АД МІСІІ АПОСТАЛА АНДРЭЯ
ДА ПАНТЫФІКАТУ ЯНА ПАЎЛА ІІ:

Гіcторыя як сістэма ўяўленняў пра мінулае пэўнага народу ці цывілізацыі з’яўляецца ўсяго толькі схемаю, якою чалавечы розум імкнецца ўхапіць і акрэсліць жывую рэчаіснасць. І такая схема была б абсалютна непраўдападобнай, калі б яна не абапіралася на вынікі дзейнасці чалавека – галоўнага суб’екта гісторыі, кожны твор якога можа разглядацца як сатканы з сэнсаў тэкст, прызначаны для разумення і выкарыстання іншым. Бадай найважнейшую частку гэтых тэкстаў складаюць пісьмовыя крыніцы, уласна тэксты – апавядальныя (наратыўныя) і дакументальныя. Пісьмовыя крыніцы з’яўляюцца самай надзейнай апораю таксама і пры даследаванні гісторыі хрысціянства ў Беларусі, у т.л. і гісторыі Касцёла. (...)

Самым раннім пісьмовым помнікам, агульным для ўсіх усходніх славянаў, з’яўляецца летапісны звод пад назваю «Аповесць мінулых гадоў» («Повесть временных лет»), напісаная на пачатку ХІІ ст. і захаваная ў шматлікіх спісах, самыя раннія з якіх сягаюць да ХІІІ–ХІV стст. «Аповесць» увабрала ў сябе як рэальныя так і легендарныя падзеі, асабліва ў недатаванай частцы. Датаваная ахоплівае час з з 852 да 1110 г. уключна.

Сярод недатаваных паведамленняў «Аповесці» знаходзім цалкам неардынарнае паданне аб вандроўцы апостала Андрэя, брата Пятра, з малаазійскага горада Сінопы праз усходнеславянскія землі ў Рым. Як кажа паданне, апостал Андрэй навучаў веры ў Сінопе і аднойчы, прыбыўшы ў Корсунь (летапісная назва былой грэцкай калоніі Хэрсанэса на паўднёва-заходнім узбярэжжы Крыма, недалёка ад сённяшняга Сімферопаля), пабачыў, што адтуль недалёка да вусця Дняпра, і захацеў водным шляхам выправіцца ў Рым. Падняўшыся ўверх па Дняпры, ён выйшаў на бераг ля Кіеўскіх гораў, абвясціў сваім вучням прароцтва пра славу будучага Кіева, а сам узышоў на горы, паставіў на іх крыж і паблагаславіў. Затым, памаліўшыся, ён рушыў далей і дасягнуў Ноўгарада. Тут, апавядаецца далей, яго уразіў звычай ноўгарадцаў, мыючыся, хвастаць сябе венікамі, а пасля лазні аблівацца сцюдзёнай вадою. З Ноўгарада св. Андрэй прыплыў да варагаў, а адтуль — у Рым, дзе ўсім распавядаў пра дзіўную завядзёнку ноўгарадцаў. Пасля Рыма апостал зноў вярнуўся ў Сінопу, каб працягваць сваю місійную працу.

Асоба св. Андрэя была выкарыстаная таксама і для абгрунтавання статусу Канстанцінопальскай царквы пасля падзелу 395 г. Рымскай імперыі на Заходнюю і Усходнюю. Канстанцінопаль, прэтэндуючы на ролю сталіцы імперыі, апрача кананічнага прызнання імкнуўся падмацаваць свой статус духова, таму з канца V— пачатку VІ ст. пачала распрацоўвацца візантыйская легенда пра св. Андрэя. У VІІІ ст. яна дасягнула найбольшай выразнасці.

Але легенда, змешчаная ў «Аповесці мінулых гадоў», не з’яўляецца варыянтам візантыйскай, а тым больш яе нельга лічыць правізантыйскай. Хутчэй наадварот! У апавяданні пра св. Андрэя нават ускосна Візантыя не згадваецца. Апостал выбірае шлях да Рыма не праз грэцкія тэрыторыі, а доўгую кругавую дарогу па Дняпры, а затым праз краіны Заходняй Еўропы. Мэтавы пункт падарожжа таксама невыпадковы, тым больш што ў Рыме св. Андрэй нібыта здае справаздачу аб сваёй місіі. Варта яшчэ дадаць, што ў часы св. Андрэя прычарнаморская берагавая паласа паміж вусцем Дняпра і крымскім перашыйкам, амаль увесь Крым і ўсё ўзбярэжжа Азоўскага мора ўваходзілі ў склад Баспорскага царства, якое ўвабрала ў сябе былыя грэцкія калоніі паўночнага Прычарнамор’я і было залежным ад Рыма. Херсанэс, куды паводле падання прыйшоў апостал, і невялікая паўднёва-заходняя частка Крыма належалі да Рымскай імперыі.

У сувязі з гэтым першым пісьмовым, няхай і легендарным, паведамленнем пра пачаткі хрысціянства на ўсходнеславянскіх землях, а ў тым ліку і на беларускіх у апостальскія часы, паўстае шэраг пытанняў. Першае з іх: ці сапраўды можна адшукаць нейкія сляды пашырэння веры на нашых абшарах раней за так званы Уладзімераў хрост 988 года?

З пэўнасцю можна казаць пра даволі раннія парасткі новай веры на паўночным узбярэжжы Чорнага мора, напрыклад, у тым жа Херсанэсе, куды нібыта быў сасланы рымскім імператарам Траянам чацвёрты Папа Клімент (90–100 гг.) разам з некалькімі сотнямі хрысціянскіх вязняў. Згодна з апокрыфам «Дзеі св. Клімента»1 , у выгнанні ён пачаў рупліва працаваць для навяртання мясцовых жыхароў. Дазнаўшыся пра гэта, імператар загадаў забіць яго, а цела кінуць у мора. Але хрысціяне выцягнулі цела мучаніка, і яно заставалася ў горадзе, праславіўшыся шматлікімі цудамі. (...)

З ІІІ ст. археалагічныя матэрыялы, а таксама пісьмовыя крыніцы фіксуюць існаванне хрысціянскіх асяродкаў і адміністрацыі ў Паўночным Прычарнамор’і, а таксама ўказваюць на пашырэнне хрысціянства далей на поўнач.

Працэс пашырэння новай веры на ўсёй прасторы паўночней Чорнага мора быў перарваны прыходам гунаў, якія ў 375 г. уварваліся ў Прычарнамор’е і, разбіўшы готаў, часткова падпарадкавалі іх сваёй уладзе, а часткова адцяснілі на захад. Другой падзеяй, якая адмоўна адбілася на лёсе хрысціянства сярод плямёнаў былой Скітыі, стала падзенне ў 476 г. Рыма.

З Корсунем-Херсанэсам, згаданым у «Аповесці мінулых гадоў», звязана не толькі місійнае падарожжа апостала Андрэя па Дняпры, але і місія святых Кірылы і Мятода, а таксама хрысціянізацыйная акцыя кіеўскага князя Уладзімера. Так, паводле Панонскага жыцця св. Кірыла, апостал славянаў падчас падарожжа да хазараў каля 860 г. апынуўся ў Херсанэсе і там пазнаёміўся з рошскімі пісьмёнамі і напісанымі на іх Псалтыром і Евангеллем, якія, магчыма, былі пазней скарыстаныя славянскімі апосталамі пры складанні славянскай азбукі і перакладзе Святога Пісання. Адтуль ён таксама перавёз у Рым мошчы св. Клімента, а ў 989 г. частку іх атрымаў у дар ад Папы кіеўскі князь Уладзімер2. Згодна з «Аповесцю мінулых гадоў», мошчы св. Клімента Уладзімер узяў у Корсуні, пасля яго захопу. З гэтага ж горада ён забраў таксама корсунькіх святароў на чале з прыхільным яму Настасам. (...) У Кіеве ўсталяваўся культ св. Клімента, а яго належная да мошчаў галава адыграла вырашальную ролю пры абранні ў 1147 г. мітрапалітам Клімента Смаляціча3.

Актам перадачы мошчаў, знойдзеных св. Кірылам, нібы падкрэслівалася пераемнасць між славянскім абрадам Вялікай Маравіі і хрысціянствам Кіеўскай дзяржавы. Славянскі абрад, створаны св. Кірылам і Мятодам, спалучаў у сабе рысы грэцкага і лацінскага з ужываннем у богаслужэнні славянскай мовы. З Хронікі Казьмы Пражскага вядома, што ў канцы жыцця св. Мятода, каля 875 г., да Велікамараўскай дзяржавы была прыяднаная Белая Харватыя – тэрыторыя, размешчаная на захадзе ад украінскай Валыні. З гэтай прыяднанай зямлі, хутчэй за ўсё з Перамышля, старажытнага горада на сучаснай мяжы паміж Польшчай і Украінай, славянскі абрад шырыўся на ўкраінскія і паўднёва-беларускія землі. Мясцовае паданне кажа пра тое, што архіепіскапская ўлада св. Мятода сягала да берагоў Прыпяці, а яго вучні даплывалі сюды з Валыні па прыпяцкіх прытоках Гарыні і Случы. Цалкам верагодна, што гэтым жа шляхам кірыла-мятодыеўскае хрысціянства ішло і далей у паўночна-ўсходнія абшары Беларусі. Сярод іншага, на гэта можа ўказваць знаходка пры раскопках у Гнёздаве пад Смаленскам апрача найстаражытнейшага кірылічнага надпісу, рэчаў, аналагічных велікамараўскім. Славянскі абрад развіваўся далей пасля смерці св. Мятода за межамі Вялікай Маравіі, у т. л. і на беларускіх землях, дзе праіснаваў да пачатку ХІІІ ст., а затым пачаў саступаць месца грэцкаму абраду са славянскай богаслужбовай мовай. На думку Н. Нікольскага і некаторых іншых даследчыкаў, менавіта славянскі абрад і звязаныя з ім царкоўная мова і пісьмовасць ужо ў велікамараўскі перыяд атрымалі назву «рускіх». Магчыма з Вялікай Маравіяй варта звязваць яшчэ адну асаблівасць ранняга ўсходнеславянскага хрысціянства — заўважную прысутнасць арыянства. Гісторыкі звяртаюць увагу на тое, што нават «Сімвал веры», змешчаны ў «Аповесці мінулых гадоў», мае выразныя арыянскія рысы. Арыянства магло ўплываць і на раннюю царкоўную арганізацыю, напрыклад, на прызначэнне біскупаў.

Паданне пра падарожжа апостала Андрэя ўскосна ўказвае яшчэ на адзін шлях, якім магло прыходзіць хрысціянства на беларускія землі, — варажскі. (Пад назваю летапісных варагаў, хутчэй за ўсё, трэба разумець выхадцаў з паўднёва-заходняга ўзбярэжжа Балтыйскага мора славянскага ці дацка-славянскага паходжання.) Упершыню «варязи из заморья», якія збіралі даніну з крывічоў і ноўгарадскіх славенаў, у «Аповесці мінулых гадоў» узгадваюцца пад 859 г. У прамежку паміж 862 і 868 гг. варагі былі прагнаныя а затым ізноў пакліканыя, каб «княжит и володети» ў крывіцкіх і славенскіх землях. У паведамленні пад 862 г. названыя імёны пакліканых варажскіх зверхнікаў. Старэйшы з іх — Рурык, сеўшы на княжанні ў Ноўгарадзе, раздаў «мужем своим» галоўныя ўсходнеславянскія гарады, першым сярод якіх названы беларускі Полацк. Гэта першая датаваная звестка пра горад. Прынамсі двух з гэтых «мужоў» — Аскольда і Дзіра, якія захапілі Кіеў і на нейкі час, нібыта, падпарадкавалі Полацк, устойлівая традыцыя і шэраг даследчыкаў лічаць хрысціянамі. (...) Магчыма, ужо яны альбо не названы па імені стаўленнік Рурыка прынеслі хрысціянства ў Полацк. Паводле заходнееўрапейскіх гісторыкаў А. Аммана і Н. Баўмгартэна, варажскія правадыры, якія прыйшлі да ўсходніх славянаў, прынялі хрысціянства ў раёне місіянерскай дзейнасці св.Ансгара (пам. у 865 г.) — у Даніі альбо сярод палабска-паморскіх славянаў. Там жа мог прыняць хрост і сам Рурык, якога медыявісты атаясамляюць з дацкім конунгам Рорыкам. (...)

З варажскім рэгіёнам магло быць звязанае хрысціянства княгіні Вольгі (у хросце Алены; ?–969), якая была родам з крывіцкіх земляў. (...) Выйшаўшы замуж за варажскага правадыра князя Ігара, Вольга пасля яго смерці пачала кіраваць у Кіеве. У 959 г. Вольга, ужо будучы хрысціянкаю, і, магчыма, лацінскага абраду, пасля беспаспяховага падарожжа з гэтаю мэтаю ў Канстанцінопаль звярнулася з просьбаю да нямецкага караля Атона І высвяціць для яе народу біскупа і святароў. Кароль папрасіў зрабіць гэта гамбургска-брэменскага біскупа Адальдага, бо менавіта ягонай катэдры былі паддадзеныя землі палабскіх славянаў. (...)

Паколькі высвечаны Адальдагам на просьбу княгіні Лібуцый неўзабаве пасля гэтага памёр, то да яе быў накіраваны ў 961 г. другі біскуп — Адальберт. Але праз нейкі час (у 962) Адальберт змушаны быў вярнуцца. Пры вяртанні ён вытрываў пераслед ад паганцаў, а некаторыя яго спадарожнікі былі забітыя. Пасля гэтага Адальберт быў пастаўлены першым арцыбіскупам Магдэбурга. Задачаю самога арцыбіскупства была місіянерская дзейнасць на славянскіх землях. Верагодна, меліся на ўвазе і далейшыя місіі на ўсходнеславянскіх землях. Больш спрыяльная глеба для хрысціянізацыйных памкненняў Вольгі, відаць, была не ў Кіеве, а на тэрыторыі яе землякоў — крывічоў, куды ўжо ад часоў Рурыка быў скіраваны хрысціянізацыйны імпульс з варажскіх земляў, і дзе ўжо пусціла карані хрысціянства славянскага абраду. У кожным разе і народнае паданне, і летапісныя паведамленні звязваюць з імем княгіні заснаванне Віцебска і закладанне ёю тут двух храмаў — Звеставання і св. Міхала, святога, асабліва шанаванага сярод палабскіх славянаў. Вусная традыцыя ўзгадавае таксама і пра наведванне Вольгаю Полацка і Тураўшчыны.

Ёсць падставы сцвярджаць, што першы памянёны ў летапісах полацкі князь Рагвалод і яго дачка княжна Рагнеда былі хрысціянамі. «Аповесць мінулых гадоў» у запісе пад 980 г. звязвае паходжанне князя з варажскім рэгіёнам і апавядае пра яго забойства князем Уладзімерам, які вярнуўся ад варагаў. У палабскіх славянаў у гэты час наспявала паўстанне супраць немцаў, якія насаджалі там хрысціянства гвалтам. Адразу ж па вяртанні Уладзімер, будучы паганцам, уступіў у змаганне са сваім супернікам, кіеўскім князем, унукам Вольгі, Яраполкам, які схіляўся да заходняга хрысціянства і нават, па апошніх дадзеных, мог быць мужам дачкі швабскага Герцага, што па мацярынскай лініі была ўнучкаю Атона І. Відаць, падтрымка Рагвалодам хрысціянскай палітыкі Яраполка і была галоўнай прычынай жахлівай расправы Уладзімера з полацкім князем. Злачынства, учыненае будучым хрысціцелем кіеўскай Русі ў Полацку, было першым сярод расправаў Уладзімера з прыхільнікамі хрысціянства, бо ўслед за гэтым загінуў ад рук падасланых ім забойцаў Яраполк, а ў 983 г., у адзін год з паўстаннем палабскіх славянаў супроць гвалтоўнай хрысціянізацыі немцамі, у Кіеве былі адданыя на мучаніцкую смерць двое варагаў-хрысціянаў. На карысць прыналежнасці Рагвалода і Рагнеды да хрысціянства можна прывесці гэткія аргументы. Па-першае, вялікая прыязнасць полацкага князя і ягонай дачкі да Яраполка, які спрыяў хрысціянам, і, вельмі верагодна, што і сам быў хрысціянінам. Па-другое, пра хрысціянскае выхаванне полацкай княжны сведчыць паведамленне Цвярскога летапісу, які апавядае, што адразу пасля прыняцця Уладзімерам хросту Рагнеда пастрыглася ў манахіні, прыняўшы імя Анастасіі, і заснавала непадалёку каля Заслаўя жаночы кляштар. Надзвычай пабожным і начытаным у Святым Пісанні прадстаўлены ў летапісах і сын Рагнеды — Ізяслаў. Нарэшце, паплечніка Рагвалода — Тура, прыгаданага побач з ім у «Аповесці мінулых гадоў», паданне называе пашыральнікам хрысціянства сярод дрыгавічоў.
(...)

(...) Пра тое, якія наступствы меў хрост Уладзімера на беларускіх землях, можна атрымаць уяўленне з блізкіх па часе заходнееўрапейскіх крыніцаў. Так, у Крыстнісазе (Сазе пра хрост), падзеі якой адбываюцца каля 1000 г., апавядаецца пра падарожжа Торвальда, які пашыраў хрысціянства ў Ісландыі, у Ерузалем і Канстанцінопаль. На зваротным шляху па Дняпры Торвальд апынуўся ў Полацкай зямлі. Тут ён памёр і быў пахаваны «пры храме Яна Хрысціцеля, і тут яго называюць святым». У іншай скандынаўскай крыніцы Таттры пра Торвальда Вандроўніка гаворыцца нават, што ён заснаваў пры храме кляштар і памёр у ім манахам. Ягоны ж спадарожнік Стэжнір накіраваўся далей на захад — у Данію. Сам Торвальд прыняў хрост у суседняй з Даніяй Саксоніі. Такім чынам, гэтыя паведамленні ізноў звязваюць першапачатковае хрысціянства ў Беларусі з краямі на заходне-паўднёвым узбярэжжы Балтыкі.

Яшчэ адна блізкая па часе падзея забойства паганцамі місіянера св. Бруно Баніфацыя адбылася на заходніх межах сённяшняй Беларусі. Яна зафіксаваная ў некалькіх пісьмовых помніках, паводле якіх (...) Бруно Баніфацый быў забіты ў 1009 г. «на мяжы Літвы і Русі» альбо «на мяжы Прусіі і Русі», г. зн. недзе на заходніх ці паўднёва-заходніх межах Беларусі. Пётр Даміяні і прадаўжальнік Хронікі Адэмара пішуць пра тое, што цела святога пасля ягонай смерці было пахавана «рускім каралём» і над ім быў пастаўлены храм, а «руская царква ганарыцца тым, што мае гэтага благаславёнага мучаніка». Святы Бруна Баніфацый выхоўваўся ў школе пры кляштары св. Яна ў Магдэбургу, славутай тым, што ў ёй вучыліся многія славянскія біскупы і місіянеры. (...) У 997 г. Бруна стаў капеланам нямецкага імператара Атона ІІІ і, выправіўшыся з ім у Італію, уступіў там у брацтва пустэльніка Рамуальда, заснавальніка ордэна камэдуляў. У кляштары Рамуальда ў Перэі Бруна прыняў пострыг і ў 1002 г. быў пасвечаны ў арцыбіскупы для місійнай працы сярод паганскіх народаў. Неўзабаве пасля гэтага ён вярнуўся ў Магдэбург, дзе атрымаў паліюм ад Магдэбургскага арцыбіскупа Тагіно. Затым будучы святы выправіўся да польскага караля Баляслава Харобрага, які пасябраваў з ім і параіў накіравацца з місіяй у Венгрыю. Аднак непрыхільнасць венгерскага караля змусіла яго пакінуць гэтую краіну і ў 1007 г. ісці ў Кіеў. Тут, з дазволу Уладзімера, Бруна здзейсніў паспяховую місію да печанегаў, ахрысціўшы 30 чалавек і паставіўшы для іх біскупа, а таксама наладзіўшы мір паміж печанегамі і кіеўскім князем. Закладнікам на падмацаванне міру ў печанегаў застаўся сын кіеўскага князя, у якім некаторыя даследчыкі бачаць тураўскага князя Святаполка. (...) Скончыўшы печанежскую місію, Бруна зноў нейкі час быў пры двары Баляслава Харобрага, а адтуль, мабыць, пры падтрымцы караля, пайшоў з пропаведдзю да прусаў, дакладней, яцвягаў, і далей на беларускія землі, дзе і прыняў мучаніцкую смерць. На нашую думку, «рускім каралём», які пахаваў цела святого пасля смерці мог быць тураўскі князь Святаполк, якога небеспадстаўна лічаць сынам не Уладзімера, а забітага ім Яраполка. (...)

З імем Святаполка звязаная яшчэ адна важная падзея ў хрысціянскім жыцці Беларусі: паміж 1008 і 1013 г. адбылася жаніцьба гэтага князя з дачкою Баляслава Харобрага. Разам з польскай каралеўнай, як апавядае Хроніка Тытмара Мэрзэнбургскага, у Тураў прыбыў Калабжэгскі біскуп Райнберн. Відавочна, што апошні выконваў не толькі абавязкі духоўніка дачкі Баляслава, але і місійную працу. Мяркуюць, што пры Райнберне ў Тураве было таксама створана біскупства заходняй скіраванасці. Місія Райнберна, відаць, была нейкім чынам звязаная з місіяй св. Бруна.

Пасля хросту Уладзімера славянскі абрад надалей аж да канца ХІІ ст. захоўваўся на ўсходнеславянскіх землях. Падтрымліваліся прыязныя стасункі і дыпламатычныя адносіны з Апостальскім Пасадам.

Такім чынам, першапачатковае хрысціянства на землях Беларусі звязанае з двумя старажытнымі хрысціянскімі асяродкамі — Вялікай Маравіяй, адкуль пранікалі славянскі абрад і пісьмовасць, і паўднёва-заходняй Прыбалтыкай, дзе межавалі між сабою прыбалтыйскія славяне, датчане і немцы, і адкуль ішло хрысціянства заходняга абраду. У гэтым другім асяродку найбольшае значэнне мелі Гамбургская і Магдэбургская мітраполіі, утвораныя для хрысціянізацыі славянаў, у т.л. і на ўсход ад іх. У раннім хрысціянстве Беларусі выразна бачнае ўзаемадзеянне двух тыпаў хрысціянскай абрадавасці, якія ішлі да нас з гэтых асяродкаў. Трэба адзначыць таксама, што землі Беларусі не пазбеглі, як і іншыя еўрапейскія краіны, раннехрысціянскіх ерасяў, найбольш заўважнаю з якіх у нас было арыянства.

Невізантыйскі характар ранняга хрысціянства ў Беларусі быў, відаць, галоўнай прычынаю для выкідання звестак пра яго пры правядзенні пазнейшай візантыйскай цэнзуры летапісаў у Кіеве, а затым у Маскве. Магчыма таму, толькі з ХІІ ст., а менавіта з 1105 г., у летапісах пачынаюць згадвацца беларускія епіскапы (полацкі епіскап Міна). Гэты факт наводзіць на думку, што больш раннія паведамленні былі свядома прапушчаныя ў новай рэдакцыі летапісаў, паколькі змяшчалі звесткі пра іерархаў невізантыйскай арыентацыі. З ХІІ ст. візантыйскі элемент паступова робіцца заўважным у хрысціянстве на беларускіх землях, але больш-менш устойлівыя пазіцыі ён заваёўвае толькі ў сярэдзіне ХІІІ ст. ці нават пазней. (...)

Заснаванае ў 1186 г. Лівонскае (Рыжскае) біскупства зрабіла магутны ўплыў на рэлігійную сітуацыю і на суседніх беларускіх землях. Яго хрысціянізацыйныя акцыі найбольш асветленыя ў Хроніцы Лівоніі Генрыка Латышскага, а таксама ў дакументах біскупства і Святога Пасаду, якія захоўваюцца ў архівах Рыгі, Варшавы, Берліна, Ватыканскім таемным. Менавіта ў папскіх лістах 1255 і 1310 гг. знаходзім звесткі, што ў 40-х – 60-х гг. ХІІІ ст. , а магчыма і раней, у полацкіх уладаннях існавалі дзве дыэцэзіі, падпарадкаваныя ў 1255 г. мітрапалітальнай Рыжскай катэдры: Русінскае біскупства ў Полацку (магчыма, славянскага абраду) і Селёнскае – у залежнай ад Полацка Селонскай зямлі, трэцяе біскупства Varsoniensis дагэтуль не паддаецца лакалізацыі.

Наступная важная для беларускіх земляў падзея асветленая ў летапісах, пераважна Галіцка-Валынскім і ноўгарадскіх, у Лівонскай рыфмаванай хроніцы, а таксама ў лістах Міндава і біскупа Хрысціяна (10 лістоў 1253–1261 гг.), у дакументах Папаў Інацэнта ІV, Аляксандра ІV (20 адзінак 1251–1260 гг.), якія захоўваюцца пераважна ў таемным архіве Прускай культурнай спадчыны ў Берліне і Ватыканскім таемным архіве. Як вынікае з гэтых крыніцаў, каля 1251 г. прыняў хрост разам з жонкаю Мартай (Марфай) і 600 сваімі падданымі наваградскі князь Міндаў. У 1253 г. пры садзеянні Майстра Нямецкага ордэна ў Лівоніі і з волі Папы Інацэнта ІV у Наваградку ён быў каранаваны на караля Літвы. Першым біскупам каралеўства быў прызначаны Хрысціян, які спрычыніўся да хросту караля і катэдра якога, відаць, таксама размяшчалася ў Наваградку альбо ў Літоўцы пад Наваградкам. Новае каралеўства атрымала ад Апостальскай Сталіцы прывілей на падпарадкаванне новастворанага біскупства непасрэдна Папу. Відавочна, меўся план стварэння ў дзяржаве мітраполіі. Як вынікае з ліста Папы Клімента ІV да караля Багеміі Атакара ІІ, Міндаў памёр хрысціянінам, «акрутна забіты нейкімі сынамі здрады». (...)

Падзеі пасля Міндава ўсё больш шырока асвятляюцца ў летапісах, у заходнееўрапейскіх і польскіх хроніках, у кірылічных і лацінскіх дакументах. Пасля Міндава ў дзяржаве працягвалі суіснаваць і ўсходняя, дзе пачынаў ужо дамінаваць візантыйскі абрад са славянскай богаслужбовай мовай (праваслаўе), і заходняя (каталіцтва) плыні хрысціянства. Але заставаліся яшчэ і анклавы паганства. Вялікія князі маглі мець рознае веравызнанне ці мяняць яго. Рэлігійнае жыццё характарызавалася талерантнасцю і ўзаемапаразуменнем. Дарэчы, паміж 1300 і 1316 гг. была заснаваная праваслаўная Літоўская мітраполія са сталіцаю ў Наваградку, падпарадкаваная Канстанцінопалю. У ХІV ст. развіццё хрысціянства заходняга абраду ў Беларусі запаволілася, але не спынілася цалкам. Пры вялікім князі Гедыміне (1316–1341) у краіне прапаведвалі францішканцы і дамініканцы, а сам князь пабудаваў для іх два касцёлы – у Наваградку і ў новым горадзе Вільні, куды пры ім была перанесеная сталіца дзяржавы. Гедымін меў сур’ёзны намер прыняць хрост паводле заходняга абраду, пра што вялася актыўная перапіска з Апостальскай Сталіцай, але здзейсніць гэтую задуму перашкодзілі інтрыгі рыцараў Нямецкага ордэна. (...)

Наступнікі Гедыміна, вялікія князі Альгерд і Кейстут, якія кіравалі разам (1345–1377), таксама не чынілі перашкодаў каталіцтву. Яны самі вялі перапіску з Рымам наконт хросту паводле заходняга абраду, хоць летапісы паведамляюць пра прыналежнасць Альгерда да праваслаўя. Адзін з сыноў Кейстута прыняў каталіцтва. Да таго ж часу паданне адносіць прыбыццё ў Вільню вялікай колькасці францішканскіх манахаў і мучаніцкую смерць 14 з іх.

Наступны перыяд з 1386 г., ад так званага Ягайлавага хросту, шырока і даволі поўна прадстаўлены як у наратыўных, так і ў дакументальных крыніцах, якія з цяжкасцю паддаюцца ўліку і сістэматызацыі. (...)

Паміж Вітаўтам і Ягайлам, сынамі Альгерда і Кейстута, пачалося змаганне за першынство, якое скончылася падзелам улады. У 1385 г. быў заключаны палітычны саюз Польшчы і ВКЛ — Крэўская унія. Ён прадугледжваў шлюб Ягайлы з польскай прынцэсай і каранаванне Ягайлы на караля Польшчы. Узамен Ягайла абяцаў прыняць хрост паводле лацінскага абраду і ахрысціць паганцаў у Княстве. У 1386 г. ён ахрысціўся пад імем Уладзіслаў і быў каранаваны, паклаўшы пачатак каралеўскай дынастыі Ягайлавічаў (Ягелонаў). На наступны год адбыўся абрад сімвалічнага хросту беларускіх паганцаў, які атрымаў назву Ягайлавага хросту. Апрача таго, Ягайла заклаў на месцы паганскіх святыняў звыш дзесяці каталіцкіх храмаў. Характэрна, што першымі з іх сталі касцёлы ў цэнтральных рэгіёнах Беларусі — Абольцах (недалёка ад Оршы) і Гайне (каля Барысава на Міншчыне). Булай Папы Урбана VІ у 1388 г. у Вільні было створанае каталіцкае біскупства, якое пазней было падпарадкаванае Гнёзненскай мітраполіі. Узнікненню многіх каталіцкіх храмаў паспрыяў Вітаўт, які прыняў каталіцтва яшчэ ў 1384 г. Пры Вітаўце і Ягайлу ў сённяшніх межах Беларусі было збудавана каля 20 касцёлаў, у т. л. у гэткіх цэнтрах як Полацк, Менск, Слуцк, Наваградак, Гародня. Імкнучыся да рэлігійнай незалежнасці Вялікага Княства ад Польшчы, Вітаўт дабіўся ад Апостальскай Сталіцы ў 1386 г. узнаўлення прывілея, дадзенага Міндаўгу, на непасрэднае падпарадкаванне Каталіцкага Касцёла ВКЛ Рыму. Каранаванню Вітаўта на караля Літвы перашкодзіла супрацьдзеянне польскай кіруючай эліты. Набілітэт ВКЛ і надалей змагаўся за рэлігійную незалежнасць. З першых 17 Віленскіх біскупаў палякамі былі толькі чатыры.

У ХV ст. адбываўся далейшы якасны і колькасны рост Каталіцкага Касцёла ў Літве-Беларусі. Напрыканцы стагоддзя налічвалася ўжо каля 150 парафій. Павялічвалася колькасць кляштараў, найбольш старажытнымі з якіх былі абацтвы францішканаў у Пінску (1396), аўгустынаў у Быстрыцы, Брэсце і Гародні (заснаванае Вітаўтам), бернардынаў у Вільні (1471), Гародні і Полацку (1498). Пасля хросту паганскай Жамойці туды ў 1414 г. быў пастаўлены асобны біскуп.

У ХVІ ст. адбыліся падзеі, якія паўплывалі на ўсё далейшае развіццё рэлігійнага жыцця ў Вялікім Княстве Літоўскім. З 20-х гадоў сюды пачало пранікаць пратэстанцтва, якое да сярэдзіны стагоддзя ўмацавала свае пазіцыі. Галоўнымі пратэстанцкімі плынямі ў ВКЛ былі кальвінізм, лютэранства і антытрынінарызм, абраныя многімі прадстаўнікамі магнатаў і шляхты. Пратэстанты ўвялі ў звычай ужыванне польскай мовы і паклалі пачатак паланізацыі інтэлектуальнай эліты. Гэты звычай услед за пратэстантамі пачаў пазней пашырацца і ў каталіцкім асяроддзі, дзе раней паслядоўна ўжывалася беларуская мова. У 1569 г. ВКЛ і Польшча падпісалі Люблінскую унію, у выніку якой да Польшчы адышлі землі Валыні разам з Луцкім біскупствам. Абедзве дзяржавы з часам утварылі канфедэрацыю двух народаў Рэч Паспалітую (назва гэтая нішто іншае, як даслоўны пераклад на старабеларускую і польскую лацінскага res publica). У тым жа годзе на запрашэнне Віленскага біскупа Валяр’яна Пратасевіча ў краіну прыбылі айцы езуіты, якія ўключыліся ў змаганне з пратэстантызмам і пачалі засноўваць свае калегіумы. З дзейнасцю езуітаў звязана стварэнне ў ВКЛ высокаразвітай сістэмы адукацыі, а таксама заснаванне шэрагу школаў і двух універсітэцкіх цэнтраў — Віленскай (1579–1773) і Полацкай (1812–1820) езуіцкіх акадэміяў. У 1596 г. у Берасці была абвешчаная царкоўная унія, да якой далучылася большасць праваслаўнага насельніцтва Літвы-Беларусі. Была ўтвораная Наваградска-Літоўская мітраполія і Полацкая, Пінска-Тураўская і Смаленская епархіі.

На пачатку ХVІІ ст. быў арганізаваны уніяцкі ордэн базыльянаў, пачалося актыўнае будаўніцтва касцёлаў і кляштараў, пры многіх з якіх дзейнічалі друкарні і школы. Стагоддзе адзначылася мучаніцкай смерцю ў Віцебску Язафата Кунцэвіча (1623), пазней кананізаванага. У 1720 г. былі пастаўленыя асобныя каталіцкія біскупы для ўсходняй Беларусі — у Магілёве, Мсціслаўлі і Оршы. Каля 80 % насельніцтва дзяржавы былі уніятамі, а яшчэ каля 15 % — католікамі. Дзейнічала каля 160 (з іх каля 12 жаночых) рыма-каталіцкіх кляштараў і рэзідэнцый розных ордэнаў: дамініканаў, францішканаў, бэрнардынаў, кармэлітаў, трынітарыеў, аўгустынаў, баніфратраў, місіянераў, цыстэрцыянаў, капуцынаў, картэзіянаў, рахітаў і марыянаў. Пры многіх з іх існавалі дабрачынныя ўстановы і школы. Апрача таго, выхаваннем моладзі займаліся езуіты (да падзелаў яны мелі каля 20 навучальных установаў) і піяры (каля 10 школаў). На землях Беларусі было каля 240 рыма-каталіцкіх парафіяў, да якіх належалі каля 430 000 вернікаў. У 1773 г. пасля першага падзелу Рэчы Паспалітай Кацярына ІІ без згоды Апостальскай Сталіцы стварыла Беларускую дыяцэзію, паставіўшы на чале суфрагана гэтай тэрыторыі біскупа С. Богуша-Сестранцэвіча. У выніку доўгіх пецярбургска-ватыканскіх перамоваў у 1783 г. было ўтворанае Магілёўскае арцыбіскупства, якому падпарадкоўваліся каталіцкія дыяцэзіі і католікі ўсёй Расійскай імперыі і якое ачоліў Богуш-Сестранцэвіч. У 1798 г. узнікла Мінская дыяцэзія на чале з біскупам Я. Дадэркам. Заходнія землі Беларусі ўваходзілі ў юрысдыкцыю Віленскага біскупа.

З пачаткам ХІХ ст. усё часцей да фонду пісьмовых крыніцаў пачалі дадавацца матэрыялы перыёдыкі. Гэты час адзначыўся нацыянальным і рэлігійным уціскам беларусаў з боку Расійскай імперыі. Гвалтоўнае далучэнне да Расіі пасля апошняга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 г. пацягнула за сабою закрыццё ў перыяд з 1830 да 1870 г. амаль усіх каталіцкіх кляштараў і навучальных установаў. У 1839 г. была зліквідаваная унія. Пачаўся прымусовы перавод насельніцтва ў праваслаўе. Каталіцкі Касцёл і вернікі былі абвешчаныя «польскімі», а праваслаўнае насельніцтва і Царква атрымалі назву «рускіх». Тым самым закладвалася аснова дэнацыяналізацыі беларусаў — русіфікацыі і паланізацыі. Колькасць рыма-каталіцкага насельніцтва вырасла (да 20 %) за кошт уніятаў. Спрадвечная назва беларускіх земляў «Літва» стала пераносіцца на жыхароў балцкай Жамойці, а назва «Беларусь», якая спарадычна ўжывалася з ХVІІ ст. як рэгіянальная для абазначэння некаторых раёнаў усходняй Беларусі, стала з усходу пашырацца на цэнтральныя і заходнія абшары краіны.

Была ўчыненая непапраўная шкода нацыянальнай культуры, развіццю нацыянальнай самасвядомасці і духоўнасці беларускага народа. Пачаўся перыяд жорсткага больш чым 200-гадовага нацыянальнага і рэлігійнага прыгнёту. Разам з народам цярпеў пераслед і Каталіцкі Касцёл. У 1869 г. была зліквідаваная Мінская дыэцэзія: яе тэрыторыя была прыяднаная спачатку да Віленскай, а ў 1883 г. да Магілёўскай дыяцэзіі.

У ХХ ст. значна ўзрастае колькасць перыядычных выданняў, усё часцей выкарыстоўваюцца фотаматэрыялы. Нарэшце ствараюцца радыё, кіно, вядзецца кінахроніка, у другой палове стагоддзя ўзнікае тэлебачанне. (...) Пасля рэвалюцыі 1905 г. ва ўмовах адноснай лібералізацыі адбылося пэўнае ажыўленне ў дзейнасці Каталіцкага Касцёла ў Беларусі, былі адроджаныя асобныя парафіі. Узнік і стаў імкліва нарастаць беларускі нацыянальна-культурны рух, якому спачувала і спрыяла частка каталіцкага духавенства. Пачаўся таксама рух за ўвядзенне ў рэлігійнае жыццё беларускай мовы. Большасць дзеячаў беларускага нацыянальнага адраджэння пачатку ХХ ст. былі каталіцкага веравызнання. У 1917 г. была адноўленая Мінская дыяцэзія, але з 20-х гадоў у сувязі са зменай рэлігійнай палітыкі савецкіх уладаў і падзелам Беларусі паміж Польшчай і бальшавіцкай Расіяй (Рыжская дамова 1921 г.) дзейнасць і Магілёўскага арцыбіскупства, і Мінскага біскупства была амаль цалкам паралізаваная. У 1923 г. быў асуджаны і рэпрэсаваны арцыбіскуп Я. Цепляк. У 1926–1936 гг. функцыі галавы Магілёўскага арцыбіскупства выконваў П. Э. Невё. У 1921 г. быў арыштаваны і змушаны выехаць у занятую Польшчаю Заходнюю Беларусь Мінскі біскуп З. Лазінскі, які затым узначаліў новаствораную на аснове заходняй часткі Мінскай Пінскую дыяцэзію. Хваля рэпрэсіяў супраць Каталіцкага Касцёла і духавенства дасягнула ў БССР апагею ў 1939 г., калі былі зачыненыя амаль усе храмы, а ў дзесяці фармальна не зачыненых не было ніводнага святара. Была фізічна знішчаная вялікая колькасць святароў. У Заходняй Беларусі адбываўся пераслед патрыятычна настроеных беларускіх святароў, асабліва з боку Віленскага біскупа паляка Р. Ялбжыкоўскага. Беларуская мова выкаранялася з рэлігійнага ўжытку, а паланізацыя беларусаў праз Касцёл, якая адбывалася і раней, цяпер разгарнулася.

(...) У час Другой сусветнай вайны ў акупаванай немцамі Беларусі адбылося частковае адраджэнне Каталіцкага Касцёла, але адразу ж пасля вайны рэпрэсіі распачаліся з новаю сілаю. Пасля смерці Сталіна пераслед католікаў крыху аслаб, але не спыніўся, аднак і ў гэтых цяжкіх умовах пачало пакрысе аднаўляцца рэлігійнае жыццё.

Толькі пасля краху СССР і КПСС пачалося сапраўднае адраджэнне Каталіцкага Касцёла ў Беларусі. (...) У час пантыфікату святога Яна Паўла ІІ паўстаў з руінаў, з нябыту Касцёл у Беларусі. Можна сказаць, што пад кіраваннем Святога Айца адбыўся новы хрост Беларусі, калі з духовай руіны адрадзіўся амаль дарэшты знішчаны народ. Пачалі аднаўляцца касцёльныя структыры. (...) 5 ліпеня 1992 г. была скліканая Мітрапалітальная камісія па перакладзе літургічных тэкстаў і рэлігійнай літаратуры. Дзякуючы яе працы былі падрыхтаваныя пераклады асноўных літургічных тэкстаў: Рымскага Імшала, Лекцыянарыя і шэрагу іншых кніг. Рыхтуецца пераклад Брэвіярыя. (...)

На гэтым новым этапе паўстае патрэба ў асэнсаванні пройдзенага шляху і вызначэнні кірункаў далейшага руху, што немагчыма без больш грунтоўнага даследавання гісторыі. Той, хто пачынае займацца нашым хрысціянскім мінулым, апынаецца ў своеасаблівым інфармацыйным вакууме, узніклым пераважна ў выніку ідэалагічнага прэсінгу ў папярэднюю эпоху. Хоць у апошні час, дзякуючы перш за ўсё часопісу «Наша вера», пачалі публікавацца асобныя матэрыялы з гісторыі Касцёла ў Беларусі, але гэтага недастаткова.

Вялікая колькасць працаў у гэтай галіне ў апошні час выдаецца нашымі суседзямі ў Польшчы, Расіі, Украіне, але яны амаль не трапляюць у нашыя бібліятэкі. (...)

Праблема даступнасці крыніцаў месціць у сабе яшчэ два аспекты: пытанне падрыхтаванасці даследчыкаў, моўнай, палеаграфічнай, дыпламатычнай, і пытанне выдання і перавыдання крыніцаў.

Ці ёсць нейкія шляхі выпраўлення сітуацыі? (...) Магчыма, частка праблемаў знялася б праз стварэнне Фонду для садзеяння вывучэнню гісторыі Касцёла ў Беларусі, у тым ліку і архіўных студыяў. (...) Надзённым падаецца таксама заснаванне адпаведнай бібліятэкі, адкрыццё нейкага бюлетэня ці дадатка да часопіса, дзе рэгулярна змяшчаліся б публікацыі найбольш каштоўных крыніцаў. Праблема з падрыхтоўкай кваліфікаваных даследчыкаў магла б вырашацца, з аднаго боку, праз стварэнне Беларускага каталіцкага універсітэта і некалькіх гуманітарных гімназіяў, з іншага — праз адукацыю здольнай моладзі за мяжою.

Гэтыя захады ў выніку маглі б зрабіць пісьмовыя крыніцы, асабліва замежныя, больш даступнымі для айчынных даследчыкаў і тым самым спрыялі б актывізацыі і паглыбленню даследаванняў гісторыі Касцёла ў Беларусі.