1. Уступная частка:
Ян Павел ІІ і Цэнтральная і Усходняя Еўропа
Я вельмі рады магчымасці ўдзельнічаць у гэтым сімпозіуме «Ян Павел ІІ — чалавек веры і культуры». Сардэчна дзякую кс. біскупу Антонію Дзям’янку за запрашэнне.
Напачатку мне хацелася б звярнуць увагу на тое, што сімпозіум, які праходзіць менавіта тут, у Мінску, вельмі важным палітычна-навуковым цэнтры Усходняй Еўропы, мае асаблівае значэнне і адмысловае вымярэнне. Ян Павел ІІ, як ніхто іншы, належным чынам ацаніў месца Цэнтральнай і Усходняй Еўропы ў еўрапейскім, і тым самым у сусветным, вымярэнні. Мне хацелася б падкрэсліць чатыры аспекты ацэнкі гэтага значэння.
Па-першае, Ян Павел ІІ вырашальным чынам садзейнічаў таму, што «мур», які аддзяляў частку Цэнтральнай і Усходняй Еўропы ад астатняй часткі кантынента, быў разбураны. Будучы апораю для «Салідарнасці», якая вяла мірнае змаганне, і выкрываючы ідэалогію камунізму — ідэалогію зняволення, ён прычыніўся не толькі да падзення камунізму ў Польшчы, але таксама і да падрыву асноваў усёй савецкай імперыі. У сувязі з гэтым многія краіны сталі незалежнымі, набралі жыццёвай моцы і пачалі дыхаць паветрам свабоды. Карта Усходняй Еўропы афарбавалася ў новыя колеры. Папа неаднойчы і на розных узроўнях абараняў неад’емныя правы народаў. Не толькі пабочныя палітыкі, мысліцелі і журналісты падкрэслівалі гэты істотны ўнёсак Яна Паўла ІІ у палітычнае адраджэнне краінаў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, але нават Гарбачоў у італьянскай газеце «La Stampa» ў 1992 г. прызнаў: «Можна сказаць, што падзеі, якія ў апошнія гады адбываліся ва Усходняй Еўропе, былі б немагчымыя без імпульсу з боку Папы і без той выключнай ролі, таксама і палітычнай, якую ён адыграў на сусветнай арэне».
Па-другое, Ян Павел ІІ папулярызаваў ідэю Еўропы ад Атлантыкі ажно да Урала і паказваў на славянскія краіны як на другое «лёгкае» Еўропы. Пра такую Еўропу Папа гаварыў не толькі біскупам і вернікам Еўропы1, але таксама палітыкам і вучоным2.
Трэці аспект ацэнкі Папам значэння краінаў Цэнтральнай і Усходняй Еўропы — гэта зварот увагі на багацце рэлігійных, духоўных і культурных каштоўнасцяў гэтых краінаў. Шмат можна было б сказаць на гэтую тэму. Перадусім мне хацелася б звярнуць увагу на той факт, што ўжо на пачатку свайго пантыфікату, у 1980 г., у апостальскім лісце Egregiae virtutis (31 снежня 1980) Папа абвясціў святых Кірыла і Мятода, апосталаў славянаў, поруч са св. Бэнэдыктам, апекунамі Еўропы. Ён падкрэсліў у гэтым дакуменце, што «абвяшчэнне святых Кірыла і Мятода, поруч са св. Бэнэдыктам, апекунамі ўсёй Еўропы цалкам адпавядае знакам нашага часу» (№ 3b); што абвяшчэнне Евангелля, «дзеля якога працавалі браты, апосталы славянаў (...), сталася шляхам і спосабам узаемнага пазнання і адзінства розных народаў Еўропы, у момант яе нараджэння, і забяспечыла сучаснай Еўропе супольную духоўную і культурную спадчыну» (№ 3c).
Праз пяць гадоў Ян Павел ІІ у тысячную гадавіну евангелізацыйнага подзвігу святых Кірыла і Мятода выдаў спецыяльную энцыкліку Slavorum Apostoli (2 чэрвеня 1985 г.), багатую зместам, у якой нагадваў, што справа святых братоў з Фесалонікаў — «гэта выдатны ўнёсак у стварэнне супольных каранёў Еўропы, якія дзякуючы сваёй трываласці і жыццёвай сіле становяцца адным з найважнейшых арыенціраў, які не можа абмінуць ніводнае сур’ёзнае намаганне стварыць новае адзінства кантынента ў нашыя часы» (№ 25b). «Пачынаючы з ІХ ст., — працягваў Святы Айцец, — калі ў хрысціянскай Еўропе фармаваўся новы лад, святыя Кірыл і Мятод нясуць пасланне, актуальнае таксама для нашай эпохі, якая сярод шматлікіх і складаных праблемаў рэлігійнага і культурнага, дзяржаўнага і сусветнага характару шукае жывое адзінства ў сапраўднай супольнасці разнастайных элементаў» (№ 26а). Папа яшчэ дадаў: «Рэалізуючы ўласную харызму, Кірыл і Мятод зрабілі вырашальны ўнёсак у будаванне Еўропы не толькі як супольнасці хрысціянскай веры, але і як дзяржаўнага і культурнага арганізма» (№ 27а).
Акрамя гэтага Папа наведаў многія краіны Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, прычым не толькі тыя, якія дагэтуль існавалі на картах (напр., Польшча, Чэхаславакія, Венгрыя, Румынія, Балгарыя, Албанія), але таксама і новыя (Харватыя, Славенія, Боснія і Герцагавіна, Літва, Латвія, Эстонія, Украіна, Казахстан, Арменія, Азербайджан), выказваючы павагу і прызнанне духоўна-культурных каштоўнасцяў кожнай з іх і духоўна падтрымліваючы гэтыя народы ў перспектыве іх сапраўднага развіцця.
Чацвёрты аспект — гэта няспынная малітва Яна Паўла ІІ за краіны Цэнтральнай і Усходняй Еўропы. Колькі разоў падчас узгаданых раней падарожжаў і сустрэч мы чулі ягоныя словы, скіраваныя да Бога з просьбай за гэтыя краіны ці абяцанне такой малітвы. Трэба пры гэтым памятаць, што Папа сапраўды быў чалавекам глыбокай малітвы. Дазвольце тут для прыкладу працытаваць фрагмент адной з такіх малітваў з энцыклікі Slavorum Apostoli, напісанай у 1985 г., калі на тэрыторыі згаданых краінаў панаваў камунізм, знішчалася рэлігія і прапагандаваўся атэізм:
«О Божа вялікі, у Тройцы адзіны, я давяраю Табе спадчыну веры славянскіх народаў, захавай яе і благаславі гэтую справу Тваю! (...) Ойча, выслухай малітвы ўсяго Касцёла, які сёння просіць Цябе, каб людзі і народы, якія дзякуючы апостальскай місіі святых салунскіх братоў пазналі і прынялі Цябе, сапраўднага Бога, і праз хрост увайшлі ў святую супольнасць Тваіх сыноў, маглі надалей без перашкодаў прымаць з радасцю і даверам гэтую евангельскую праграму, а таксама рэалізоўваць свае чалавечыя магчымасці на падставе іх вучэння!
— Каб маглі згодна з уласным сумленнем ісці за голасам Твайго паклікання шляхам, упершыню паказаным ім адзінаццаць стагоддзяў таму!
— Няхай ніхто не ставіцца да іх прыналежнасці Валадарству Твайго Сына як да чагосьці, што пярэчыць карысці іх зямной айчыны!
— Каб яны маглі аддаваць Табе належную хвалу ў асабістым і грамадскім жыцці!
— Каб яны маглі жыць у праўдзе, любові, справядлівасці і месіянскім супакоі, які ахоплівае людскія сэрцы, супольнасці, зямлю і ўвесь сусвет!
— Каб з пачуццём чалавечай годнасці і годнасці сыноў Божых яны маглі пераадольваць усялякую нянавісць і перамагаць зло дабром!
— Учыні таксама, Божа ў Тройцы адзіны, каб праз заступніцтва святых салунскіх братоў уся Еўропа ўсё больш адчувала неабходнасць адзінства ў хрысціянскай веры і стварэння братэрскай супольнасці ўсіх яе народаў; каб яна магла пераадолець незразуменне і ўзаемны недавер, а таксама вырашыць ідэалагічныя канфлікты праз супольнае прызнанне праўды і даць усяму свету прыклад справядлівага і мірнага суіснавання, які абапіраецца на ўзаемную павагу і непарушную свабоду» (№ 30).
Ці ж мы не павінны быць удзячныя Яну Паўлу ІІ за тое, што праз яго клопат мы, з аднаго боку, ужо маем плады дабра, аб якім ён прасіў Пана, а з другога боку, яго малітва і намаганні заахвочваюць нас надалей імкнуцца ўзбагачаць нашыя краіны і ўвесь еўрапейскі кантынент сапраўднымі каштоўнасцямі, пра якія ішла гаворка, і жаданым адзінствам веры.
Пасля ўступных заўваг, якія надаюць своеасаблівы каларыт сённяшняй сустрэчы, я пераходжу непасрэдна да сваёй тэмы, арганічна звязанай з агульнай праблематыкай сімпозіума. Гаворка пойдзе пра ролю Яна Паўла ІІ у сферы каталіцкіх вышэйшых навучальных установаў. Аднак перш за ўсё я паспрабую сцісла акрэсліць гэтую тэму ў шырокім цэнтры зацікаўленасці Папы праблемамі навукі і культуры, у чым ён ніколі не выпускаў з-пад увагі перспектывы веры.
2. Спадчына Яна Паўла ІІ і свет навукі
Ян Павел ІІ пакінуў нам як спадчыну вельмі багатае вучэнне і свой захапляльны прыклад. Для Касцёла і ўсяго свету гэта таксама з’яўляецца вялікім выклікам і пасланнем, якое схіляе да роздуму.
Гэты Папа стаяў на чале Касцёла больш за дваццаць шэсць гадоў і пакінуў пасля сябе восемдзесят пяць тысяч старонак вучэння; ён выказваўся адносна найважнейшых праблемаў Касцёла і сучаснага свету, а таксама вельмі часта звяртаў увагу на ролю і значэнне навукі, выхавання, адукацыі і вышэйшых навучальных установаў у Касцёле3.
У навуковым асяроддзі Ян Павел ІІ вядомы як выдатны мысліцель, руплівы пашыральнік культуры і дыялогу хрысціянства з сучасным светам, а таксама як паважаны ўсімі прафесар філасофіі ў Кракаве і ў Каталіцкім люблінскім універсітэце. Сваю любоў да ведаў і разуменне неабходнасці ўзбагачаць свет сучаснай навукі праўдай Евангелля Папа яскрава праявіў пазней у сваім служэнні паўсюднаму Касцёлу. Шмат разоў ён звяртаўся да людзей навукі, да шматлікіх універсітэтаў і навучальных цэнтраў, да спецыялістаў у розных галінах навукі, да міжнародных арганізацый, якія займаюцца пытаннямі вышэйшай адукацыі, напр. ЮНЕСКА, да ўдзельнікаў разнастайных кангрэсаў і навуковых сімпозіумаў. Ён збіраў вучоных на розныя дыскусіі ў Кастэль Гандольфо, шчодра дзяліўся з усімі пладамі сваіх разважанняў.
Ян Павел ІІ шмат увагі прысвяціў Папскай акадэміі навук, самай старэйшай, заснаванай у 1503 г. і адзінай наднацыянальнай. Акрамя таго ў 1994 г. ён заснаваў дзве новыя акадэміі: Папскую акадэмію грамадскіх навук і Папскую акадэмію абароны жыцця, дзе працуюць выдатныя вучоныя з усяго свету. Папа Ян Павел ІІ рэфармаваў акадэміі выключна касцёльнага характару: Папскую акадэмію св. Тамаша Аквінскага і Папскую тэалагічную акадэмію (1999 г.); ён зацвердзіў таксама новыя статуты іншых Папскіх акадэмій (Папскай акадэміі Беззаганнай Панны Марыі (1995 г.) і Папскай міжнароднай марыйнай акадэміі (1997 г.); Папскай ганаровай акадэміі музыкі, выяўленчага мастацтва і прыгожага пісьменства пры Пантэоне (1995г.) і Папскай акадэміі «Cultorum Martyrum» (1995 г.). Развіццё адукацыі — мэта заснаваных таксама Янам Паўлам ІІ Папскай рады па справах сям’і (1981 г.), Папскай рады па справах культуры (1982 г.) і Папскай камісіі па справах душпастырства хворых і работнікаў аховы здароўя (1985 г.; з 1988 г. яна стала Папскай радай)4.
Абмяжоўваючы тэму праблематыкай каталіцкіх вышэйшых навучальных установаў, перадусім я хацеў бы звярнуць увагу на той факт, што Ян Павел ІІ з’яўляецца аўтарам двух асноўных нарматыўных дакументаў у гэтай галіне, дзякуючы якім ён здзейсніў больше адрозненне — таксама на заканадаўчым узроўні — паміж касцёльнымі універсітэтамі і каталіцкімі факультэтамі і універсітэтамі і факультэтамі. Карацей гэта можна акрэсліць так: паміж касцёльнымі вышэйшымі навучальнымі ўстановамі і іншымі каталіцкімі навучальнымі ўстановамі (бо касцёльныя навучальныя ўстановы з’яўляюцца таксама каталіцкімі). Тым не менш, калі ў гутарковай мове мы ўжываем тэрмін «каталіцкая навучальная ўстанова», мы не маем на ўвазе касцёльную ўстанову. Такую фармулёўку можна знайсці таксама ў дакументах Апостальскай Сталіцы5.
3. «Касцёльныя» вышэйшыя навучальныя ўстановы
Першым з гэтых дакументаў з’яўляецца апостальская канстытуцыя Sapientia christiana (15 красавіка 1979 г.), якая датычыць касцёльных універсітэтаў і факультэтаў6.
а) Між іншым, хацелася б адзначыць, што ўдзел Яна Паўла ІІ у падрыхтоўцы гэтага дакумента распачаўся за некалькі гадоў да ягонага выбара Папам. У 1973 г., калі ён быў яшчэ арцыбіскупам Кракаўскім, яго прызначылі членам Кангрэгацыі каталіцкай адукацыі. Менавіта тады ён зрабіў каштоўны і творчы ўнёсак у падрыхтоўку названай вышэй канстытуцыі. Пра гэта сведчаць дакументы пленарных сесій Кангрэгацыі. Падчас пленарнай сесіі, прысвечанай апошняй рэдакцыі згаданага дакумента, якая прайшла 14 сакавіка 1978 г., за некалькі месяцаў да абрання яго Папам, ён выказаў жаданне, якое было яго асабістым дапаўненнем, што дапамагае зразумець асобу Яна Паўла ІІ таксама як пастыра ў грамадстве, дзе ўціскаліся універсітэты і іншыя ўстановы культуры. Ён падкрэсліў права Касцёла на стварэнне ўласных вышэйшых навучальных установаў. Ён абараняў гэтае права, зыходзячы са свайго вопыту пастыра, які разумеў, што, абараняючы правы Касцёла, ён абараняе правы чалавека. Ён казаў, што гэтаму павінна спадарожнічаць няспыннае імкненне павышаць навуковы ўзровень касцёльных акадэмічных асяродкаў не толькі для таго, каб яны маглі канкурыраваць з дзяржаўнымі ўстановамі і мець міжнароднае прызнанне, але перадусім для таго, каб яны паспяхова спаўнялі евангельскую і прарочую місію Касцёла ў складаным дыялогу з сучасным светам навукі.
б) Касцёльныя універсітэты і факультэты — гэта тыя ўстановы, «якія пераважна займаюцца хрысціянскім Аб’яўленнем (для якіх Аб’яўленне з’яўляецца крыніцай ведаў і мудрасці), а таксама звязанымі з ім пытаннямі, якія такім чынам непасрэдна адносяцца да ўласцівага ім задання евангелізацыі7», а менавіта тэалогіяй, хрысціянскай філасофіяй, кананічным правам, гісторыяй Касцёла, хрысціянскай педагогікай і інш.
Гэтыя факультэты, ва ўсёй разнастайнасці іх форм і структур, з’яўляюцца навучальнымі ўстановамі Апостальскай Сталіцы. Па гэтай прычыне яны могуць быць заснаваныя і зацверджаныя толькі ёю. Навуковыя ступені на гэтых факультэтах дае таксама Святы Пасад. Тыя ж факультэты, якія кананічна не зацверджаны Апостальскай Сталіцай, не могуць даваць правамоцных навуковых ступеняў. Статуты і праграмы навучання паасобных факультэтаў павінны быць зацверджаныя Кангрэгацыяй каталіцкай адукацыі. Гэтая Кангрэгацыя здзяйсняе найвышэйшае кіраўніцтва імі ў адпаведнасці з нормамі права. Яна прызначае ці зацвярджае дэкана (рэктара, кіраўніка) гэтага факультэта. Пастаянныя выкладчыкі павінны спачатку атрымаць дазвол «Nihil obstat» Апостальскай Сталіцы8.
в) Касцёльныя універсітэты (у вузкім значэнні слова) сёння ёсць толькі ў Рыме. Іх сем: Gregorianum, Lateranum, Urbanianum, Angelicum, Salesianum, Santa Croce i Antonianum9.
У той час як касцёльныя факультэты, аўтаномныя ці тыя, што належаць да каталіцкіх ці дзяржаўных універсітэтаў, універсітэты ці акадэміі з некалькімі касцёльнымі факультэтамі і іншыя касцёльныя ВНУ па-за межамі Рыма існуюць ва ўсім свеце. Такіх установаў каля 160. Калі ж падлічыць усе паасобныя касцёльныя факультэты, іх каля 260.
Радуе факт, што пасля падзення камуністычнага рэжыму ў тых краінах, дзе ён быў пануючым, многія дзяржаўныя універсітэты ўключылі ў сваю структуру факультэты каталіцкай тэалогіі. Так адбылося ў Польшчы, на тэрыторыі былой ГДР, у Славакіі, Чэхіі, Харватыі, Славеніі, Літве і Румыніі. Гэта сведчыць пра тое, што па сутнасці камуністычны абскурантызм не здолеў знішчыць у гэтых універсітэтах шырокага светапогляду, адкрытасці ў пошуках праўды ва ўсіх вымярэннях, любоў да свабоды мыслення і ўспрымальнасць да духоўных каштоўнасцяў.
Да ліку гэтых навучальных установаў трэба дадаць каля 350 навучальных інстытутаў, філіялаў якога-небудзь касцёльнага факультэта (якія ад яго імя могуць даваць ступень бакалаўра ў пэўнай галіне касцёльных навук), 25 агрэгаваных інстытутаў (якія ад імя факультэта даюць таксама ступень магістра — ліцэнцыят) і 12 інкарпараваных у касцёльны факультэт (яны могуць даваць таксама ступень кандыдата навук — дактарат)10.
Акрамя гэтага існуюць Вышэйшыя інстытуты рэлігійнага навучання, пра якія ідзе гаворка ў 821 каноне Кодэксу Кананічнага Права. Часцей за ўсё іх утрымлівае які-небудзь тэалагічны факультэт; гэтыя інстытуты даюць вышэйшую адукацыю настаўнікам рэлігіі каледжаў і ліцэяў і кандыдатам для спецыяльных служэнняў (пастаянных дыяканаў, катэхетаў, аніматараў літургіі і інш.), а таксама для служэння ў Касцёле (у душпастырстве моладзі, сем’яў, розных асяродкаў, апекі над хворымі, сродкамі масавай інфармацыі і інш.)11.
г) Што датычыць ролі гэтых «касцёльных» вышэйшых навучальных установаў, то апостальская канстытуцыя Sapientia christiana вызначае перш за ўсё тры заданні, ці функцыі, да выканання якіх гэтыя ўстановы павінны рыхтаваць. «Гэтым факультэтам (Касцёл) давярае перадусім вельмі адказнае заданне з асаблівым клопатам рыхтаваць сваіх выхаванцаў да святарскага служэння, да настаўніцкай паслугі ў галіне святога навучання і да спаўнення найбольш складаных апостальскіх заданняў»12. Cярод такіх заданняў знаходзіцца справа «дыялогу з аддзеленымі братамі і нехрысціянамі» і спроба «адказаць на пытанні, якія ўзнікаюць у сувязі з навуковым прагрэсам»13.
Тры названыя функцыі, да выканання якіх павінны рыхтаваць касцёльныя факультэты, паказваюць важнасць гэтых факультэтаў для жыццяздольнасці і развіцця Касцёла. Яны патрабуюць адпаведнага аналізу ў кантэксце ўсёй канстытуцыі. Няцяжка, аднак, заўважыць, што гэтыя функцыі звязаныя з душпастырскімі заданнямі, з заданнямі службовага святарства14.Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што Sapientia christiana падкрэслівае: «Касцёльныя універсітэты і факультэты былі створаныя для будавання Касцёла і карысці вернікаў, таму неабходна, каб гэтую сваю мэту яны заўсёды мелі перад вачыма ў якасці крытэрыя сваёй руплівай дзейнасці» (IVb); з прычыны іх «скіраванасці на супольнае дабро Касцёла» іх належыць «лічыць каштоўным скарбам усёй супольнасці Касцёла» (IVа), а самі яны павінны «ўсведамляць сваю значнасць у Касцёле і свой удзел у яго служэнні ў межах сваёй кампетэнцыі» (тамсама); яны павінны «ў шчыльнай сувязі з іерархіяй і ў адпаведнасці са сваім характарам дапамагаць мясцовым Касцёлам і паўсюднаму Касцёлу ў сукупнасці евангельскага служэння” (арт. 3 § 3; гл. IV а). Касцёльны факультэт, які не адчувае свайго адказнага ўдзелу ў місіі Касцёла, у служэнні евангелізацыі, які не супрацоўнічае з іерархіяй Касцёла і з Настаўніцтвам Касцёла, на самай справе такім не з’яўляецца.
Дагэтуль я гаварыў пра ролю каталіцкіх вышэйшых навучальных установаў у кантэксце іх функцый і заданняў, да выканання якіх яны рыхтуюць. Зараз мне хацелася б закрануць функцыянаванне гэтых установаў у навукова-даследчай і дыдактычнай сферах.
Sapientia christiana так вызначае прадмет іх даследавання і навучання:
— больш глыбокае даследаванне розных галінаў святой навукі з асаблівай увагай да ўсё больш дасканалага разумення Божага Аб’яўлення і звязаных з ім пытанняў, а таксама Традыцыі, ці «спадчыны хрысціянскай мудрасці, перададзенай нам продкамі», і сістэматычнае тлумачэнне праўдаў веры15;
— аналіз у святле Божага Аб’яўлення новых пытанняў, якія ўзнікаюць з бегам часу (арт. 3 §1). «Новыя навуковыя дысцыпліны і новыя вынаходніцтвы ставяць праблемы, якія выклікаюць пытанні і правакуюць святую навуку. Таму неабходна, каб тыя, хто займаецца святою навукаю, выконваючы свой першасны абавязак дасягнуць больш глыбокага разумення аб’яўленай праўды праз тэалагічныя даследаванні, таксама супрацоўнічалі са спецыялістамі ў іншых навуковых дысцыплінах, як з веруючымі, так і з няверуючымі, стараліся аналізаваць і інтэрпрэтаваць іх сцверджанні і ацэньваць іх у святле аб’яўленай праўды” (ІІІс);
— вывучэнне адпаведнага спосабу перадачы праўдаў веры «сучасным людзям, якія жывуць у розных культурных асяроддзях» (арт. 3 § 1). Канстытуцыя паясняе: «Пастаянны кантакт з рэчаіснасцю пабуджае тэолагаў шукаць больш адпаведны спосаб перадачы веравучэння сучасным людзям, якія жывуць у розных культурных асяроддзях; бо „штосьці іншае ўяўляе сабою сам дэпазіт веры, ці тыя праўды, якія змяшчае ў сабе нашае каштоўнае веравучэнне, а штосьці іншае — спосаб іх абвяшчэння, хоць ён і захоўвае тое самае значэнне таго самага зместу“ (Gaudium et spes, 62b). Дакумент падкрэслівае, што гэта вельмі дапаможа ў тым, каб рэлігійныя веды і духоўная высакароднасць Божага народа развіваліся адначасова з навуковым і тэхнічным прагрэсам, а таксама каб душпастырская дзейнасць паступова вяла вернікаў да больш чыстага і сталага жыцця верай» (ІІІd);
— з прычыны таго, што касцёльныя факультэты звязаныя з душпастырскімі заданнямі, Sapientia christiana акрэслівае яшчэ і чацвёрты навукова-дыдактычны накірунак. Гаворка ідзе пра тыя навукі, «якія, хоць і не маюць непасрэднай сувязі з Божым Аб’яўленнем, аднак могуць вельмі моцна спрыяць справе евангелізацыі», напр., педагагічныя факультэты. Канстытуцыя важка дадае: «Таму Касцёл цэніць іх, засноўвае іх як касцёльныя факультэты, шчыльна злучаныя з іерархіяй Касцёла» (ІІІe).
4. «Каталіцкія» вышэйшыя навучальныя ўстановы
Ян Павел ІІ з’яўляецца аўтарам асноўнага законадаўчага дакумента, які датычыць універсітэтаў і іншых каталіцкіх ВНУ, — апостальскай канстытуцыі Ex corde Ecclesiae (15 жніўня 1990 г.)16. Гэта першы папскі нарматыўны дакумент адносна каталіцкіх універсітэтаў, для якіх ён павінен стаць, на думку Папы, «арыенцірам і своеасаблівай magna charta (вялікай хартыяй)», узбагачаным «доўгім і плённым вопытам Касцёла ў галіне універсітэцкай адукацыі, Касцёла, адкрытага на ўсё новае, што можа вырашыць праблемы ў будучыні, якая патрабуе смелай вынаходлівасці і нязломнай вернасці» (№8).
а) Каталіцкія універсітэты праводзяць даследаванні і выкладаюць розныя дысцыпліны, менавіта тыя самыя, што выкладаюцца ва ўсіх іншых універсітэтах і вышэйшых навучальных установах: медыцыну, літаратуру, эканоміку, інфарматыку, міжнародныя адносіны і інш., якія каталіцкія ВНУ імкнуцца ўзбагаціць філасофскім разважаннем і святлом Евангелля.
Касцёльныя факультэты, якія належаць да каталіцкіх універсітэтаў, кіруюцца канстытуцыяй Sapientia christiana, а не Ex corde Ecclesiae17.
У адрозненне ад касцёльных універсітэтаў і факультэтаў каталіцкія універсітэты могуць быць заснаваныя і зацверджаныя не толькі Апостальскай Сталіцай (Кангрэгацыяй каталіцкай адукацыі), а таксама Канферэцыяй епіскапату ці іншымі структурамі каталіцкай іерархіі, дыяцэзіяльным біскупам, са згоды дыяцэзіяльнага біскупа інстытутамі кансэкраванага жыцця ці іншай юрыдычнай асобай, духоўнай асобай і свецкімі (арт. 3). У гэтай галіне большую адказнасць нясуць ніжэйшыя касцёльныя ўлады. Зразумела, Кангрэгацыя каталіцкай адукацыі мае спецыяльныя заданні ў адносінах да каталіцкіх універсітэтаў, заснаваных ці зацверджаных ёю (яны пералічваюцца ў Annuario Pontificio).
Аднак канстытуцыя Ex corde Ecclesiae падкрэслівае права Апостальскай Сталіцы на ўмяшальніцтва «заўсёды, калі гэта неабходна» (арт. 1 § 1), а таксама абавязак кожнага каталіцкага універсітэта захоўваць адзінства з паўсюдным Касцёлам і Апостальскай Сталіцай, а не толькі з мясцовым Касцёлам (арт. 5 § 1), і давярае Кангрэгацыі каталіцкай адукацыі ажыццяўленне нормаў, згаданай канстытуцыі і выданне з гэтай мэтай адпаведных дырэктываў (арт. 9).
б) Думаю, што гэты дакумент, які датычыць каталіцкіх універсітэтаў, у пэўным сэнсе мае большае значэнне, чым Sapientia christiana. Я маю на ўвазе два аспекты:
— У той час, калі Sapientia christiana рэфармавала ўжо існуючыя правілы, Ex corde Ecclesiae стала першым дакументам такога тыпу адносна каталіцкіх універсітэтаў.
— У той час, калі колькасць касцёльных ВНУ, як ужо адзначана, дастаткова абмежаваная, каталіцкіх універсітэтаў вельмі шмат, яны розныя, і іх колькасць няспынна ўзрастае.
У свеце больш за 1300 каталіцкіх універсітэтаў, якія выконваюць сваю місію ў розных грамадскіх, палітычных, эканамічных, заканадаўчых, культурных, рэлігійных і іншых умовах. Яны існуюць, спаўняюць свае заданні, маюць прэстыж і развіваюцца нават у тых краінах, дзе католікаў вельмі мала. Напр., на Тайвані, дзе католікаў толькі 1,3 %, ёсць тры каталіцкія універсітэты (напр., у Fu-Jen University у Тайбеі ў апошнія гады колькасць студэнтаў штогод павялічвалася прыблізна на тысячу). Ёсць яны і ў Тайландзе, дзе католікаў менш за 0,5 % насельніцтва (у гэтым годзе ў Assumption University ў Бангкоку, які налічвае звыш 20 тыс. студэнтаў, адбыўся Міжнародны кангрэс Федэрацыі каталіцкіх універсітэтаў).
Таксама мне хацелася б адзначыць, што большасць каталіцкіх універсітэтаў была заснавана ў мінулым стагоддзі, пераважна пасля ІІ Ватыканскага Сабору. Толькі падчас пантыфікату Яна Паўла ІІ узнікла каля 250 новых каталіцкіх універсітэтаў18.
Сярод усіх краінаў, дзе панаваў камунізм, толькі ў Польшчы дзейнічаў адзіны каталіцкі універсітэт у Любліне, які цудоўна выконваў сваю ролю. Таму прыемны той факт, што пасля падзення гэтай зневаляючай палітычнай сістэмы ў краінах, пра якія ідзе размова, узнікаюць новыя каталіцкія універсітэты. Так адбылося ў Венгрыі, Славакіі, Украіне. У стане ўтварэння знаходзяцца каталіцкія універсітэты ў Харватыі, Славеніі і нават у Албаніі.
в) Немагчыма пераацаніць ролю гэтых універсітэтаў. Ян Павел ІІ вельмі шырока акрэслівае яе, з упэўненым энтузіазмам гаворыць пра яе ў першай частцы апостальскай канстытуцыі Ex corde Ecclesiae, што мае водгук таксама ва ўступе да канстытуцыі Sapientia christiana (Уступ, ІІ) і ў шматлікіх яго прамовах.
Як можна не заўважыць неабходнасць грунтоўнай фармацыі каталіцкай інтэлігенцыі — каталіцкіх урачоў, юрыстаў, журналістаў, палітыкаў, педагогаў, сацыёлагаў і іншых спецыялістаў, — каб дзякуючы багаццю ведаў і хрысціянскіх каштоўнасцяў яны спрыялі сапраўднаму прагрэсу чалавецтва.
Для таго, каб дакладна апісаць ролю каталіцкіх універсітэтаў у сучасным свеце паводле вучэння Яна Паўла ІІ, патрэбна было б напісаць асобны рэферат. Таму дазвольце прывесці толькі некалькі меркаванняў на гэтую тэму.
Ян Павел ІІ цытуе тэкст ІІ Ватыканскага Сабору, паводле якога каталіцкія універсітэты імкнуцца запэўніць «сталую і паўсюдную прысутнасць у грамадстве хрысціянскай думкі ва ўсіх намаганнях, скіраваных на развіццё вышэйшай культуры, а выхаванцы гэтых установаў сапраўды павінны адрознівацца сваімі ведамі і быць падрыхтаванымі да спаўнення ў грамадстве адказных абавязкаў, а таксама быць сведкамі веры ў свеце»19.
Ва ўступе да канстытуцыі Ex corde Ecclesiae Ян Павел ІІ заўважае: «У сучасным свеце, што вызначаецца бурным развіццём навукі і тэхнікі, задачы, якія стаяць перад каталіцкімі універсітэтамі, становяцца ўсё больш важнымі і тэрміновымі. Навуковыя і тэхнічныя адкрыцці, з аднаго боку, вядуць да вялізнага развіцця эканомікі і прамысловасці, з другога ж боку, выклікаюць неабходнасць своечасова знайсці сэнс, які дасць гарантыю таго, што новыя адкрыцці будуць служыць сапраўднаму дабру як асобнага чалавека, так і грамадства ў цэлым. (...) Каталіцкія універсітэты асаблівым чынам пакліканыя ўзяць на сябе гэтае заданне; хрысціянскае натхненне дапамагае ім падчас навуковых даследаванняў браць пад увагу маральнае, духоўнае і рэлігійнае вымярэнні і ацэньваць дасягненні навукі і тэхнікі з пункту гледжання цэласнага дабра чалавечай асобы» (№ 7а).
Незабыўны Папа таксама выказвае «глыбокае перакананне ў тым, што каталіцкі універсітэт безумоўна з’яўляецца адным з найлепшых сродкаў, якія Касцёл у пошуках упэўненасці і мудрасці ахвяруе нашай эпосе» (№ 10c).
Таму не выклікаюць здзіўлення словы Яна Паўла ІІ: «Я звяртаюся (...) да ўсяго Касцёла з упэўненасцю, што каталіцкія універсітэты неабходныя для яго росту, для развіцця хрысціянскай культуры і прагрэсу чалавека. Таму я заклікаю ўсю супольнасць Касцёла падтрымліваць каталіцкія вышэйшыя навучальныя ўстановы і дапамагаць ім у працэсе развіцця і аднаўлення» (№ 11а).
Зразумела, што для таго, каб каталіцкія універсітэты маглі належным чынам выконваць сваю ролю ў Касцёле і свеце, яны павінны рабіць усё магчымае, каб быць найлепшымі універсітэтамі. Яны павінны клапаціцца пра свой высокі ўзровень асабліва ў двух кірунках: ва ўзроўні навучання і ў каталіцкай самасвядомасці.
Беручы пад увагу тое, што ў гісторыі шмат інстытутаў кансэкраванага жыцця адыгралі важную ролю ў галіне вышэйшай адукацыі , будзе дарэчы прывесці наступную думку Яна Паўла ІІ з апостальскай канстытуцыі Ex corde Ecclesiae: «Многія каталіцкія універсітэты былі заснаваныя манаскімі кангрэгацыямі і ўвесь час утрымліваюцца імі. Няхай жа манаскія кангрэгацыі, якія займаюцца апостальствам вышэйшай адукацыі, надалей дапамагаюць гэтым установам у справе аднаўлення іх працы і надалей рыхтуюць законных братоў і сясцёр для плённага ўдзелу ў місіі каталіцкіх універсітэтаў» (№ 25а).
5. Заканчэнне
У гэтым годзе адзначаецца 450-я гадавіна смерці св. Ігнацыя Лаёлы і 500-годдзе з дня нараджэння св. Францішка Ксавэрыя. Два гэтыя вялікія святыя пазнаёміліся, калі былі яшчэ студэнтамі парыжскага універсітэта Сарбоны. Пасля на працягу стагоддзяў езуіты зрабілі значны ўнёсак у развіццё вышэйшай адукацыі. Таму я лічу патрэбным працытаваць урывак з ліста св. Францішка, напісанага ў Індыі да св. Ігнацыя Лаёлы (Касцёл прадпісвае святарам чытаць гэты ўрывак штогод 3 снежня ў Літургіі гадзінаў у дзень успаміну св. Францішка Ксавэрыя): «Да мяне часта прыходзіць думка скіравацца ў еўрапейскія універсітэты, асабліва ў Сарбону, і прамовіць да тых, у каго больш ведаў, чым любові, каб іх веды пачалі прыносіць плён: колькі душаў з-за іх занядбання замест таго, каб дасягнуць хвалы, ідзе ў пекла!». Я таксама ўпэўнены ў тым, што калі ў працэсе дзейнасці Касцёла, а менавіта ў канкрэтнай каталіцкай навучальнай установе веды не спалучаюцца з любоўю, такая ўстанова можа быць вельмі шкоднай у духоўным сэнсе.
Ад усяго сэрца я жадаю ўсім тым, хто нейкім чынам займаецца справай каталіцкага навучання ў Беларусі, каб іх працы спадарожнічала сапраўдная любоў: палымяная любоў да Хрыста, бескампрамісная любоў да Касцёла і ахвярная любоў да чалавека. Тады і толькі тады гэтае навучанне будзе сапраўды творчым і паслужыць на большую хвалу Божую, а тым самым сапраўднаму дабру чалавецтва.
- Гл., напр., Прамова падчас V Сімпозіума еўрапейскіх біскупаў, 5 кастрычніка 1982 г., № 2d; гл. таксама энцыкліка Redemptoris Mater, 25 сакавіка 1987 г., № 34 а; апостальскі ліст Euntes in mundum з нагоды тысячагоддзя хрышчэння Кіеўскай Русі, 25 студзеня 1988 г., № 12 с; Казанне ў Шпаеры (Германія), 4 мая 1987 г., № 7с.
- Гл., напр., наступныя прамовы: у рэзідэнцыі ЮНЕСКА, 2 чэрвеня 1980 г., № 9а; да ўдзельнікаў 76-й сустрэчы дыялогу ў Бергедорфе, 17 снежня 1984 г., № 2с; да Парламенцкай асамблеі савета Еўропы (ПАСЕ), 8 кастрычніка 1988 г., № 11а; да Еўрапейскага Парламента, 11 кастрычніка 1988 г., № 5; да групы еўрапейскіх парламентарыяў, 7 снежня 1990 г., у канцы. Гл. таксама падборку выказванняў Яна Паўла ІІ пад выразнай назвай Dall’Atlantico agli Urali nel segno di Christo. L’Europa vista da Giovanni Paolo II, a cura di T. Stenico e A. Piacenza, Sinopsis Iniziative Culturali, Genova 1991.
- Выказванні Яна Паўла ІІ адносна гэтай тэматыкі ў перакладзе на польскую мову змяшчае серыя выданняў пад рэд. С. Урбанскага: Edukacja w nauczaniu Koњcioіa, выдадзеная НДІ Вышэйшай школы кіравання і прадпрымальніцтва ім. Багдана Янскага, Варшава 1999 г. Выйшлі наступныя тамы: том І — Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła II (1978–1988), Варшава 1999 ; том ІІ — Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła II (1989–1999), Варшава 2000; том ІІІ — Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II (1978–1999), Варшава 2000; у бягучым годзе павінен выйсці том IV — Jan Paweł II o nauce.
- Гл. З. Грахалеўскі, Jan Paweł II a problem studiów i nauki, у L’Osservatore Romano, выд. на пол. мове, 10/2003, ss.56–57.
- Гл. апостальская канстытуцыя Ex corde Ecclesiae (цыт. ніжэй), уступ, № 8. Таксама можна прывесці тэксты, якія выразна адзначаюць, што касцёльныя навучальныя ўстановы — гэта пэўная форма каталіцкіх навучальных установаў: гл., напр., апостальская канстытуцыя Sapientia christiana (цыт. ніжэй), уступ, ІІІ а.
- AAS 71(1979) 469–499; гл.таксама Normy aplikacyjne, выдадзеныя Кангрэгацыяй Каталіцкай Адукацыі (тамсама, 500–521). Пераклад на пол. мову, напр., у : Jan Paweł II, Nauczanie Papieskie, Pallotynum — Poznań, II,1 (1979) 533–561 S. Urbański (red.), Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawła, том II, I, op.cit., ss. 13–62.
- Sapientia christiana, уступ, ІІІ а.
- Гл. Sapientia christiana, уступ, VI c, артыкулы 2, 5, 6, 7, 9 § 1, 18, 27 §2, 61–63, Normy aplikacyjne, арт.13 § 1, Кодэкс Кананічнага Права, каноны 816–817.
- Гл. альбом Pontificie Uniwersitа e Atenei Romani, Libreria Editrice Vаticana 2000 (тэксты падрыхтаваныя рэктарамі асобных навучальных установаў, фотаздымкі Г. Галонзкі). Гэты альбом выдадзены таксама ў перакладзе на англ. мову. Пасля яго выдання ў 2005 г. Папскі універсітэт «Antonianum» стаў універсітэтам.
- Адносна стварэння філіялаў, агрэгацыі і інкарпарацыі гл. Sapientia christiana артыкулы 62–63; Normy aplikacyjne, артыкулы 47–48; Congregatio de Instituzione Catholica, Notio affiliationis theologicae, а таксама адпаведныя ёй Normae, 1жніўня 1985 г. (пратакол Кангрэгацыі № 207/80), а таксама Normae de Instituti theologici aggregatione, 23 чэрвеня 1993 г. (пратакол Кангрэгацыі № 370/92).
- Гл. таксама Congregatio de Instituzione Catholica, Nota illustrativa,10 красавіка 1986 г., і Normativa per l’Istituto Superiore di Scienze Religiose, 12 мая 1987 г. Гэтыя тэксты знаходзяцца ў Seminarium 31 (1991) 179–201. Цяпер Кангрэгацыя каталіцкай адукацыі рыхтуе новы нарматыўны дакумент адносна гэтых інстытутаў.
- Sapientia christiana, уступ, ІІІ b; гл. таксама арт. 3 § 2, а таксама ІІ Ват. Сабор, дэкларацыя Gravissimum educationis, 11a.
- Gravissimum educationis, 11a; гл. Sapientia christiana, уступ, ІІІ b.
- У 25-ю гадавіну абвяшчэння апостальскай канстытуцыі Sapientia christiana, 27 красавіка 2004 г., у прамове, скіраванай да членаў Кангрэгацыі каталіцкай адукацыі Ян Павел ІІ падкрэсліў, што гэтая канстытуцыя для яго «вельмі важная, таму што яна дакладна датычыцца спаўнення „munus docendi“ Касцёла. „Заданне навучання“ вельмі неабходнае ў сённяшняй рэчаіснасці, якая, з аднаго боку, адзначаецца неверагодным тэхнічным прагрэсам, а з другога боку, рознымі супярэчлівасцямі, падзеламі і напружаннем. На самай справе Евангелле прыносіць добры і трывалы плён толькі тады, калі яно, — якое нястомна абвяшчаецца „ў спрыяльны і неспрыяльны час“ (пар. 2 Цім 4, 2), — уплывае на спосаб мыслення і да глыбіні пранізвае культуру (пар. Sapientia christiana, уступ, І). Менавіта такое ўзнёслае пакліканне адрознівае касцёльныя універсітэты і факультэты: яны павінны рабіць усё магчымае, каб спалучаць і яднаць свет навукі і культуры з праўдай веры, дапамагаючы адкрываць збаўчы парадак Божага плану ў рэчаіснасці гэтага свету» (l’Osservatore Romano, выд. на пол. мове, 7–8/204, s. 15). «Munus docendi» датычыць служэння біскупаў і прэзбітэраў, якія маюць удзел у іх уладзе: гл. ІІ Ват. Сабор, Lumen gentium, 21b, 23с, 24а, 25а; Christus Dominis 12–14; Presbyterorum ordnis, 2, 4.
- Gravissimum educationis, 11а; Sapientia christiana, уступ, ІІІ b; арт. 3 § 1.
- AAS 82 (1990) 1475–1509. l’Osservatore Romano, выд. на пол. мове, 1990, № 10–11, сс. 5–9; C. Урбанскі (рэд.) Uniwersytety w nauczaniu Jana Pawіa II, том II, op.cit., сс. 11–44.
- Ex corde Ecclesiae, арт. 1 § 2; Sapientia christiana, арт. 8 і 20 § 2.
- Гл. Congregatio de Instituzione Catholica, Universitates et alia Instituta Studiorum Superiorum Ecclesiae Catholicae: Index 2005, Civitas Vaticana 2005. Гэты спіс (на жаль, няпоўны) уключае як касцёльныя, так і каталіцкія навучальныя ўстановы паводле кантынентаў і краінаў і падае ў канцы (сс. 393–397) пэўныя статыстычныя дадзеныя.
- Gravissimum educationis, 10 а; пар. Ex corde Ecclesiae, 9; Sapientia christiana, ІІ а і ІІ f.