Хрыстус Валадар Сусвету. Фрэска з касцёла Сан-Клемэнтэ ў Таўлі. Каля 1123 г. (цяпер знаходзіцца ў Музеі Каталонскага мастацтва ў Барселоне).

Размова паміж іспанцам і беларусам заўсёды поўная адкрыццяў для абодвух. Мы распавядаем пра Тураў, Наваградак, Полацк і Вільню, пра Вялікае Княства Літоўскае, Вітаўта, Скарыну і пра тое, што Крэмль, — «гэта не ў нас». А жыхар кожнага з рэгіёнаў каралеўства паведаміць вам, што «Іспанія — краіна пятнаццаці нацыяў». Астурыйцы, баскі, андалузійцы, касцільцы ганарацца сваёй адметнай гісторыяй і культурай, літаратурай і былой ваеннай славай. Асобнае месца ў яркай мазаіцы пірэнейскіх народаў належыць Каталоніі — вечнаму суперніку сталіцы аб’яднанага яшчэ ў XVІ стагоддзі Іспанскага каралеўства. Каталонія — вялікая тэрыторыя на самым Паўночным Усходзе паўвыспы — з’яўляецца найбольш індустрыяльна высокаразвітым рэгіёнам каралеўства. Каталонскі народ захоўвае сваю непаўторную мову і культурную спадчыну, з кожным пакаленнем узбагачаючы еўрапейскую скарбонку новымі талентамі і шэдэўрамі. Нагадаем, што выдатныя мастакі ХХ стагоддзя Сальвадор Далі і Жоао Міро былі менавіта каталонцамі. У мінулым стагоддзі, у часы дыктатуры Франко, афіцыйны Мадрыд жорстка пераследаваў патрыётаў, забараняў каталонцам размаўляць на сваёй мове і адмаўляў ім у праве на нацыянальнае існаванне. Цяпер у Каталоніі назіраецца імклівы ўздым нацыянальнага адраджэння. Каталіцкі Касцёл прымае актыўны ўздзел у гэтым працэсе аднаўлення гістарычнай справядлівасці.

Невялікае мястэчка Таўль у пірэнейскіх гарах з’яўляецца апірышчам тысячагадовай хрысціянскай культуры Каталоніі. У 1123 годзе тут былі асвечаны два раманскія касцёлы. Ананімныя майстры стварылі на сценах параўнальна невялікіх храмаў велічныя цыклы фрэсак. У мінулым стагоддзі з выкарыстаннем найсучаснейшых метадаў фрэскі былі знятыя са сценаў і перанесены ў экспазіцыю Музея Каталонскага мастацтва ў Барселоне.

У касцёле Santa Maria de Tahull працавалі два мастакі. Найвышэйшае майстэрства прадэманстраваў Мадэруэльскі Майстар, іншыя творы якога таксама здолелі ідэнтыфікаваць каталонскія даследчыкі. У апсідзе касцёла ён намаляваў кампазіцыю Пакланення Каралёў Мадонне з Хрыстом. У цэнтры ўзвышаецца постаць Марыі, якая сядзіць на троне і трымае на руках Сына Божага. Яе фігура падпарадкавана амаль поўнай сіметрыі. Складкі адзення, выявы рук і ног, сілуэт і арнаментальныя дэталі трона — усё паўтараецца, няхай сабе не люстрана, у правай і ў левай частцы цэнтру кампазіцыі. Хрыстус на Яе каленях – не немаўлятка, а падлетак, які (мы ведаем з Пісання) ужо вучыў мудрасці людзей у святынях. Правая Ягоная рука ўзнята, галава ледзь павернута, а ў левай руцэ Ён трымае скрутак – сімвал Слова Божага. Трактоўка жывапісных формаў выканана майстрам паводле законаў раманскага мастацтва. Ва ўсім ён зыходзіць з плоскасці, не імкнучыся да ілюзорнага адлюстравання рэчаіснасці. Для яго галоўнае — перадаць духоўную сутнасць падзеі і вобразаў.

Мастак апантана любіць арнамент, які запаўняе сабой і плоскасную масу трона, і тонка тканыя аблямаванні мантыяў Мадонны і Хрыста. З рэгулярнасцю і рытмічнасцю, уласцівай арнаменту, намаляваны і ўсе фігуры кампазіцыі. Умоўнымі блікамі мастак вызначае толькі ніжнюю частку постаці Марыі, якая сапраўды глядзіцца найбольш пластычным фрагментам усёй фрэскі. У фігурах Яе і Хрыста галоўнай з’яўляецца строгая геаметрычная лінія, якая вострымі гранямі вызначае жывапісныя масы не толькі складак вопраткі, але і выяваў рук. Абліччы Мадонны і Хрыста таксама сведчаць пра імкненні мастака да ўрачыстай сіметрыі, якая ў Сярэднявеччы была прыкметай нябеснай гармоніі. Вялікія, шырока расплюшчаныя вочы Марыі (як і ў цэлым у абліччы Яе і Хрыста) выкананы паводле той жа мастацкай схемы, што і абліччы астатніх персанажаў фрэскі: у іх самае галоўнае — графічны пачатак, а не жывапіс, даволі тоўстыя лініі вызначаюць бровы, тонкія вусны, арачку падбародка. Але ў абліччы Мадонны выказаны такія моц і веліч (яны водгукам гучаць у твары Хрыста), што выявы каралёў і святых неяк адыходзяць на другі план, нягледзячы на ўсю непаўторную партрэтнасць іх рысаў. Цэнтр кампазіцыі ўладарна замкнёны мандорлай, ззяннем святасці, якое зыходзіць ад Марыі і Хрыста.

Верхняя, паўкупальная частка апсіды, на паверхні якой выканана фрэска, надае кампазіцыі нечаканы дынамізм. Справа і злева мастак намаляваў каралёў-магаў, што прынеслі дары Збаўцу. Ён нават пазначыў іх імёны, а над галовамі ў цемры ночы змясціў адразу дзве звеставальныя зоркі (яшчэ адно сведчанне любові раманскіх творцаў да сіметрыі). Увагнутая паверхня паўкупала прымушае каралёў пакланіцца Мадонне з Дзіцем. Ніжні ярус кампазіцыі (шэраг апосталаў пад намаляванай аркадай) служыць трывалай статычнай базай галоўнай фігурнай групе.

Венгерскі мастацтвазнаўца Андраш Сэкель так пісаў пра каларыт таўльскіх фрэсак: «Іх колеры маюць амаль такую ж вытанчанасць, як абстрактнае мастацтва. І не выпадкова, што пасля таго, як іх прыгажосць была адкрыта на пачатку ХХ стагоддзя, мастакі і крытыкі адразу ацанілі майстроў каталонскіх насценных размалёвак і алтарных карцін ХІІ стагоддзя як непасрэдных папярэднікаў сучаснага мастацтва»1.

Сапраўды, каларыстыка каталонскіх шэдэўраў уражвае чысцінёй і гучнасцю. У касцёле San Clemente de Tahull працаваў ананімны Таўльскі майстар. І зноўку цэнтр усяго фрэскавага цыклу знаходзіцца ў галоўнай апсідзе храма. Паўтараецца і пабудова кампазіцыі: на паўкупале — выява Хрыста ў атачэнні чатырох евангелістаў, а ніжні ярус займае шэраг фігураў святых. І тут мандорла замыкае цэнтральную фігуру Хрыста. Але ў гэтым творы каталонскага генія лінія раптам губляе сваё прыярытэтнае месца сярод сродкаў выразнасці. У хоры фарбаў дамінуе жывы блакіт. Фрагменты белага колеру — німб Збаўцы, стылізаваная геаметрыя выявы кнігі ў Ягонай руцэ і нібыта пад лінейку акрэслены ўчастак на грудзях Ягонай фігуры — толькі ўзмацняюць гэтую велічную нябесную мелодыю, але ад гэтага графічная мова не становіцца менш прыгожай. Лініі то разыходзяцца вахляром у складках пад правай рукой Хрыста, то плаўна перацякаюць, вызначаючы формы ў ніжняй частцы Ягонай фігуры. Ego sum lux mundi («Я ёсць святло свету») — чытаем мы на старонках Кнігі. А над плячыма Збаўцы халодна ззяюць грэчаскія літары альфа і амега, сімвал таго, што менавіта Ён ёсць пачаткам і канцом усяго існага. Трактоўка рук і твара Хрыста адрозніваецца ад манеры фрэскі ў касцёле Панны Марыі. І тут мастак не вызначае рэальных аб’ёмаў, але надае выявам больш інтэнсіўны характар, далікатна распрацоўваючы падпарадкаваную раманскай жывапіснай схеме пластыку формаў.

Касцёлы і фрэскі ў Таўлі былі створаны ў перыяд найвышэйшага ўздыму краіны. На шляху Рэканкісты каталонцы вызвалілі сваю радзіму ад чужынскага панавання і злучыліся ў магутную унію з Арагонам. Іх манархі пакінулі стары княжаскі тытул conde de Barcelona і пачалі называцца каралеўскім тытулам el seсor rey. Каталонія вырвалася з рамак правінцыйнай манархіі і пачала ўтварэнне еўрапейскай дзяржавы, якая валодала вялікімі абшарамі ў паўднёвай Францыі, Балеарскімі выспамі і нават на працягу трох пакаленняў займала Пелапанэс і Афіны. Але галоўным было Florecimiento espiritual — духоўны росквіт. Менавіта тады расквітнела паэзія каталонскіх трубадураў (trovatores), створаная на народнай мове. Каталонцы дамагліся ўсталявання свайго біскупства. Пад сцягам Хрыста нацыя дасягнула духоўных вышыняў і заняла пачэснае месца сярод еўрапейскіх народаў.

Наступныя стагоддзі прынеслі каталонцам перамогі і драмы, шчасце і расчараванне. Але менавіта духоўная сіла, што ўвасобілася ў вялікіх творах хрысціянскага мастацтва, зрабіла несмяротнымі народ і ягоную краіну, пра якую так мудра напісаў каталонскі гісторык Фэрран Сольдэвіла: «Каранаваная Пірэнеямі, аблямаваная водамі Сяродземнамор’я, Каталонія — гэта зямля мора і гор. Зямля ёсць фундаментам будынку, у якім праходзіць жыццё народа. Пакаленні нараджаюцца, жывуць і паміраюць. Мінаюць. А яна застаецца...»2.

Пакланенне Каралёў. Фрэска з касцёла Панны Марыі ў Таўлі. Каля 1123 г.