пачнецца з дабраславення Божага Ною і яго нашчадкам, з усталявання новага Саюзу-Запавету з усім чалавецтвам.

Ной і патоп згадваюцца і ў іншых кнігах Танаха, напрыклад, у Псальмах (Пс 29/28, 10), у кнігах прарокаў. У Кнізе прарока Йешаягу (Ісаі) гучыць напамін пра абяцанне Бога «не наводзіць больш патопу», якое суадносіцца з дабраславеннем Госпада Свайму народу і з абяцаннем надыходу месіянскіх часоў, сапраўднага Валадарства Божага на зямлі. У цяжкі час звяртаючыся да Абшчыны Ізраіля (Кнэсэт Ісраэль) і метафарычна прыпадабняючы Сябе Жаніху і Мужу, а яе — Нявесце і Жонцы, Госпад гаворыць: «Не бойся, бо не будзеш ты аганьбаваная, і не саромейся, бо не будзеш абняслаўленая, бо пра сорам юнацтва свайго забудзеш і пра няслаўе ўдаўства свайго ўспамінаць больш не будзеш; // Бо Муж твой — Створца твой, Госпад Цэваот — імя Яго, і Збавіцель твой — Святы Ісраэля, Богам усёй зямлі назавецца Ён; // Бо як жонку пакінутую і духам засмучаную заклікаў цябе Госпад, і як жонку юнацтва, якой выраклі- ся, — сказаў Бог твой. // На малое імгненне пакінуў Я цябе і з міласцю вялікаю сабяру цябе. // У запале гневу схаваў Я на імгненне твар Свой ад цябе і міласцю вечнаю памілую цябе, — сказаў Збавіцель твой, Госпад; // Бо гэта ў Мяне воды Ноаха: як кляўся Я, што воды Ноаха не пройдуць болей па зямлі, так пакляўся Я не гнявіцца на цябе і не ўпікаць цябе; // Бо горы зрушацца і ўзгоркі затрасуцца, а міласць Мая не адступіць ад цябе, і запавет міру Майго не пахіснецца...» (Іс 54, 4–10). У Кнізе прарока Йехэзкэля (Іезэкііля) імя Ноах узначальвае тройцу найвялікшых праведнікаў (у іх ліку — Іоў і Даніэль), якія, на думку прарока, сваёй праведнасцю ўратуюць свае душы нават тады, калі Бог з-за грахоў зробіць Зямлю Запаветную пустэчай (Іез 14, 14–20). Ноя ўзгадвае і знакаміты Йешуа бэн Сіра (Езус, сын Сірахаў) у сваёй Кнізе Мудрасці, якая ўвайшла на правах другакананічнай у хрысціянскую Біблію, — узгадвае як адзін з найвыдатнейшых узораў дасканалай праведнасці: «Ной аказаўся дасканалым, праведным; у час гневу ён быў суцяшэннем; // таму зрабіўся астаткам на зямлі, калі быў патоп; // з ім заключаны быў вечны запавет, што ніякая плоць не знішчыцца больш патопам» (Сір 44, 16–18).

Прыпавесць пра патоп у Кнізе Быцця — адзін з самых слынных фрагментаў біблійнага тэксту. Няма дзіцяці, якое б не чула пра патоп і пра Ноя, нават ні разу не адкрыўшы Біблію. Таму не трэба здзіўляцца, што гэты сюжэт шырока распрацоўваўся далей у розных рэчышчах і традыцыях. Па-першае, аповед пра патоп стаў прадметам глыбокіх разважанняў яўрэйскіх мудрацоў і стрыжнем, вакол якога складаліся шматлікія яўрэйскія паданні. Агада і Мідраш, з аднаго боку, больш падрабязна і глыбока раскрываюць маральны сэнс сюжэту (і частка гэтых каментараў ужо прыводзілася), з другога — прыбаўляюць шмат дзівосных, часам нават казачных падрабязнасцяў у жыццепісанне Ноя і ў апісанне падзей, звязаных з патопам. Так, Агада распавядае, што адразу пасля нараджэння Ноаха ўсё цела немаўляці заззяла яркім святлом і асвяціла ўсю хату. Цудоўнае дзіця адразу стала на ногі і пачало маліцца (відавочныя тыпалагічныя сыходжанні з паданнямі пра іншых правідэнцыяльных немаўлят — Аўраама, Майсея і іншых). Уражаны гэтым дзед Ноаха, Метушэлах, паводле эфіпскай версіі Кнігі Эноха, ідзе на самы край зямлі для таго, каб сустрэцца з Ханохам і даведацца ў яго пра наканаванне хлопчыка, а потым дае яму лёсавызначальнае імя Ноах. Мідраш падкрэслівае, што Ноах — адзін з трох праведнікаў-цадзікаў, на праведнасці якіх трымаецца свет, — разам з Адамам і Аўраамам. Мідраш настойвае, што гэта трэба разумець літаральна, бо кожны з трох пералічаных праведнікаў выратаваў свет ад пагібелі. Менавіта да Ноаха, лічаць яўрэйскія мудрацы, мае дачыненне першы слынны радок Першага Псальма: «Шчаслівы муж, які не ходзіць на раду бязбожных, не стаіць на шляху грэшных і не сядзіць у сабранні глумлівых» (Пс 1, 1). Насуперак страшэнна грэшнаму, глумліваму, бязбожнаму свайму пакаленню Ноах непахісна захоўваў веру і выконваў усе запаведзі Божыя. (З другога боку, як ужо адзначалася раней, мудрацы паставілі ў памылку Ноаху тое, што ён не хадайнічаў актыўна перад Богам за выратаванне людзей). Агада дадае, што, выразна ўсведамляючы ўсю разбэшчанасць свету, Ноах доўга не хацеў жаніцца, каб не мець дзяцей, якія прымушаны будуць жыць у такім бязбожным свеце. Але пасля ён усё ж-такі узяў шлюб з праведнаю Наамаю, якая і нарадзіла яму трох сыноў — Шэма, Хама і Йэфэта, і яны гэтаксама хадзілі шляхамі Госпада, як вучылі іх бацька і дзед. Нібыта рэабілітуючы сябе за тое, што не папрасіў Бога злітавацца над чалавецтвам, Ноах (а праз яго — Сам Бог) спрабаваў папярэдзіць чалавецтва. Так, 120 гадоў ён будаваў каўчэг, і шматлікія людзі пыталіся, што гэта будуе Ноах. Але, пачуўшы праўду, людзі толькі кпілі з Ноаха ці пракліналі яго. Вось як распавядае пра гэта Мідраш Танхума: «Рав17 Гуна са слоў рабі Йосэ вучыў: “На працягу ста дваццаці гадоў да патопу Госпад перасцерагаў род чалавечы і, не бачачы ні ў кім раскаяння, загадаў Ною пачаць збудаванне каўчэга. Стаў Ной саджаць кедравыя дрэвы. «Для чаго табе гэтыя дрэвы?», — пыталіся ў яго людзі. Ной адказваў: «Госпад вырашыў паслаць патоп на зямлю і загадаў мне пабудаваць каўчэг, каб выратавацца ад патопу мне і сям’і маёй». Смяяліся з Ноя людзі, здзекваліся з яго, гледзячы, як рупліва ён палівае свае кедры, клапоцячыся аб паспяховым росце іх; не пераставалі смяяца і тады, калі ён, ссекшы дрэвы, пачаў распілоўваць іх на дошкі. Усе папярэджанні былі марныя — і настаў патоп. Бачачы непазбежную пагібель сваю, узлаваныя, звар’яцелыя людзі спрабавалі разбурыць каўчэг, але ён, па ўзмаху рукі Усявышняга, быў акружаны львамі»18. Збудаванне каўчэга было адначасова выпрабаваннем для Ноаха: выконваючы, нягледзячы на кпіны і здзекі, запаведзь Бога, ён станавіўся духоўна чысцей.

Агада і Мідраш асабліва падкрэсліваюць пяшчотны клопат Ноаха аб усіх жывых істотах, якія апынуліся ў каўчэгу. Ён і яго сыны працавалі дзень і ноч, каб своечасова пакарміць звяроў і птушак, бо ўсе яны патрабавалі ежы ў розны час. Ноах не ведаў адпачынку, і шмат якіх звяроў карміў са сваіх рук. Аднойчы, паведамляе адно з паданняў, ён з жахам усвядоміў, што зусім забыўся на птушку Хул (так у яўрэйскіх паданнях завецца Фенікс), што сядзела ў клетцы, схаванай унутры каўчэга. Калі ён прыбег да яе, то знайшоў яе жывою і, уражаны, усклікнуў: «Табе што, не трэба ежы?» Птушка адказала: «У мяне не хапала сумлення патурбаваць цябе. Я бачыла, што ты заняты, і вырашыла не прыбаўляць табе работы». «Маё табе блаславенне! — усклікнуў Ноах. — Я зычу табе, каб ты жыла вечна!» (трактат Сангедрын). Узнікаюць фальклорна-казачныя паданні пра фантастычна вялікага звера Рэгэма, які быў такі вялізны, што не мог увайсці ў каўчэг, і тады Ноах прывязаў яго вельмі моцна звонку і своечасова карміў, як і іншых жыхароў каўчэга, пра волата Ога, таксама прывязанага звонку і выратаванага. Пра сам жа патоп Мідраш паведамляе, што на зямлю падаў не проста дождж, але вада з агнём; кожная кропля даводзілася да кіпення ў Гегіноме (адсюль — Геена), і дождж быў такі гарачы, што з людзей злазіла скура. З усіх крыніцаў і калодзежаў на зямлі білі струмені гарачай вады, і людзі пакалення патопу, якія не ведалі літасці, бралі сваіх малых дзяцей і іх целамі затыкалі адтуліны. Усе людзі загінулі, ад іх целаў не засталося нічога, нават маленькай пазванковай косці луз, з якой Бог можа ўваскрасіць чалавека, бо яны былі нявартыя ўваскрэсення. Катастрофа, якая абрынулася на зямлю, была самай жудаснай у гісторыі чалавецтва. І калі Ноах выйшаў з каўчэга і ўпершыню за год стаў на цвёрдую глебу, ён не вытрываў і заплакаў: «Валадар Сусвету! Тваё імя — Міласэрны. Чаму ж не пашкадаваў Ты Сваіх стварэнняў?» На гэта Бог адказаў Ноаху, што маліць за сваіх грэшных сабратоў трэба было тады, калі Ён абвясціў пра патоп. І тады Ноах апрануў асаблівую нябесную вопратку, зробленую некалі Госпадам для Адама і ўзятую ў каўчэг. У гэтым святочным адзенні — правобразе рызы першасвятара Агарона (Аарона) — Ноах прынёс чатыры ахвяры Богу на месцы будучага Храма ў Ерусаліме. Пры гэтым ён маліў Госпада ніколі больш не пасылаць на зямлю патопу, і Госпад з прыхільнасцю прыняў яго малітву, бо Ноах даў добры прыклад усім наступным пакаленням — служыць і маліцца толькі Адзінаму Богу. Менавіта тады, паведамляе Мідраш, Бог і пакляўся ніколі больш не праклінаць зямлю і не знішчаць усё жывое патопам. У цэлым яўрэйская традыцыя разглядае Ноаха як найвялікшага пра- ведніка, як новага Адама, прабацькі ўсяго пасляпатопнага чалавецтва, да якога належым і мы. Ён, які заключыў урачысты Запавет з Богам як прадстаўнік усяго чалавецтва, займае асаблівае, сярэдзіннае — дзесятае — месца паміж Адамам, з аднаго боку, і Аўраамам — з другога.

Імя Ноя і падзеі патопу былі добра вядомыя і аўтарам Новага Запавету. Вышэй ужо адзначалася, што ў Евангеллі ёсць выказванні Езуса пра тое, што прышэсце Месіі — Сына Чалавечага — для многіх людзей будзе такім жа раптоўным, як патоп у дні Ноя (Мц 24, 37–39; Лк 17, 26–27). У Другім Пасланні апостала Пятра пра патоп гаворыцца як пра грозную перасцярогу чалавецтву, у кантэксце думкі пра найвышэйшы Страшны Суд у канцы свету: «...У пачатку словам Божым неба і зямля складзеныя з вады і вадою: // Таму тагачасны свет загінуў, патоплены вадою. // А цяперашнія неба і зямля, што трымаюцца тым жа словам, захоўваюцца для агню на дзень суда і пагібелі грэшных чалавекаў...» (2 П 3, 5–7). На думку Д. Шчадравіцкага, «гэтыя словы апостала можна зразумець як прароцкае прадбачанне ядзернай пагрозы, якая стала рэальнасцю ў нашы дні»19. Цікава, што ўжо ў тыя старажытныя часы было пастаўлена пытанне: а ці будуць хоць калі-небудзь уратаваныя душы грэшнікаў, што загінулі падчас патопу? Ці зазнаюць яны пакаянне і збаўленне? Відаць, на гэтае пытанне існавалі дыяметральна процілеглыя адказы, і адзін з іх зафіксаваны ў равіністычных каментарах, другі — у Новым Запавеце. Так, у Першым Пасланні апостала Пятра сказана, што Хрыстус, «адданы смерці па плоці, але ажыўшы духам», сышоў у «цямніцу духаў» («Сашэсце ў пекла» — кананічны сюжэт у хрысціянскай іканаграфіі) і там прапаведаваў «непакорным Божаму доўгацярпенню, што іх чакала, у дні Ноя, падчас будаўніцтва каўчэгу..» (1 П 3, 18–20). Гэта значыць, што тыя душы, якія не пакаяліся за 120 гадоў, дадзеных чалавецтву для пакаяння перад патопам, знайшлі пакаянне і выкупленне дзякуючы Хрысту.

Для хрысціянскай традыцыі Ной (разам з Даніілам, кінутым у львіны роў з трыма юнакамі, што былі ўратаваныя ў вогненнай печы) уяўляе сабою, паводле слоў С. Аверынцава, «ідэальны ўзор бадзёрага даверу да Бога ў самай сэрцавіне непераадольнай катастрофы», а каўчэг, «што прымае ў сябе ратуемых сярод свету, які гіне, — ...выразны сімвал прызначэння Царквы»20. Раннімі айцамі Царквы патоп прыпадабняўся хрышчэнню — апусканню цалкам у ваду для сімвалічнага ачышчэння ад грахоў (тое, што традыцыйна перакладаецца на славянскія мовы як «хрышчэнне», у грэцкім тэксце Новага Запавету гучыць як бапцісмос — «апусканне [у ваду]»). На выявах у рымскіх катакомбах Ноеў каўчэг, што плыве сярод бурлівых хваляў патопу, увасабляе хрысціянскую канцэпцыю ўваскрэсення; пры гэтым раннехрысціянская традыцыя абапіраецца на шырока распаўсюджаны ў паганскіх культурах архетып падарожжа мёртвых на лодцы ці караблі ў іншы свет (напрыклад, пахавальны рытуал у егіпцянаў, уяўленні пра ладдзю Харона ў грэкаў і г.д.) і адначасова кардынальна яго пераасэнсоўвае. На самых старажытных выявах каўчэг выглядае як прамавугольная скрыня ці труна, далей паступова ператвараецца ў карабель. У іканаграфіі Ной паўстае як сівабароды стары; у руках ён часта трымае ў якасці атрыбута каўчэг, што выглядае як лодка ці карабель (напрыклад, фрэска Феафана Грэка, 1378). У эпоху Сярэднявечча каўчэг ператвараецца ў свайго кшталту плывучы дом, з вокнаў якога выглядваюць розныя жывёлы. У мастацтве эпохі Рэнесансу каўчэг становіцца сапраўдным караблём, і сыны Ноя будуюць яго пад назіраннем бацькі; каўчэг-карабель паўстае сярод бурлівых хваляў патопу, а жывёлы стаяць на палубе ці выглядваюць з ілюмінатараў. Вельмі распаўсюджаныя ў хрысціянскім мастацтве сюжэты з Ноем, які выпускае голуба з каўчэгу (мазаіка касцёла Сан-Марка ў Венецыі, канец ХІІ — пача- так ХІІІ ст.), з Ноем, да якога ляціць голуб с лістом алівы, з каўчэгам, які спыніўся на Арараце, з ахвярапрынашэннем Ноя (сярод найбольш славутых інтэрпрэтацый — фрэска Мікеланджэла на плафоне Сікстынскай капэлы ў Рыме, 1508–1512). У хрысціянскай традыцыі Ной як збавіцель роду чалавечага, які дзейнічае ў адпаведнасці з воляй Божай, разглядаецца і ў якасці аднаго са старазапаветных «прататыпаў» Самога Хрыста. «Прапаведнікам праўды» названы ён у Другім Пасланні апостала Пятра (2 П 2, 5).

Цэлы шэраг паданняў пра Ноя і патоп склаўся ў армянскай культуры. Несумненна, гэта абумоўлена тым, што сам армянскі народ глыбокімі каранямі звязаны з жыхарамі біблійнай краіны Арарацкай, або дзяржавы Урарту (той жа корань, што Арарат, але ў акадскай рэдакцыі), якая згадваецца ў Кнігах прарокаў Ісаі і Іераміі (Іс 37, 38; Ер 51, 27). Як ужо адзначалася, армянскі народ быў першым народам, які цалкам прыняў хрысціянства (Армянская Царква з’яўляецца аўтакефальнай, г.зн. самастойнай, хрысціянскай Царквой, якую ўзначальвае Каталікос усіх армянаў). Армяне вельмі рана пазнаёміліся з Бібліяй, і таму не дзіўна, што ў іх склалася шмат розных паданняў пра патоп. Але многія даследчыкі лічаць, што частка гэтых паданняў мае яшчэ дабіблійныя карані і бярэ пачатак у агульнамесапатамскай «памяці» пра патоп. Так, захавалася вельмі старажытная армянская песня пра гару Сіпан, якая знаходзіцца недалёка ад Арарата (уласна армянская назва апошняга — Масіс). У песні гаворыцца, што спачатку Ноеў каўчэг прыстаў менавіта да гары Сіпан і што Ной сказаў: «Сіпан, прымі мяне! Сіпан, прымі мяне!» А Сіпан адказаў: «Ідзі на Масіс, ідзі на Масіс, што вышэй за мяне!» Калі ж Ной выйшаў з каўчэга, то першае паселішча, згодна з паданнем, ён заснаваў у тым месцы, дзе знаходзіцца горад Нахічэван (або Нахічэвань), назва якога этамалагізуецца як «прытулак Ноаха (Ноя)». Паводле аднаго з паданняў, назва горада Ерэвана, якая паходзіць ад армянскага слова ерэвал, або ерэвангал («паказвацца», «з’яўляцца»), звязаная з тым момантам, калі Ной упершыню ўбачыў сушу і усклікнуў: «Яна паказалася!» Захаваліся таксама армянскія песні пра гару Сім, якая знаходзіцца на тэрыторыі турэцкай Арменіі. Яе імя захоўвае памяць пра сына Ноя Шэма (Сіма), нашчадкі якога, паводле біблійнай гісторыі, адыграюць асаблівую ролю ў гісторыі чалавецтва. Армянскае царкоўнае паданне распавядае пра тое, як нізібінскі біскуп Іакаў узышоў на Арарат і прынёс адтуль абломак Ноевага каўчэга, што і сёння захоўваецца як святая рэліквія ў Эчміадзінскім манастыры.

Вобраз Ноаха ўвайшоў таксама — пад уплывам Бібліі і яўрэйскай агадычнай традыцыі — у Каран. У мусульманскай традыцыі Нух (так трансфармавана імя Ноаха ў арабскай мове) з’яўляецца адным з прарокаў і пасланнікаў Алаха, як і Ібрагім (Аўраам), Муса (Майсей), Іса (Езус) і «пячаць прарокаў» — Мухамад. Нух вызначаецца ў Каране як «удзячны раб» (Каран 17, 3), «верны пасланнік» Алаха (Каран 26, 107), «угаворшчык ясны» грэшных супляменнікаў (Каран 11, 27; 71, 2). Пра Нуха і патоп ідзе гаворка ў 11-й суры (раздзеле) Карана «Худ», а адна з сураў, 71-я, так і завецца — «Нух». Згодна з ёю, Алах паслаў Нуха да грэшных людзей, каб папярэдзіць іх аб будучым пакаранні, калі яны не адумаюцца: «Сапраўды, Мы паслалі Нуха да яго народа: “Угаворвай твой народ, пакуль не прыйшло да яго пакаранне пакутлівае!”» (Каран 71, 1; тут і далей — паводле перакладу І. Ю. Крачкоўскага). Нух пачаў гаварыць народу: «О народ мой! Я для вас угаворшчык ясны: пакланяйцеся Алаху, бойцеся Яго і слухайцеся мяне! Тады даруе Ён вам вашы грахі і адтэрмінуе вам да названай мяжы. Сапраўды, мяжа Алаха, калі прыйдзе, — не адтэрміноўваецца. Калі б вы ведалі!» (Каран 71, 2–4). Але людзі не хацелі слухаць Нуха, і тады Алах загадаў яму будаваць каўчэг (яго памеры не ўдакладняюцца) і абвясціў пра патоп: «І зрабі каўчэг перад Нашымі вачыма і па Нашай намове і не гавары са Мною пра тых, хто несправядлівыя: сапраўды, яны будуць патопленыя!» (Каран 11, 39). Людзі здзекуюцца з Нуха, назіраючы, як ён будуе каўчэг (несумненны ўплыў агадычнага матэрыялу). А пасля па загадзе Алаха «закіпела печ» (Каран 11, 42; ізноў водгулле агадычнага падання) і абрынуўся на зямлю патоп, які паглынуў нават жонку Нуха і яго сына Канана (Каран 66, 10; трансфармаваны матыў з пракляццем Хама і Кенаана, або Ханаана, — паводле Бібліі, не сына, а ўнука Ноаха. Пасля сканчэння патопу Ноеў каўчэг спыняецца на гарэ ал-Джудзі (11, 46). У Каране пастаянна праводзяцца паралелі паміж гісторыяй Нуха і Мухамада, у іх вусны ўкладаюцца адны і тыя ж словы (ёсць пэўныя паралелі і з гісторыямі Ібрагіма і Мусы). У посткаранічнай мусульманскай традыцыі існуе шмат паданняў, заснаваных у асноўным на юдэйскіх матывах.

Прыпавесць пра патоп атрымала шырокае і рознабаковае асэнсаванне ў еўрапейскім мастацтве і літаратуры. У жывапісе гэта не толькі славутыя фрэскі плафона Сікстынскай капэлы, створаныя Мікеланджэла, але і серыя графічных работ Леанарда да Вінчы, карціна Н. Пусэна «Зіма, або Патоп». Сцэны патопу былі асабліва папулярныя ў мастацтве рамантызму (Т. Жэрыко, У. Цёрнер, Дж. Марцін, І. К. Айвазоўскі). У фальклоры розных народаў узніклі песні і паданні пра патоп, у тым ліку ў рускай народнай творчасці — духоўныя вершы пра патоп і пра Ноя, якія часта ўяўляюць сабою перыфраз біблійнага тэксту:

В страхе смертном находился, Когда ветр с водой сразился, Ной с семьей. Черным враном извещался — Вран к ковчегу возвращался: Все земли нет...

У літаратуры гэтаму сюжэту прысвечаныя шматлікія творы: трагедыя галандскага драматурга XVII ст. Ё. ван дэн Вондэла «Ной» (1667), якая завяршае яго трылогію пра «гібель першага свету» (другая назва трагедыі «Ной») і з’яўляецца лагічным і ідэйным працягам трагедый «Люцыпар» і «Адам у выгнанні» (Вондэл вызначае Ноя як «пасла пакаяння», праводзячы паралелі з Янам Хрысціцелем, якому ён прысвяціў аднайменную паэму); эпічная паэма швейцарска-нямецкага асветніка Ё. Я. Бодмера «Ной» («Noah», 1750); рамана нямецкага пісьменніка шцюрмерскага пакалення Ф.М. Клінгера «Падарожжа перад патопам» («Reisen vor der Suendflutt», 1776), дзе пастух Махаль, муж адной з дачок Ноя, пасля простага і ціхага жыцця ў гарах трапляе ў так званы цывілізаваны свет і назірае яго разбэшчанасць і бесчалавечнасць (біблійны сюжэт становіцца пад пяром Клінгера інструментам сатыры). У гэтым шэрагу згадаем таксама драму А. Обэ «Ной», раман англійскага пісьменніка-постмадэрніста Дж. Барнса «Гісторыя свету ў дзесяці з паловай раздзелах», дзе прыпавесць пра патоп (і ў цэлым «пралог» біблійнага тэксту, што распавядае пра стварэнне свету і гісторыю чалавецтва да Запавету з Аўраамам) служыць для іранічнага пераасэнсавання ўсёй, і асабліва сучаснай, культуры.

Для многіх аўтараў (асабліва канца XIX — пачатку ХХ стагоддзя) сюжэт пра патоп стаў сродкам асэнсавання катастрафічнасці свету, непрытульнасці і самотнасці чалавека ў ім. Так, праз прызму біблійнага сюжэту і звязаных з ім фальклорных матываў, дапаўняючы яго арыгінальнай уласнай міфалогіяй, выказвае сваё «я» і разуменне свайго шляху ў свеце беларускі паэт Максім Багдановіч у сказе «Страцім-лебедзь» (1916). Паэт абапіраецца не толькі на тэкст Бібліі, але і на народны сказ пра «Страціма-птушку», змешчаны ў «Беларускім зборніку» Е. Р. Раманава. Змітрок Бядуля ўспамінаў, як Максім Багдановіч расказаў яму пра задуму «Страцім-лебедзя»: «Я задумаў твор на тэму біблейскага міфа. Гэтую тэму навеяла мне вайна, гібель мільёнаў і мой уласны лёс. Да чаго абрыдла мне такое жыццё! Дзень за днём у земстве. Справаздачы. Калонкі лічбаў...» Такім чынам, сам паэт паведаміў, што яго «Страцім-лебедзь» быў народжаны абвостраным адчуваннем бездані, да якой імкліва рушыць свет, усведамленнем хуткасці ўласнага канца і канца свету, а таксама прагай яго ачышчэння. Адсюль — гэты водгук трубы Страшнага Суда, якім пачынаецца тэкст:

Не анёл у трубу уструбіў – З хмары Бог старому Ною гаварыў: «Поўна з краем чаша гневу майго На людскія грахі ды бясчыннасці. Вось надойдзе часіна суворая, Лінуць з неба залівы бязмерныя І абмыюць ад бруду смуроднага Ўсю зямлю яны, белы-вольны свет». Пачынаў тут Ной будаваць каўчэг З таго дзерава ліванскага. Ўшыркі гэтаму каўчэгу — сто лакцёў, А ўдаўжкі — болей тысячы. Ды ўзяў туды Ной і птах і звяроў, Каб не звёўся іх род з зямлі. Ды не плыў к яму з мора сіняга Страцім-лебедзь — горды, моцны птах.

Пад пяром Багдановіча Страцім-лебедзь становіцца ўвасабленнем гордай і незалежнай асобы, душы паэта21, што не падуладная бруднаму і агіднаму свету і больш за ўсё цэніць неабсяжны прастор і свабоду:

Яго звычаі — арліныя, Яго ўцехі — сакаліныя; Пер’і-пер’ечкі бялеюцца Ды на золаку агнявеюцца. У яго ў крыле — трыста тры пяры: Узмахне крылом — быццам бор шуміць, Узмахне другім — што мяцель гудзіць.

Можа, дужаму і смеламу Страцім-лебедзю і ўдалося б перажыць патоп, ды «населі тут на лебедзя // Птахі дробныя ўсёй стаяю». Гэта выразны вобраз паэта, які гіне пад дробязнымі ўдарамі гэтага свету, прыносіць сябе ў ахвяру, але не скараецца:

Крыллі ўрэшце падламаліся, Галава ў ваду апусцілася. І пайшоў на дно мора сіняга Страцім-лебедзь — моцны, горды птах. Ад усіх цяпер патомкі ёсць, Ды няма адных — Страцімавых.

У сімвалічнай форме паэт перадаў не толькі задушлівую пераднавальнічную атмасферу «заходу Еўропы», крызіснага часу, але і ўласную трагедыю гранічнай самоты, трагедыю нязбыўнасці сваёй надзеі на шчасце, каханне, сям’ю, працяг роду, працяг жыцця. Нездарма, як успамінае Змітрок Бядуля, Максім Багдановіч, чытаючы яму свай верш, паўтарыў у асабістай рэдакцыі два апошнія радкі: «Ад усіх цяпер патомкі ёсць, // Ды няма адных — Максімавых...»

Прыклад Багдановіча яшчэ раз пацвярджае, якія сапраўды неабмежаваныя і шматмерныя сэнсы тояцца ў кожным невялічкім фрагменце біблійнага тэксту. А сучасныя паэты працягваюць разважаць над старонкамі пра патоп, над нашай катастрафічнай гісторыяй, над сённяшняй трывожнай сітуацыяй, у якой ізноў апынулася ўсё жывое і сам чалавек па віне чалавека, пра грозны гнеў і горкую справядлівасць Бога, які чакае нашай адказнасці за свае ўчынкі, за ўвесь свет. Працягваюць разважаць, як гэта робіць вядомая руская паэтка Святлана Аксёнава-Цтэйнгруд у вершы, напісаным у Мінску ў 2001 годзе:

Слово «потоп» было, конечно, допотопным.

В нем медленно топали динозавры

и мамонты

Первого мира.

Но даже если прибавить

слово — Всемирный,

все равно невозможно представить

мощь стихии, сметавшей сушу,

как пылинку со стола застывшей

Вселенной.

Мощь воды, поглотившей грешных людей

и безгрешных тварей,

которых расточительный Бог

уничтожил просто так,

из любви к искусству

создавать и рушить

и смертельной скуки

приговоренного к бессмертию.

Но Бог дал слово, что второго Потопа

не будет!

Он пунктуален, и слово Свое

не нарушит.

И потому миллионы других

избранников Божьих

Уничтожил огонь и сладкий дым

печей и камер.

И снова тоска неподвижна,

как серый камень.

Тоска ненасытной любви.

Мой праведный Боже

столько раз упомянут всуе,

что, наверно, икает.

И теперь такие игрушки Его забавляют,

которые не оставляют сомнений в успехе

Его самой главной, последней Его потехи.

На зеленом платье своем

Земля не латает прорехи.

Для чего? Если снова огонь. И вода.

И медные трубы.

И ожогом предчувствий

обуглены наши губы...

Ці спраўдзіў наш, Другі, свет надзею Бога? Ці не пахіснуў яе яшчэ больш? Ці навучыўся ён чаму-небудзь на прыкладзе таго, Першага, што назаўсёды згінуў пад хвалямі патопу? Невядома. Але цяпер на старонках Бібліі гэты малады пасляпатопны свет толькі робіць першыя крокі, і Ной чакае голасу Божага...