Старажытная беларуская літаратура як частка культурнай спадчыны нашага народа ўсё яшчэ чакае свайго глыбокага даследавання. Гісторыкі-медыявісты, лінгвісты, палеографы звярнулі на яе сваю асаблівую ўвагу ўжо ў першай палове XIX ст. У гэты час яны пачалі збор, сістэматызацыю, ідэнтыфікацыю, тэксталагічную апрацоўку і публікацыю твораў, якія можна далучыць да беларускай літаратуры Сярэднявечча.

У сувязі з падзеямі мінулага стагоддзя сістэматычная праца над тэалагічнаю спадчынаю нашай літаратуры не вялася. Пачатак перыяду рэлігійнага адраджэння ў нашай краіне напрыканцы XX ст. таксама амаль не закрануў гэтай галіны навукі, а між тым варта звярнуць увагу на тое «забытае», што пакінула нам беларуская літаратура XI–XV стст. У дадзенай працы мы абмяжуемся толькі аглядам тэалагічнай творчасці нашых выдатных пісьменнікаў, звяртаючы ўвагу на біблейскія аспекты асобных твораў.

Спецыфіка беларускай літаратуры Сярэднявечча непасрэдна звязана і з агульнаеўрапейскімі падзеямі, і з асаблівасцямі развіцця нашага рэгіёну. На землях Беларусі адбываўся паскораны пераход ад абшчынна-радавога да раннефеадальнага жыцця, мінуючы рабаўладальніцкі. Адначасова адбываўся вялікі ўплыў культуры Візантыі і ўсходнеславянскіх народаў, ад якіх да нас прыйшлі Святое Пісанне і базавае разуменне кніжнасці, але найперш быў важным прыход на нашы землі хрысціянства, галоўнага рухавіка Сярэднявечча. Усе гэтыя фактары прывялі да ўзнікнення ў даволі кароткім часе вялікай колькасці адметных літаратурных твораў.

Наша старажытная літаратура, якая была вымушана развівацца хутка, «праглынула» тое, што ёй прапанавала сярэднявечнае асяроддзе, дадаючы да яго здабыткаў свае погляды і своеасаблівы славянскі дух. Таму наша літаратура набрала рысаў сінтэтычнасці (шматжанравасці, універсальнасці, тэматычнага багацця). Аўтары пранікліся ідэямі ідэалізму (хрысціянскага, грамадскага, часам рыцарскага), дыдактызму (аб гэтым сведчыць вялікая колькасць казанняў, «Словаў» і павучэнняў) і элітарнасці (падкрэслівалася выключная роля князёў, епіскапаў і святых). Акрамя таго, нашу літаратуру характарызавалі сімвалічнасць (напрыклад — гісторыі), манументалізацыя вобразаў (зямлі, князёў), кананічнасць (клопат пра вернае захаванне хрысціянскай традыцыі) і прызначанасць (існавала канкрэтная мэта ўзнікнення твора, як, напрыклад, стварэнне гістарычнага дакумента ці развіццё культу святога).

Літаратуру XI–XV стст. паводле зместу можна падзяліць на рэлігійную і свецкую. Апошняя займае нашмат менш месца і, па большасці, таксама пранікнута рэлігійным духам, што знаходзіць сваё адлюстраванне ў змесце. Паводле паходжання, можна гаварыць пра літаратуру арыгінальную і перакладную. Рэлігійная літаратура беларускага Сярэднявечча падзяляецца на прапаведніцкую, агіяграфічную (інакш — жыційную) і апакрыфічную.

Біблія як помнік перакладной рэлігійнай літаратуры займае, зразумела, галоўнае месца ў жыцці беларускага сярэднявечнага грамадства. Яна стала настольнай кнігай хрысціянства, яшчэ вельмі маладога на нашых землях. Святое Пісанне надавала свой тон усёй літаратуры гэтага перыяду гісторыі. Адным з прыкладаў перакладу часткі Новага Запавету на нашай зямлі з’яўляецца Астрамірава Евангелле з XI ст.

Да прапаведніцкай літаратуры належаць перадусім творы Іларыёна, Клімента Смаляціча і Кірылы Тураўскага.

У гісторыі нашай культуры Іларыён вядомы як аратар, пісьменнік і рэлігійна-палітычны дзеяч. Пра ягонае жыццё захавалася вельмі мала звестак. Дакладна вядома, што ён быў аднадумцам князя Яраслава і першым мітрапалітам Кіеўскай Русі (1051–1055 гг.). З яго тэалагічнай спадчыны захаваліся «Слова пра Закон і ласку», «Спавяданне веры», «Малітва», «Павучэнне да ўсіх хрысціян» і «Слова да брата-слупніка».

«Слова пра Закон і ласку» было створана ў 40-я гады XI ст., што сведчыць пра хуткае пашырэнне на нашай зямлі візантыйскай адукаванасці. «Слова...» падзяляецца на тры часткі: 1. Узаемаадносіны Старога і Новага Запаветаў; 2. Пахвала князю Уладзіміру — хрысціцелю нашых земляў; 3. Малітва за краіну. Аўтар падае ўласную канцэпцыю сусветнай гісторыі, згодна з якой хрысціянства, з Божага намеру, пашыраецца на ўсе народы, у тым ліку і на наш. У першай частцы твора Іларыён паказаны як смелы і адукаваны тэолаг. Ён, жыва выкарыстоўваючы тэксты Старога Запавету (Стварэнне свету, гісторыя Абрагама, Агар і Сарры, Майсея, Гедэона, Якава і ягоных сыноў, а таксама прадказанні прарокаў, асабліва Ісаі і Ераміі), пераводзіць увагу чытача да Новага Запавету, дзе цытаты з Евангелістаў Мацвея і Яна, а таксама тэксты з Пасланняў апостала Паўла пераплятаюцца з уласнымі роздумамі пра змену эпохаў, якая адбываецца на вачах ягоных сучаснікаў. Так ён паказвае неабходнасць пераходу з язычніцтва да хрысціянства, своеасаблівае пераўтварэнне «старога» чалавека ў «новага», што вельмі характэрна для вучэння Апостала народаў — св. Паўла. Нават тады, калі Іларыён піша пахвалу князю Уладзіміру, ён звяртае ўвагу не столькі на ягонае мудрае кіраванне краінай, сколькі на тое, што ён першы стаў «пераўтвораным» чалавекам, прыняўшы хрост, што пазней прывяло да хрышчэння ўсяго народу і адыходу ад згубнага пакланення ідалам. У сваім творы Іларыён зусім звычайна выкарыстоўвае рытарычныя фігуры, паўтарэнні, экспрэсію, кантрастнасць, градацыю і іншыя метады, што сведчыць пра яго пісьменніцкае майстэрства.

Клімент Смаляціч (пам. пасля 1164 г.) паходзіў са Смаленскай зямлі, быў манахам, а з 1147 г. па 1155 г., з перапынкамі, — мітрапалітам Кіева. Вызначаўся як кніжнік і філосаф. Па сваіх поглядах быў супраць засілля грэчаскіх іерархаў на зямлі Кіеўскай Русі і кананічнага падпарадкавання Канстанцінопалю. Сваю вялікую адукаванасць, вытанчанасць (нават да вычварнасці) дэманструе гэты аўтар новай «інтэлектуальнай» плыні ва ўсходнеславянскай культуры.

З усіх твораў Клімента захаваўся толькі ліст да смаленскага святара Фамы, які абвінавачваў Смаляціча ў ганарлівасці і схільнасці да разумовага метаду вытлумачэння Святога Пісання, што было, паводле Фамы, недапушчальным для традыцыйнай кніжнасці. Клімент, адказваючы яму, дэманструе і сваю выдатную адукаванасць, і тэалагічную эрудыцыю. Выкарыстоўваючы аргументы з Бібліі, а менавіта Прамудрасць Саламона, Псалмы і Кнігу Эклезіяста, аўтар запрашае Фаму да іншага погляду на Святое Пісанне, хоць стыль ягонага ліста нельга назваць пакорлівым.

Адным з найбольш папулярных і выдатных кніжнікаў перадскарынаўскай эпохі з’яўляецца Кірыла Тураўскі (1110–1113 гг. — прыбл. 1183 г.). Вядома, што ён нарадзіўся ў сям’і багатых і знатных жыхароў Турава, атрымаў вельмі высокую, па тых часах, візантыйскую адукацыю, рана прыняў манаства, стаў святаром, галавою манастыра, а пра нейкі час прыняў радыкальнае рашэнне — замураваў сябе ў манастырскай вежы, дзе ў адзіноце распачаў сваю фактычную працу над Святым Пісаннем. Хутка ён стаў вядомым як аскет і пісьменнік, што прывяло яго да епіскапскага пасаду. Творчая спадчына Кірылы надзвычай вялікая. Бясспрэчна Кірылавымі лічацца 70 твораў, у тым ліку 8 урачыстых «Словаў», 3 прытчы, 30 малітваў, 12 моваў. «Златавусным Настаўнікам» назвалі Кірылу сучаснікі, якія параўноўвалі яго з Янам Хрызастомам і іншымі вялікімі красамоўцамі.

Сярод асаблівасцяў творчасці гэтага кніжніка варта адзначыць аўтарства (у адрозненне ад псеўданіміі ці ананімнасці іншых тагачасных аўтараў), шматпланавасць твораў (падзеі адбываюцца на некалькіх паралельных планах, найчасцей двух: прадметным і сімвалічным), пафаснасць і сінтэтычнасць (выкарыстанне традыцыйных метадаў разам з арыгінальнымі творамі аўтара). Кірыла свабодна валодаў і рытарычнай базай (метафарычнасць, параўнанні, сентэнцыі, змена тонаў, суперажыванні з чытачом), і лёгка выкарыстоўваў для абгрунтавання біблейскія тэксты і традыцыю хрысціянства.

Прыкладам пералічаных адметнасцяў з’яўляецца «Слова на Пасху», дзе пісьменнік вядзе сваю навуку на двух узроўнях. Першы — пейзажны (сонца, прырода), другі — чалавечы. Кірылава «сёння», якое гучыць мноства разоў, параўноўваецца з «учора», «новае» са «старым». Зразумела, аўтар стараўся такім чынам паказаць перамогу Хрыста праз Уваскрасенне. Роздумы аўтара пераплятаюцца ў гэтым творы з паралелямі са Святога Пісання. У «Слове на Узнясенне» красамоўца ідзе іншым шляхам. Кніжнік малюе розныя станы людзей, якія славяць Бога ў гэты дзень, ствараючы «люстраную» кампазіцыю «іерархія — народ». Логіка «Слова на Антыпасху» (на другую нядзелю пасля Пасхі) наступная: Кірыла спачатку ў пафаснай форме апісвае тое, што адбылося праз Уваскрасенне Хрыста, далей — Божыя дары, якія атрымаў кожны чалавек і ўвесь сусвет. Пасля гэтага пісьменнік апісвае розныя станы людзей (ад рыбакоў да патрыярхаў) і тое, што яны могуць атрымаць, калі павераць. Потым аўтар пераходзіць да апостала Фамы, малюючы яго як вучня, які захацеў больш за ўсіх спазнаць Хрыста. І ў гэтым месцы Кірыла падае шматлікія прыклады з Бібліі, асабліва вылучаючы Прарока Ісаю і евангеліста Яна, звяртаючыся пры іх дапамозе да Фамы і чытачоў.

Не толькі прапаведніцкая творчасць з’яўляецца характэрнай для Кірылы Тураўскага. «Прытча пра душу і цела» належыць да перлінаў сярэднявечнай літаратуры. Сэнс твора наступны: гаспадар пакідае на нейкі час вінаграднік і вызначае людзей, каб яго сцераглі, але не абакралі. Ён не знаходзіць нікога лепшага, як кульгавага і сляпога (кульгавы далёка не ўцячэ, бо не можа хутка бегчы, і сляпы не здолее нічога ўкрасці, бо не бачыць). Але яны вырашаюцьабрабаваць вінграднік, а для гэтага кульгавы (ён жа бачыць!) залазіць на плечы сляпому (ён жа можа хадзіць!), і такім чынам яны робяць сваю дрэнную справу. Як можна здагадацца, потым вяртаецца гаспадар і карае іх. Зразумела, што і сама структура тэксту, і змест апавядання непасрэдна звязаны са Святым Пісаннем.

Натуральна, што пісьменнік зноў прапануе ў тэксце некалькі ўзроўняў. Сама павучальная гісторыя — першы план апавядання. Другі мае маральны падтэкст: «кульгавым» аўтар называе слабое цела чалавека, а «сляпой» — душу, якая не ведае Бога. Такім чынам, прытча набывае дадатковы сэнс. Але ж ёсць яшчэ і трэці план! Прытча абапіраецца на канкрэтныя гістарычныя падзеі, што адбываліся ў часы жыцця Кірылы, а дакладней, яна датычыць дзвюх ерасяў: Лявонція, які за падтрымкаю князя Андрэя Багалюбскага выказваўся супраць Боскай прыроды Хрыста, і Фядоркі (інакш — Федарца), епіскапа, які разам з Палікарпам, адным з іерархаў Царквы, выступаў з падобнымі поглядамі. Фядорка стаў прататыпам сляпца, а князь Андрэй — кульгавага. А ён і насамрэч быў кульгавы. Гэта значыць, што Кірыла скіраваў свой твор да канкрэтных адрасатаў!

Да літаратуры агіяграфічнай можна далучыць наступныя творы: «Сказанне пра Барыса і Глеба» (другая палова XI ст.), «Жыціе Феадосія Пячорскага» (пач. XII ст.) славутага Нестара, «Жыціе Еўфрасінні Полацкай» (кан. XII – пач. XIII ст.), «Жыціе Кірылы Тураўскага» (XIII ст.), «Жыціе Аўрамія Смаленскага» (першая пал. XIII ст.), «Хаджэнне ігумена Данііла», аўтабіяграфія з пач. XII ст.

Дадзеныя творы адназначна рэлігійныя, хоць кожны з аўтараў мае сваю спецыфіку ў выкарыстанні тэкстаў Бібліі. Як прыклад такога тыпу літаратуры мы затрымаемся на «Жыціі Еўфрасінні Полацкай», якое ўзнікла ў канцы XII ст. ці ў першай палове XIII ст. Стыль гэтага помніка акрэсліваецца як манументальна-гістарычны, а належыць ён да жанравага тыпу «жыціяў-біясаў» (нескарочаных, поўных апавяданняў аб жыцці нейкага чалавека). Літаратурны «іканапіс» — так называюць даследчыкі гэтую працу аўтара. Абапіраючыся на рэальную гісторыю, ананім малюе ідэалізаваную партрэтную выяву святой. Падзеі разгортваюцца па трафарэтнай агіяграфічнай схеме. Асаблівасцю твора з’яўляецца спроба аўтара стварыць эмацыянальную напружанасць пры дапамозе драматычных дыялогаў.

Іншым прыкладам агіяграфічнай творчасці з’яўляюцца перакладныя творы, такія як «Жыціе Аляксея, чалавека Божага», класічны ўзор перакладной рэлігійнай біяграфіі з XV ст., альбо «Жыціе трох віленскіх пакутнікаў», якое трапіла ў нашую краіну таксама ў XV ст. У гэтых невялікіх апавяданнях біблійныя тэксты амаль не выкарыстоўваюцца.

У XI ст. — першай палове XII ст. на нашыя землі трапілі не толькі кананічныя тэксты, але і так званыя апокрыфы. Гэтая літаратура дайшла да нас альбо непасрэдна з Візантыі, альбо праз падарожнікаў-пілігрымаў, якія, вяртаючыся са святых месцаў, прыносілі гэтыя творы з сабою. З рэлігійнай часткі перакладной літаратуры нас могуць цікавіць наступныя: «Блуканне Багародзіцы па пакутах» (арыгінал з V ст., у нас — з XII ст.), «Аповесць пра трох каралёў» (арыгінал з XIV ст., у нас — з другой паловы XV ст.), «Пакуты Хрыста» (XV ст.). Хоць у гэтых творах часта выкарыстоўваюцца біблейскія персанажы, самі тэксты Бібліі падаюцца вельмі рэдка.

Праведзены агляд беларускай старажытнай літаратуры дазваляе зрабіць некаторыя высновы. Наша тэалагічная літаратура (і арыгінальная, і перакладная) за кароткі час дасягнула значных поспехаў. Яе аўтараў характарызуе добрае веданне Святога Пісання і хрысціянскай традыцыі, біблейскія тэксты ўжываюцца жыва і свабодна, што сведчыць пра выдатную адукаванасць пісьменнікаў і іх тэалагічную эрудыцыю.

Было б шкада, калі б тэолагі, у адрозненне ад вучоных, якія займаюцца свецкімі дысцыплінамі, не заняліся вывучэннем, аналізам і распрацоўкай тае тэалагічнай спадчыны, якую пакінулі нам і вялікія красамоўцы, і агіёграфы, і ўсе тыя, хто адшукваў і перакладаў на беларускую мову класічныя творы Сярэднявечча.