|
|
№
4(38)/2006
Галерэя
На кніжнай паліцы
Год Яна Паўла ІІ
Кардынал Зянон ГРАХАЛЕЎСКІ
КАТАЛІЦКІЯ ВЫШЭЙШЫЯ НАВУЧАЛЬНЫЯ ЎСТАНОВЫ
Ксёндз Юзаф КРУКОЎСКІ
АДНОСІНЫ ПАМІЖ ПАЎСЮДНЫМ КАСЦЁЛАМ Пераклады
Біблія і літаратуразнаўства
Паэзія
Хрысціянская думка
З архіваў часу
Мастацтва
|
З пэўнага часу гэта пачалі заўважаць і задаваць пытанне: чаму так адбываецца, што краіны, найбольш перадавыя ў галіне навукі, тэхнікі і культуры, — гэта менавіта тыя краіны, дзе хрысціянства з найдаўнейшых часоў мела самы вялікі ўплыў? Якім чынам Еўропа (уключна з Расіяй і Беларуссю) і Паўночная Амерыка сёння маюць дамінуючы культурны ўплыў, хочам мы гэтага ці не? Хоць Амерыка — маладая краіна, аднак большасць яе жыхароў паходзяць з хрысціянскага асяроддзя; краіны былога Савецкага Саюза таксама, нягледзячы на 70 гадоў пераследу і насаджэння атэізму, таксама маюць старажытную хрысціянскую культуру. Якім чынам гэта адбываецца ў той час, калі хрысціянства абвінавачваюць у распаўсюджванні цемрашальства, забабонаў, у захаванні невуцтва з мэтаю трымаць народы ў падпарадкаванні і ў заўсёды варожым стаўленні да навукі, бясконца спасылаючыся пры гэтым на Галілея. Гэта ўсім вядомыя абвінавачванні, якія бясконца паўтараліся, таму што яны з’яўляюцца часткаю агульнай спадчыны. Але толькі Галілей з’яўляецца тым адзіным прыкладам, што паўтараецца безліч разоў з-за адсутнасці іншых, і ўсе гэтыя «догмы» пачынаюць трашчаць па швах. Напачатку звернем увагу на тое, што такое бачанне хрысціянства і, у прыватнасці, каталіцтва з’яўляецца страшэннаю інсінуацыяй непрыхільнікаў. Большасць навукоўцаў з пачатку Сярэднявечча да XVIII ст. і нават пазнейшых часоў былі хрысціянамі. Іх шмат таксама і сёння, але яны вымушаныя хаваць гэта перад абліччам дэспатычнага атэізму, званага «рацыяналістычным», якому, аднак, менш за ўсё ўласціва рацыянальнае. Адукацыя, у прыватнасці, найбяднейшых, стварэнне універсітэтаў, грамадская дзейнасць, мадэрнізацыя сельскай гаспадаркі, увядзенне ў карыстанне вадзяных млыноў як новай рухаючай сілы, пачаткі металургіі і распаўсюджанне гэтых навуковых ведаў, як і шмат іншага, адбыліся дзякуючы хрысціянству, асабліва ў яго манаскай форме. Еўропа не патанула ў жахлівым змроку ў часы варварскай навалы, а цывілізацыя не загінула толькі дзякуючы манахам, якія яе адбудоўвалі, аднаўлялі, неслі далей. А навука і веды так моцна развіліся на Захадзе толькі дзякуючы таму, што там існуе непахісная вера ў нейкае «ratiо», якое паходзіць з юдэа-хрысціянства. Нельга лічыць, што сярэднявечныя універсітэты, носьбіты тагачаснай культуры, паважалі толькі пастулаты веры на шкоду ўсяму рацыянальнаму. Гэта якраз наадварот. Шматлікія вялікія навукоўцы таго часу — Герберт з Арыльяка, найбольш адукаваны чалавек свайго часу, што стаў Папам Сільвестрам ІІ (999–1003), Альберт Вялікі, настаўнік святога Тамаша Аквінскага (каля 1193–1280), Адэляр з Бата (каля 1080–1142), Гіём з Конша (каля 1080–1150) — сцвярджаюць, што прычыну з’яваў трэба шукаць з дапамогаю розуму, а не ў фармулёўках догматаў веры. У тым, што датычыцца «дагматычнай дыктатуры» (двукоссе перакладчыка), якую Каталіцкі Касцёл нібыта навязаў універсітэцкаму асяроддзю, неабходна зрабіць невялічкі перагляд. «Сярод найбольш значных унёскаў Сярэднявечча ў сучасную навуку неабходна змясціць істотную свабоду доследаў універсітэцкай сістэмы, калі навукоўцы мелі магчымасць абмеркавання і дыскусіі па розных меркаваннях, прычым пазнаўчыя здольнасці чалавечага розуму прымаліся як дадзенае. Насуперак скажонаму вобразу Сярэднявечча, што сёння існуе ў масавай свядомасці, сярэднявечнае інтэлектуальнае жыццё зрабіла незаменны ўнёсак у развіццё заходняй цывілізацыі» (Томас Э. Вудс Малодшы [Thomas E. Woods junior]. How the Catholic Church Built Western Civilisation. Regnery. Вашынгтон DC 2005, с. 65). Менавіта гэтая вера ў розум, у тое, што свет створаны разумна і што дзякуючы сваім інтэлектуальным магчымасцям чалавечы розум здольны спасцігнуць яго, дазволіла развівацца навуцы. Сапраўды, з часоў старазапаветнага юдаізму гэтая праўда была прынятая, сфармуляваная і шмат разоў паўтораная.
«Калі я бачу Твае нябёсы, справу пальцаў Тваіх, месяц і зоркі, якія Ты ўмацаваў, то чым ёсць чалавек, што Ты пра яго памятаеш, і сын чалавечы, што Ты ўзгадваеш пра яго?
Ты ўчыніў яго мала меншым за Анёлаў, славаю і веліччу ўвянчаў яго. Паставіў яго валадаром над справай рук Тваіх, усё паклаў яму пад ногі…» «Незлічоныя, Пане, Твае справы. Усё Ты мудра стварыў…» (Пс 104 [103], 24). «Праслаўляйце Пана над панамі, які неба стварыў прамудра» (пар. Пс 136 [135], 3 і 5). «Ты ўсё ўсталяваў паводле меры і ліку, і вагі» (пар. Мдр 11, 21). Менавіта на такіх перакананнях грунтуецца ўся сучасная навука. І вельмі забаўна назіраць пэўных атэістычных «рацыяналістаў», якія ўсімі сіламі жадаюць, каб, скажам, квантавая тэорыя калі-небудзь атрымала тлумачэнне і каб усё без выключэння можна было вытлумачыць. Сапраўды, чаму, калі б Бог не існаваў, свет павінен быў бы быць вытлумачальным, а не хаатычным і непрадбачаным? Эйнштэйн казаў: «Існаванне незвычайнага азначае, што свет — спазнавальны». З другога боку, калі Бог, у найвышэйшай ступені разумная Істота, з’яўляецца Стварыцелем прыроды і чалавечага розуму (асабліва калі ён створаны «на вобраз Божы»), у нашай здольнасці спазнаваць прыроду няма нічога незразумелага. Вось чаму ў пэўны момант антычная навука апынулася ў тупіку. Старажытныя (гл. Клод Трэмантан [Claude Tresmontant]. Les problиmes de l’athйisme. Seuil. Парыж, 1972), такія, як Парменід і Эмпедокл, верылі ў нязменны і вечны сусвет, што было насамрэч формаю пантэізму, у выніку чаго любыя змены ўспрымаліся як ілюзорныя… але ў гэтым выпадку навука таксама становіцца ілюзорнаю, губляе пад сабою грунт. Гэта датычыцца таксама індуісцкай філасофіі упанішады, у якой Брахман — суцэльнае, сусветны розум — з’яўляецца адзінаю незнішчальнаю істотаю, у той час як успрымальны свет і ego — вынік ілюзіі. Сёння шмат філасофскіх сістэм, збудаваных на ўсходніх канцэпцыях, падзяляюць гэтыя меркаванні, у рэчаіснасці дастаткова супярэчныя аналізу матэрыі і рэальнасці. Мы, напрыклад, знаходзім у Анаксімандра (змяшаную з ідэяй хаосу), у Геракліта (з пантэізмам) канцэпцыю цыклічнасці сусвету (прысутную таксама ва упанішадзе) — сусвету, які змяняецца, але ў рэшце рэшт павінен вярнуцца ў зыходны пункт. Гэтая тэорыя знаходзіцца ў такіх самых путах: навошта займацца навукаю, калі праз шмат гадоў мы ізноў пачнем абмяркоўваць і шукаць тыя самыя рэчы, без усялякіх зменаў і прагрэсу. Калі разглядаць выпадковасць як прычыну ўзнікнення ўсяго існага ў яго разнастайнасці, што абвяшчалі Ляўкіп, Дэмакрыт, Эпікур (а сёння — атэістычны дарвінізм), гэта ніякім чынам не дазваляе ўявіць таго, што свет з’яўляецца ў аснове сваёй рацыянальным і што ён створаны разумна. Такі падыход неадменна ахутвае ўсё існае покрывам хаосу (тым, што атэістычныя дарвіністы адчайна спрабуюць знайсці ў прыродзе каб абгрунтаваць свой тэзіс: зубы «мудрасці» і дыназаўры з’яўляюцца памылкамі эвалюцыі, а ўся прырода — гэта проста нейкая «халтура»). А вось яшчэ адна грань такога падыходу: політэізм грэкаў і рымлянаў не змяшчаў багоў з іх цяжкім норавам вышэй за ўсё. Яны самі былі падпарадкаваныя лёсу — велізарнай сіле, непераадольнай і цалкам ірацыянальнай. Гэта яшчэ адзін тупік для навукі: вышэй за ўсё — гэты лёс, неадменны і неспасцігальны, які ўсё блакуе. Гэтая ідэя фатума ў прыхаванай ці экспліцытнай форме перапаўзае ў шмат якія старажытныя, і не толькі, формы рэлігійнасці. Яна прысутнічае таксама ў выглядзе прадвызначэння ў пэўных кірунках пратэстанцтва. Яна дамінуе ў астралогіі і ва ўсіх сучасных забабонах. Праблема ў тым, што кітайцы, індзейцы, прадстаўнікі ўсходніх народаў, якія самі не змаглі шмат зрабіць у развіцці навукі, дасягнулі вялікіх поспехаў у гэтай галіне цяпер, калі яны далучыліся да заходняй веры ў магчымасці навукі. Тое, што мы бачым у іх традыцыйнай філасофіі і рэлігіях, вельмі блізкае да становішча, у якім знаходзілася заходняя антычнасць: іх богі не з’яўляюцца Богам, а толькі звышлюдзьмі, і вышэй за іх — прынамсі для мысліцеляў, што часта фактычна лічылі сябе атэістамі, — знаходзіцца нейкая існасць, якая не з’яўляецца асобаю, а можа быць нейкім прынцыпам, што кіруе жыццём, напрыклад, у даосізме, або нірванай — вялікім небыццём, але не кімсьці. Сусвет жа разглядаецца або як уяўнасць, або як адзіная спрадвечная істота, як у пантэізме. Я шмат чаго спрошчваю, але збольшага гэта азначае, што калі, скажам, кітайцы і не лічылі, што прырода цалкам пазбаўлена парадку, для іх гэты парадак не быў творам разумнай асобы, ён быў недаступны для чалавека. Сусвет быў занадта складаным, а чалавек, які з’яўляецца яго неад’емнаю часткаю, быў абсалютна няздольны аддзяліць сябе ад яго, каб атрымаць пра яго аб’ектыўныя веды. Паколькі ў гэтых краінах развіваецца навука заходняга ўзору, няма нічога дзіўнага ў тым, што хрысціянства там не адстае ад яе. Погляды Арыстоцеля дазваляюць нам пазнаёміцца з яшчэ адным падыходам. Арыстоцель разглядаў нябесныя целы як больш-менш іманентныя боствы, якія рухаюцца па коле, бо ім падабаецца гэтая форма, з чаго вынікае, што ў прыродзе існуюць суб’ектыўныя сілы, якія не могуць быць вывучаныя па законах. Мы сустракаемся з тою ж перашкодаю ў політэістычных рэлігіях — напрыклад, у рэлігіях ацтэкаў ці інкаў — у якіх богі, што часта прыпадабняліся да сілаў прыроды (да грому, неба, сонца, зямлі), такія наравістыя, што ім неабходна прыносіць горы ахвяраў, каб паспрабаваць зрабіць іх хоць крыху менш варожымі. Навука — немагчымая. Няма нічога пэўнага, ніякіх законаў, нічога нельга прадбачыць, бо ўсё знаходзіцца ў руках суб’ектыўных стыхіяў. А вось яшчэ адна з характарыстык Бога юдэяў і хрысціянаў. Безумоўна, Ён можа зрабіць усё, што толькі пажадае, але Ён даў абяцанне і захоўвае яго. Пра гэта сведчаць гісторыя з вясёлкай і абяцаннем, дадзеным Ною, а таксама незлічоныя цытаты з Бібліі: «Пан (…) так сусвет умацаваў, што не пахіснецца» (пар. Пс 93 [92], 1). «Адказваючы, Пан сказаў Ёву з віхуры (…): Я замкнуў яго (мора) у межах Маіх і паставіў замкі і дзверы. І сказаў: Дагэтуль дойдзеш, не далей. Тут зламаеш свае ганарыстыя хвалі» (пар. Ёв 38, 1. 10–11). Тут мы маем яшчэ адзін з элементаў, неабходных для навукі. Калі няма трывалых законаў, любое сцвярджэнне адносна свету будзе няпэўным. Але ўсе цунамі свету не могуць прымусіць прадстаўнікоў заходняй цывілізацыі, даўніх хрысціянаў, сумнявацца ў тым, што калісьці будзе магчымым ведаць, прадбачыць і кіраваць цунамі. Мы ведаем, што свет упарадкаваны. Атэізм не пераадольвае гэтага хрысціянскага пераканання. Разам з тым мы ўбачылі, што ўпэўненасць у магчымасці навуковага прагрэсу неабходная для навукі і што яна таксама з’яўляецца часткаю юдэа-хрысціянскай спадчыны. «Учынім чалавека паводле Нашага вобразу і Нашага падабенства. Няхай пануе над рыбамі марскімі…» (пар. Быц 1, 26). «Напаўняйце зямлю і валодайце ёю; пануйце над рыбамі марскімі, над птаствам нябесным і над усімі жывымі істотамі, якія рухаюцца па зямлі» (пар. Быц 1, 26). Чалавек можа не толькі атрымаць веды, але і паглыбляць іх. Мы бачым гэтую праўду на практыцы ў схаластычнай філасофіі, у якой саму натуру Бога можна больш і больш спазнаваць праз разумовае вывучэнне аб’яўлення, святых тэкстаў. Тое самае датычыцца і навуковых доследаў. Доследаў, якія не з’яўляюцца непрыемнымі Богу, не замахваюцца на Яго ўсемагутнасць. Богу не шкада сваіх ведаў. У той час як абагаўленне прыроды, анімізм або пантэізм і нават пэўная форма экалогіі разглядаюць даследаванне прыроды як святатацтва, Бога юдэяў і хрысціянаў, які з’яўляецца трансцэндэнтным і знаходзіцца па-за прыродаю, не знеслаўляюць і не абражаюць навуковыя даследаванні. (Тады, калі чалавек, створаны паводле Яго вобразу і, з’яўляючыся часткаю прыроды, можа заставацца такім). Для таго, каб была магчымаю навука, неабходна, каб Бог быў трансцэндэнтным. У ісламе, дзе Бог — трансцэндэнтны і разумны, гэта выглядае інакш, але звязана з такою самаю перашкодаю: Алах не можа быць абмежаваны законамі прыроды. Ён — неспасцігальны, і жадаць спазнаць ягоныя лёсы — гэта ў пэўным сэнсе блюзнерства. Між тым Бог Бібліі цешыцца з таго, што бачыць, як чалавек становіцца навукоўцам: «Пан Бог учыніў з зямлі ўсіх звяроў палявых і ўсіх птушак нябесных і прывёў іх да Адама, каб убачыць, як ён назаве іх. І як Адам назваў кожную жывую істоту, такім і было яе імя. І назваў Адам імёнамі сваімі ўсякую жывёлу, птушак нябесных і ўсякіх звяроў палявых» (Быц 2, 19–20а). Свабода чалавека, якую ён мае з Божай волі, атрымлівае тут першынство перад свабодаю Бога, які з любоўю адыходзіць у бок і глядзіць… Тое, што Бог назірае і цікавіцца тым, што робіць чалавек, — гэта ўжо штосьці незвычайнае, але тут да таго ж гаворыцца пра пачатак абстракцыі, мовы, пра першы крок навукі, пра першы адыход ад іманентнага. Менавіта юдэі першымі даведаліся пра тое, што чалавек, безумоўна, з’яўляецца часткаю прыроды, але ў той жа час ён змог ад яе адасобіцца, узвысіцца над ёю, назваць яе і спасцігнуць. Бог зрабіў чалавека сваім супрацоўнікам. Ён зрабіў яго навукоўцам… і ўбачыў, што гэта было добра. Але яшчэ больш за тое ў гэтым цудоўным аповедзе з Бібліі прысутнічае погляд Айца, поўны любові… (той любові да чалавека, якой не было ў платонаўскага боства — найбольш блізкага ў антычным паганстве да Бога Абрагама, Ісаака і Якуба, да Бога Езуса). Аднак вернемся да апошняй умовы, што неабходная для развіцця навукі, і не толькі навукі, а і для прагрэсу наогул. Гэта — свабода. Родні Старк (Rodney Stark. The Victory of Reason, How Christianity Led to Freedom, Capitalism and Western Success. Ed. Random House. Нью-Йорк, 2005) даводзіць, што прагрэс у галінах эканомікі, доследаў, тэхналогій і індустрыі бярэ свой пачатак у прызнанні унікальнай каштоўнасці асобы. Магчымасць прымусіць рабоў выконваць працу перашкаджае адкрыццям. Славутае выказванне Арыстоцеля: «Калі б чаўнакі рухаліся самі, нам не былі б патрэбныя рабы» наадварот гучала б так: паколькі мы больш не жадалі мець рабоў, то змаглі прымусіць чаўнакі рухацца самім. Вось тлумачэнне таго, што краіны, якія не захоўвалі гэты хрысціянскі прынцып, нават з’яўляючыся хрысціянскімі, не маглі развівацца. Разумнасць чалавека і свету, трансцэндэнтнасць і вернасць Бога, вера ў прагрэс, свабода і прызнанне неад’емнай каштоўнасці чалавечай асобы — вось асноўныя элементы ў развіцці навукі, тэхнікі і культуры, якія, толькі пасля юдаізму, змагло аб’яднаць хрысціянства, бо яго Бог — адзіны сапраўдны. Чаму ж тут тады здзіўляцца, што культура, заснаваная на Яго слове, дасягнула поспеху, пакуль была Яму паслухмянай? Калі мы самі сабе не скажам гэтай праўды, нам яе скажуць кітайцы. Напрыканцы я б хацела прывесці словы аднаго з іх першых мысліцеляў, якімі Родні Старк таксама завяршае сваю кнігу: «Адно з пытанняў, якое нас папрасілі даследаваць, заключалася ў тым, чым тлумачыцца поспех, фактычная перавага Захаду над усім светам. Мы вывучылі ўсё, што было магчыма, з пункту гледжання гісторыі, палітыкі, эканомікі і культуры. Напачатку мы думалі, што гэта адбылося з-за таго, што вы маеце пушкі, мацнейшыя за нашыя. Пасля мы думалі, што гэта з-за таго, што ў вас лепшая палітычная сістэма. Пазней мы засяродзілі нашую ўвагу на вашай эканамічнай сістэме. Але за апошнія дваццаць гадоў мы зразумелі, што сэрцам вашай культуры з’яўляецца ваша рэлігія — хрысціянства. У гэтым прычына такой вялікай магутнасці Захаду. Хрысціянскія маральныя падмуркі сацыяльнага і культурнага жыцця сталі тым, што дало магчымасць з’явіцца капіталізму, а пасля гэтага — паспяхова перайсці да дэмакратыі. У нас няма наконт гэтага ніякіх сумненняў» (Тэкст узяты з кнігі Дэвіда Айкмана [David Aikman] Jesus in Beijing: How Christianity is Transforming China and Changing the Global Balance of Power. Regnery. Вашынгтон DC 2005, с. 5).
Пераклад з французскай мовы
Міколы Гракава
|
|
|