ПРАВАКАЦЫЯ ФРЫДРЫХА НІЦШЭ

Ён называў сябе Антыхрыстам, прарокам Заратустры і адвакатам Дыяніса. Ён абвясціў «смерць Бога» і нараджэнне «звышчалавека». Яго творы абуралі секулярных рацыяналістаў не менш, чым артадаксальных хрысціянаў; прагрэсісты навыперадкі з кансерватарамі выкрывалі ў яго тэкстах «дэструкцыйныя парасткі», філосафы яго цураліся, а навукоўцы-саентысты высмейвалі. Для хрысціянаў ён быў бязбожнікам, для рацыяналістаў — увасабленнем ірацыяналізму, для прагрэсістаў — змрочным песімістам-рэакцынерам, які замахнуўся на самае што ні ёсць «святое» — поступ чалавецтва ў кірунку святла і дабрабыту. Гаворка йдзе пра Фрыдрыха Ніцшэ, немца, які не любіў немцаў, філосафа, які змагаўся з філасофіяй, прапаведніка жыцця, чыё жыццё было пазначана датклівым цярпеннем, як цялесным, так і псіхічным.

Нарадзіўся Ф. Ніцшэ 15 кастрычніка 1844 г., памёр 25 жніўня 1900 года.

Да сённяшняга дня Ніцшэ застаецца «цэнтральным маргіналам», які наўпрост ці ўскосна ўплывае на літаратуру, мастацтва, філасофію і — а як жа без гэтага! — на рэлігію. І ацэнка гэтага ўплыву застаецца ўсцяж адкрытым пытаннем. Адзін з хрысціянскіх філосафаў, Рышард Лягутка, які выкладаў у мяне сацыяльную філасофію, акрэсліваў ніцшэанскую філасофію не інакш, як chorość (паталогія), у той час як вядомы чэшскі тэолаг, ксёндз Томаш Галік, называў яго сваім «улюбёным філосафам».

Незалежна ад нашага стаўлення да гэтага філосафа-паэта, варта ўважліва паставіцца да яго творчасці, прынамсі, па дзвюх прычынах. Па-першае, Ніцшэ так ці інакш стаўся класікам еўрапейскае думкі, а па-другое, многае ўказвае на тое, што яго ідэі перажываюць цяпер рэнесанс. Вось ужо чвэрць стагоддзя еўрапейская культура развіваецца (некаторыя сказалі б «звіваецца») у рэчышчы перманентнага «пост» — постмадэрнізму, постгуманізму, постнацыяналізму, постсекулярызму і г. д. А «духоўным бацькам» і ідэйным спонсарам гэтага «мульты-пост-ізму» з’яўляецца ніхто іншы, як ён, філосаф-паэт-дэмаскатар Фрыдрых Ніцшэ. І хоць некаторыя апошнім часам пачалі заяўляць пра тое, што эпоха «постаў» вычарпалася і што пара ўжо ўсвядоміць надыход новай культуралагічнай гадзіны (з’явілася нават своеасаблівае яе абазначэнне — afterpostmodernism), усё ж нельга адпрэчыць, што на пачатку ХХІ стагоддзя ніцшэанізм займае хай сабе не цэнтральныя, але даволі моцныя пазіцыі. Хрысціянін пачатку ХХІ ст. вымушаны лічыцца з выклікамі (і правакацыямі), якія нясе з сабой прарок Заратустры.

У гэтым артыкуле мы паспрабуем асэнсаваць ніцшэанізм у кантэксце хрысціянскае веры. У першай частцы артыкула будзе прадстаўлена Ніцшэва крытыка т. зв. «апалінскай культуры», а таксама матывы, якія хаваюцца за прасоўваннем «дыянісізму» — культурнай мадэлі, апазіцыйнай «апалінізму». У другой частцы будзе прапанавана культуралагічная трактоўка «апалінска-дыянісійскага канфлікту», абапертая на псіхааналітычнай (дакладней: аналітычна-псіхалагічнай) інтэрпрэтацыі Карла Густава Юнга. У трэцяй частцы мы разважым пытанне пра тое, якое значэнне можа мець апазіцыя «Апалон — Дыяніс» для рэлігійнага досведу.

 
Апалінска-дыянісійскі канфлікт — асноўныя матывы

«Каб пабудаваць якуюсь святыню, трэба спачатку якуюсь святыню пабурыць», — напісаў у адной са сваіх працаў Ніцшэ. Каб пабудаваць святыню, трэба мець якуюсь яе візію, трэба ведаць БОГА, дзеля якога будуецца гэтая святыня.

І Ніцшэ мае візію, і ведае бога, дзеля якога трэба безаглядна бурыць і нішчыць усе наяўныя святыні, і ведае, як бурыць і як будаваць.

Хто ён, гэты бог, і адкуль родам?

Гэта Дыяніс, бог віна, танцаў і забавы. Родам ён з Грэцыі, старажытнай, вядома ж, нават прэстаражытнай, прэгістарычнай, не сапсаванай дыялектыкай Платона і інтэлектуальнымі хітрыкамі Сакрата.

Сам Ніцшэ трапіў у дыянісійскую Грэцыю праз філалогію. Ніцшэ ніколі не быў «любоўнікам мудрасці» (philo-sophos). Ён крытыкаваў філасофію, ганіў яе, праклінаў, прамаўляў над ёй пахавальныя прамовы і — на думку некаторых — прымусіў яе «забіцца». Ніцшэ быў любоўнікам слова (philo-logos), асабліва грэцкага слова, у якім усцяж гучыць музыка старажытнагрэцкіх оргіяў і пульсуе заўжды жывучая «воля моцы».

 
«На ўсіх скранях старога свету — дазволім абмінуць тут новы — ад Рыму аж да Вавілону можам заўважыць наяўнасць дыянісійскіх святаў <...>. Амаль паўсюль сэрцам гэтых святаў была нястрымная палавая свабода, хвалі якой залівалі кожную сям’ю і яе высакародныя нормы» — чытаем у «Народзінах трагедыі»1.

Наяўнасць дыянісійскіх святаў — гэта сведчанне трыумфу натуры. Дыянісу процістаіць Апалон — патрон візуальнай культуры, натхняльнік архітэктурных пабудоваў і прыхільнік «мудравання» (філасофіі). З Апалонам звязана ўсё тое, што мы маглі б менаваць культурай, — маральнае выхаванне, паэзія, малярства, навука, філасофія і г. д. з выняткам, хіба што, музыкі, бо музыка — гэта ўласнасць натуры, а не культуры, гэта інструмент, пры дапамозе якога Дыяніс вызваляе чалавека, перадусім на цялесным узроўні.

Дыяніс для Ніцшэ — гэта сімвал жыццёвага струменя, які парушае і ігнаруе ўсялякія абмежаванні. У дыянісійска-бахічных абрадах пануюць ап’янелыя чціўцы Дыяніса, якія як бы адзіночацца з жыццём:

 
«Пад чарамі Дыяніса зноў яднаецца не толькі чалавек з чалавекам, бо і прырода — чужая, варожая, скаваная — зноўку святкуе свята паяднання з сынам сваім марнатраўным, чалавекам. <...> Цяпер нявольнік вольным робіцца чалавекам <...>, усе цяпер мовяць мовай звяроў, а зямля іх адарае малаком ды мёдам».

 
«Дыянісійскі элемент можна параўнаць з ап’яненнем, якое распускае індывідуальнае ў калектыўных жарсцях і вобразах. Гэта — разамкненне замкнёнага светам эга», — піша Карл Юнг у працы «Апалінскі і дыянісійскі элемент»2. Гэтая рытуальная «рас-пуста», «раза-мкненне», «рас-тварэнне» ў калектыўным — шчасна-няшчасны працэс, ён баліць і цешыць, вызваляе і знявольвае, узносіць і валіць долу. Таму небеспадстаўна дыянісізм Ніцшэ асацыюе з трагедыяй.

Дыянісійская стыхія па сваёй прыродзе песімістычная, але затое праўдзівая. Праўду жыцця аб’яўляе п’яны экстатычны танец, такі, пра які піша Ніцшэ ў сваёй позняй працы «Спроба самакрытыкі»: «Узнясіце сэрцы вашыя, браты мае, высока, ды яшчэ вышэй. Не забудзьце таксама пра ногі. Узносьце свае ногі, вы, кваліфікаваныя танцоры, а яшчэ лепей: станьце на галаву»!

Тое, што Ніцшэ ў якасці важнага элементу дыянісійскіх святаў адзначае «стаянне на галаве» (у літаральным ці пераносным сэнсе — гэта ўжо не важна), паказвае на непасрэдную сувязь паміж ягоным вучэннем пра Дыяніса і ідэяй Überwertung — пераацэнкай (еўрапейскіх каштоўнасцяў), істотным этапам якой ёсць Entwertung, што можна разумець як дэструкцыю агульнапрынятых каштоўнасцяў.

Чаму «станьце на галаву»? Навошта Entwertung?

Таму што — на думку Ніцшэ — еўрапейская культура, зачараваная варожай жыццю філасофіяй Сакрата і Платона (да іх дадаюцца яшчэ юдаізм і хрысціянства), эвакуавала жыццё па-за свет. Платон пераканаў еўрапейцаў (і не толькі іх), у тым, што сапраўдная рэчаіснасць — гэта вечныя і нязменныя Ідэі, якія месцяцца en topo ouranio — у нябесным абшары. А гэта няпраўда! — крычыць Ніцшэ, — бо якраз наадварот: рэальнае — па сваёй прыродзе часовае і зменлівае, і месціцца яно не ў нябеснай сферы, а тут, на зямлі, у матэрыі, у целе: «...містычны вокліч Дыяніса разбівае заклятае кола індывідуацыі і адкрывае шляхі да матак быцця, да найунутранейшага ядра рэчаіснасці».

Што гэта — новая духоўнасць? Не, гэта старая цялеснасць. Навяртанне да Дыяніса азначае перадусім вяртанне да цялеснасці. Марцін Гайдэгер у адмысловым штудыуме пад назвай «Ніцшэ» гэтак тлумачыць ніцшэанскі канцэпт: «Цялесны стан [Leibzustand] чалавека і ўвогуле жывёліны — гэта нешта сутнасна іншае, чым будова «корпусу» (...) напр., каменя. Усялякае цела [Leib] ёсць адначасна корпусам [Körper], але не ўсялякі корпус ёсць целам». Цялеснасць — паясняе далей Гайдэгер — характарызуецца стыхійнасцю, імпэтам. Ніцшэ прапаведуе навяртанне да гэтага Leib, жывёльнага і імпэтнага цела, вызваленне сіл і энергіі, якія ў ім дрэмлюць3.

Цяпер можна лепш зразумець сутнасць ніцшэанскага Entwertung, якое мы павязалі з дыянісізмам. «Станьце на галаву», — заклікае Ніцшэ, — таму што платона-юдэа-хрысціянскі свет стаіць на галаве! Пануе культ вечнага, нязменнага і ідэальнага, а гэта нішто іншае, як аксіялагічны нігілізм, нішчэнне сапраўдных каштоўнасцяў! Каб супрацьпаставіцца гэтаму нігілізму, станьце на галаву і ў гэтай позе спускайцеся з ідэальных вышыняў у нізіны рэальнага! Стаць на галаву ў адносінах да перавернутага платанічнага свету азначае стаць на ногі ў адносінах да дыянісійскага — сапраўднага — свету! Заклік стаць на галаву ёсць насамрэч заклікам стаць на ногі, а Entwertung — гэта ніякая не дэмаралізацыя, а вяртанне да таго, што ў разуменні Ніцшэ ёсць «здаровай мараллю», прадыктаванай не нормамі, а інстынктамі, не небам, а зямлёю, не Апалонам, а Дыянісам.

Прыхільнікі Апалона аблыталі Дыяніса павуціннем ілюзіі, паўсюль дамінуе Wider-natur, антынатура, імя якое — Мараль, «найагіднейшы прадукт» Апалона. Пра гэты «агідны прадукт» піша Ніцшэ ў Götzen-Dämmerung у раздзеле пад назовам Moral als Widernatur: «Адзінка — гэта частка фатум, спераду і з тылу, з большым правам, большаю непазбежнасцю для ўсяго, што надыходзіць і што будзе».

Адзінка — частка фатум. А фатум — гэта нешта сляпое і жывёльнае, дынамічнае і імпэтнае. Тым часам мараль з’яўляецца процілегласцю фатума: яна свядомая і аскетычная, скіраваная на цуглянне сляпых памкненняў. Мараль (у апалона-платанічнай версіі) — гэта Wider-natur, антынатура, нішчыцелька ўсяго жыццёвага і імпэтнага ў чалавеку.

«Праціўная натуры маральнасць», якая хаваецца de facto ўва ўсякай канцэпцыі паводзінаў, што паўстала ў асяроддзі, якое прызнае рэлігійныя прыярытэты, скіравана супраць інстынктаў жыцця». Паколькі хрысціянства, на думку Ніцшэ, наскрозь маралістычнае, яно нясе найбольшую адказнасць за наўмысную «кастрацыю» чалавека, анігіляцыю ягонай вітальнасці. Практыка Царквы/Касцёла — варожая жыццю — дыягназуе прарок Заратустры.

 
* * *
З такой вось правакацыяй выступіў Ніцшэ пад канец ХІХ стагоддзя, а яе рэха да сёння адбіваецца ў шэрагу дыскурсаў і артэфактах культуры. Адзін з найбольш яркіх у Беларусі філосафаў, Валянцін Акудовіч, выдае адну за другой кніжкі, перапоўненыя анталогіяй нябыту, а ў абшарах «альтэрнатыўнай» культуры паволі, але настойліва развіваецца этнарэлігія. І першае, і другое знаходзіцца ў блізкім сваяцтве з «дыянісізмам» Фрыдрыха Ніцшэ, першае і другое так ці інакш прадугледжвае разрыў з «пануючай мараллю» і месціцца ў вострай апазіцыі да Касцёла/Царквы, інстытуцыі, якая ўспрымаецца як гарант гэтай маралі.

Магчыма, спантаннай рэакцыяй на гэтую правакацыю ёсць жаданне заняць варожа-абарончую пазіцыю і заангажаваць дзеля гэтага рытарычныя сродкі з арсеналу прафесара Лягуткі, напр., chorość, паталогія, прымітывізм і да т. п. Але не варта спяшацца. Калі хтось уважліва прыслухаецца да словаў Ніцшэ, то, магчыма, заўважыць, што ніцшэанскі песімізм дзіўным чынам перагукваецца з песімізмам біблейнага Эклезіяста, а «бязбожныя» выслоўі ў нечым нагадваюць лямант Ёва, якога Айцы Касцёла лічаць прататыпам Хрыста. Можа, Ніцшэ ў сваім бунтаўнічым крыку выконвае функцыю сучаснага Эклезіяста і выражае боль і пакуты сучаснага Ёва?

Як бы там ні было, думаю, трэба прызнаць, што прынамсі для культуралогіі Ніцшэвы разважанні аказаліся развіццёвымі стымулятарамі. Таму перад тым, як мы разважым значэнне ніцшэанізму для рэлігіі, давайце — згодна з планам — пазнаёмімся перш з Юнгавай інтэрпрэтацыяй дыянісійска-апалінскага канфлікту і сфармулюем некалькі высноваў культуралагічнага характару.

 
Апалінска-дыянісійскі канфлікт — культуралагічныя імплікацыі

Вядомы аналітычны псіхолаг Карл Юнг, рэфлексуючы ніцшэанскую нарацыю пра апалінска-дыянісійскі канфлікт, убачыў у ёй архетыпічнае супрацьстаянне паміж дзвюма псіхічнымі скіраванасцямі чалавека — інтраверсіяй і экстраверсіяй.

Характарыстыкі «апалінізму» і «дыянісізму» можна прадэманстраваць у такой табліцы:

Апалон і Дыяніс — гэта, на думку Юнга, два архетыпы, духі-вобразы, прысутныя ў нашай псіхіцы. Будучы дзвюма процілегласцямі (аналагічнымі процілегласцям мужчына — жанчына, цёмнае — светлае, верхняе — ніжняе і г.д.), гэтыя два архетыпы знаходзяцца ў стасунку ўзаемнай кампенсацыі. Суузмацненне апалінізму на свядомым узроўні непазбежна вядзе за сабой узмацненне дыянісізму на несвядомым узроўні. Сутнасць псіхічнай кампенсацыі выдатна ілюструе вобраз Сатыра, які з’яўляецца галоўным героем дыянісійскіх святаў. Сатыр — гэта істота, якая ў сваёй верхняй частцы ўяўляе сабой бога, а ў ніжняй — казла. Адпаведна Юнгавай канцэпцыі, у кожным чалавеку дрэмле гэткая падвойная істота — бог-казёл, і нярэдка бывае так, што адзін з аспектаў гэтай істоты — як правіла, «казёл» — выцясняецца ў несвядомае як нешта брыдкае, саромнае, непажаданае. Шляхетны і апанаваны сузіральнік вечных ідэяў патэнцыйна з’яўляецца п’яным распуснікам, удзельнікам сексуальных оргіяў. Platon-ідэаліст на свядомым узроўні — гэта Sathon-пафігіст4 на несвядомым.

 
«Для чалавека, — піша Юнг, — які дасягнуў ўжо стану апалінічнага самаўтаймавання, такі стан ап’янення, які прымушаў чалавека цалкам забыць пра сябе і пра сваю чалавечнасць, ператвараючы яго ў істоту цалкам падуладную сваім жадобам, — такі стан павінен быць вартым пагарды, у выніку чаго з самага пачатку непазбежна павінна была выбухаць зацятая барацьба паміж двума памкненнямі».

 
Гэтая барацьба хавае ў сабе відавочную небяспеку. Падаўленне аднае з супрацьлегласцяў пагражае тым, што яна раней ці пазней праявіцца з падвоенай, патроенай, падзесячанай энергіяй у якасці радыкальна разбуральніцкай сілы:

«Паспрабуйце вызваліць памкненні цывілізаванага чалавека! Фанатычны шанавальнік культуры ўяўляе, што з гэтага вынікне адна прыгажосць. Такая памылка бярэцца з празмернага недахопу псіхалагічных ведаў. Сіла памкненняў, сканцэнтраваная ў цывілізаваным чалавеку, страшэнна разбуральная і намнога больш небяспечная за памкненні першабытнага чалавека, які пастаянна і паступова дае волю сваім негатыўным памкненням. Адпаведна гэтаму, ніводная вайна гістарычнай мінуўшчыны не можа параўнацца па грандыёзнай гнюснасці з вайною цывілізаваных нацыяў», — піша Юнг.

 
* * *
Культуралагічныя высновы, якія робіць Юнг на базе аналізу апалінска-дыянісійскага канфлікту ў творах Ніцшэ, здаюцца пераканчаўчымі. Ці два найноўшыя таталітарызмы — камунізм і фашызм — не прадугледжвалі праграмы татальнага кантролю над жыццём чалавека? Ці жорсткая рэгламентацыя грамадскага жыцця ў таталітарных грамадствах, не прадыктавана тым архетыпічным платонаўскім эстэтызмам? Ці вечна аптымістычныя і пры гэтым жахліва штучныя твары ў сацрэалістычным жывапісе не з’яўляюцца іпастасямі таго самага «пачварнага схематызму» Апалона-Платона, з якім так заядла змагаўся Ніцшэ? Ці уніформа, сіметрыя, роўнасць і аднолькавасць у таталітарных рэжымах не з’яўляюцца адпаведнікамі фундаментальных ідэалаў Апалона — прыгажосць, мера, лічба, космас?...

Калі адказ на гэтыя пытанні — станоўчы (а я схіляюся менавіта да гэтага), то паўстае драматычнае пытанне: Што рабіць? Ці гэта азначае, што нам трэба адмовіцца ад усялякіх нормаў, табу, маральных прынцыпаў, законаў, канонаў, інстытуцыяў на карысць дыянісійскай анархіі? Які вобраз культуры вам бачыцца ў выпадку рэалізацыі ніцшэанскага закліку «станьце на галаву» і татальнага Entwertung? Ці не з’явіцца тады на даляглядзе чалавечай гісторыі якаясь новая пачвара, што будзе пажыраць чалавецтва, а яно, п’янае і немачнае, з перавернутай дагары нагамі душой, не зможа нават абараніцца?

Патрэбна інтэграцыя гэтых двух элементаў, дзвюх стыхіяў — дыянісізму і апалінізму — павучае Карл Юнг. Нельга дапусціць, каб дыянісійскі элемент цалкам эмансіпаваўся і выйшаў з-пад кантролю, бо гэта прывяло б да зруйнавання ўсяго чалавечага ў чалавеку. Але дыянісійская стыхія — будучы неад’емнай часткай чалавечай прыроды — не павінна абсалютна выцясняцца ў несвядомае, бо ў такіх выпадках апалінская («вышэйшая») частка пачне набываць небяспечныя формы.

І вось тут з’яўляецца ў працах аналітычнага псіхолага вельмі важкая падказка: сімвалам інтэграцыі супрацьлеглых элементаў ёсць — на думку Юнга — Крыж Езуса Хрыста.

 
Крыж — coincidentia oppositorum

«Хрыстус, — піша Юнг, — гэта архетып самасці, Архантроп, Ён утварае сутнасць чалавека, як такога5.

«Самасць» (Selbst, Selfness) — гэта тое, вакол чаго «кружыць» чалавечае эга (комплекс актуальных псіхічных працэсаў). Самасць — гэта арганізацыйны прынцып, тое, што ўпарадкоўвае псіхічнае жыццё і надае яму сэнс. Але галоўная функцыя самасці — гэта актывізацыя псіхічна-духоўнага развіцця.

Чалавек не выбірае Самасць, гэта яна выбірае яго. Яна з’яўляецца чалавеку праз пасярэдніцтва сімвалаў і вобразаў (часам таксама сноў і візій) у якасці задання, якое чалавек мусіць выканаць. Чалавек можа занядбаць гэта заданне, можа адкінуць маніфестацыйныя сімвалы Самасці — гэта яго права. Але ў гэткім выпадку ён затрымліваецца ў сваім псіхічна-духоўным развіцці, а затрымка ў развіцці аўтаматычна азначае дэградацыю.

Што значыць, што Хрыстус з’яўляецца «архетыпам самасці»? Гэта значыць, што Яго вобраз мае трансфармацыйную моц, гэты вобраз здольны ўвабраць у сябе супрацьлегласці, якія жывуць у чалавеку. «Хрыстус, — піша далей Юнг, — гэта «ўнутраны чалавек», да якога вядзе шлях самапазнання, гэта «Царства-Божае-ў-чалавеку». Прыняўшы крыжовую смерць, Хрыстус стаў гэткім чынам «адпаведнікам парадкавальнага прынцыпу, які ўпарадкоўвае змест несвядомасці».

Паводле Юнга, універсальным сімвалам самасці з’яўляецца «чацвёрнасць» (quaternio), гэта значыць, усялякі вобраз або ідэя, якая змяшчае ў сабе ў якасці канстытутыўнага элементу лічбу «4». Так, вобраз Укрыжаванага Хрыста з’яўляецца найбольш тыповай, найбольш «ідэальнай» рэпрэзентацыяй «чацвёрнасці»: дзве бэлькі — гарызантальная і вертыкальная — утвараюць чатыры канцы крыжа. Немалаважны тут момант перасячэння — структура крыжа мае адзін пункт, у якім сыходзяцца чатыры канцы крыжа і ад якога яны разыходзяцца ў розныя бакі. Гэта той тып чацвёрнасці, які найлепей адлюстроўвае момант «злучэння супрацьлегласцяў» (coincidentia oppositorum), што з’яўляецца ключавым для псіхічна-духоўнага развіцця. «Чацвярны характар Хрыста, — дадае Юнг, — пацвярджаецца не толькі ў сімвале крыжа, але і ў выявах regis gloriae і Хрыста як пары году».

Думаю, варта развіць гэтыя думкі Юнга і спалучыць іх з хрысціянскай дактрынай аб уцелаўленні. «Слова сталася целам» — чытаем у Пралогу Яна Багаслова і паўтараем штодзень, адгаворваючы «Анёл Панскі». Можа быць, што праз гэтую штодзённасць мы вельмі звыкліся з гэтымі словамі і ўжо не ўсведамляем — альбо замала ўсведамляем — іх экзістэнцыяльнае значэнне. Глыбіню і «маштабы» Божага ўцелаўлення спрабаваў унаявіць у сваім навучанні Слуга Божы Ян Павел ІІ, калі з націскам падкрэсліваў, што «Хрыстус злучыўся з кожным чалавекам», дзе слова «кожны» трэба разумець літаральна. Можна выразіць гэта інакш: Хрыстус захацеў ахапіць сваёй прыродай усё (зноў жа гэтае «ўсё» ўспрымаць трэба літаральна) Чалавецтва.

Першае наступства гэтага радыкальнага злучэння з чалавекам — вызваленне жанчыны. Ужо з першых хвілін паўстання Касцёла (Царквы) жанчыны пачалі адыгрываць у ім ключавую ролю. Жанчыны былі першымі, каму аб’явіўся Хрыстус пасля змёрвыхпаўстання, гэтаксама як былі з Ім аж да апошняй хвіліны Яго зямнога жыцця. Жанчыны сталі «апосталкамі апосталаў» — тымі, хто прынёс Добрую Навіну вучням Хрыста. Дый само ўцелаўленне стала магчымым толькі дзякуючы добраахвотнаму fiat Жанчыны. Тут можна, вядома, разважаць пра выпадкі, калі ў рамках інстытуцыйнага Касцёла (Царквы) адбывалася, а можа, і адбываецца дыскрымінацыя жанчынаў, але гэта не змяняе таго факту, што менавіта Божае Уцелаўленне сур’ёзна змяніла канцэпцыю чалавека і, адпаведна, канцэпцыю жанчыны.

Але гэта яшчэ не ўсё. Трэба яшчэ раз прачытаць гэтыя сакрамэнтальныя словы — «Слова сталася целам», — але гэтым разам у арыгінальнай біблійнай версіі: Logos sarx egeneto. У адным са сваіх папярэдніх артыкулаў6 я даволі падрабязна аналізаваў слова sarx, дазволю тут тое-сёе зацытаваць з таго артыкула:

«Паспрабуйма ўваскрасіць тое пачуццё шоку, а можа, нават абурэння тагачасных адрасатаў (пераважна элінаў), калі яны чулі гэтыя словы. Боскі Логас, сімвал «верхняга сусвету» становіцца... не тое што целам, а саркс! «Саркс» — гэта найбольш пагарджаная форма жывой матэрыі (...) Слова сталася не духам, не душою і нават не целам, Слова сталася саркс! Саркс — гэта настолькі пагарджаная форма жывой матэрыі, што гностыкі, а пазней і нэаплатонікі не палічылі патрэбным даць ёй хоць якое месца ў сваім чалавеказнаўстве. Саркс — гэта сфера найбольшай зменлівасці, няўстойлівасці і хаосу, сфера нізкіх інстынктаў, жарсцяў і лібіда, сметнік калектыўнага і індывідуальнага несвядомага, апрычонае і праклятае месца чалавечага быцця!

Ці не падаецца вам, што жорсткая палеміка Ніцшэ з хрысціянствам вялася менавіта ў імя гэтага саркс? Ці Ніцшэва крытыка хрысціянства не ёсць на самай справе крытыкай гностыкаў і платонікаў, якія цураліся саркс як чагосьці нізкага, непрыстойнага і вартага пагарды? Ці саркс — гэта не ёсць якраз тая частка чалавека, якую Ніцшэ хацеў уратаваць пры дапамозе паганскага бога Дыяніса?

Здаецца, што так. Але Дыяніс — гэта ўсяго толькі eidolon, ідал, візуальная праекцыя. Ён, магчыма, добра адлюстроўвае чалавечую саркс, але ён не можа яе збавіць. Дыяніс — гэта ўсяго толькі ілюзія вызвалення.

Збавіць чалавечую саркс можа Хрыстус, якога Юнг называе «Архантропам», а хрысціянская тэалогія — Deus Verus et Verus Homo (праўдзівы Бог і праўдзівы Чалавек). Ён ёсць тым, хто яднае «падзеленае чалавецтва» (гл. Пасланне да Філіпянаў). Але функцыю яднання тут трэба разглядаць таксама ў кантэксце чалавечай прыроды як такой, у кантэксце таго, што Юнг называе «самасцю», «псіхічнай інтэграцыяй» або «індывідуацыяй». Хрыстус — будучы ўвасабленнем Праўдзівага Чалавека — трансфармуе і яднае супрацьлегласці, якія жывуць у нас. Яго імя — Езус, Збаўца, Soter. Грэцкая форма Яго імя — Soter —асабліва інфарматыўная, паколькі яно паходзіць ад sodzein, што значыць «цаліць», «рабіць цэлым». Хрыстус увасабляе цэлага чалавека і адначасова здзяйсняе інтэграванне чалавечай прыроды. Схематычна гэты працэс можна было б паказаць гэтак:

Псіхічнае развіццё — паводле Юнга — адбываецца шляхам дыферэнцыяцыі псіхікі і ўсталявання некалькіх устойлівых функцыяў, якія заўжды арганізуюцца ў «кватэрнію» і размяркоўваюцца паводле дзвюх апазіцый: мужчынскае — жаночае (animus et anima, у дадзеным выпадку — masculinum et femininum) і верхняе — ніжняе (у дадзеным выпадку — Verus Homo et falsus homo). Гэтыя чатыры функцыі з’явяцца першапачаткова як радыкальна апазіцыйныя (мужчынскае выключае жаночае, а верхняе выключае ніжняе), а гэта стварае напружанне ўнутры псіхікі чалавека. Найбольш распаўсюджаны спосаб рэдукцыі (паслаблення) гэтага напружання — усталяванне дамінавання адной функцыі над другой (напр., дамінавання animus над anima, «верхняга» элементу над «ніжнім»). Той змест псіхікі, які «прэсуецца» разам з адкінутымі функцыямі, утварае «цень» чалавека — тую частку псіхікі, якая змяшчае ў сабе непрывабныя і нежаданыя рысы асабовасці.

Такі спосаб рэдукцыі напружання тармозіць развіццё і можа мець небяспечныя наступствы. Справа ў тым, што «непрывабныя рысы» (цень), выцесненыя ў несвядомае, пачынаюць праектавацца на «іншага». Гэтым «іншым» можа быць проста іншая асоба, але гэта можа быць таксама іншая раса, іншая культура, іншы народ або іншы пол.

Адзіная перспектыва духоўнага прагрэсу — гэта спатканне са сваёй «цёмнай сферай», а гэта можа быць балючы і нават траўматычны працэс. І тут адкрываецца новае значэнне Хрыстовага Крыжа — цярпенне.

Духоўнае развіццё — гэта працэс інтэграцыі процілегласцяў, неабходным момантам якога ёсць усведамленне сваёй «цёмнай сферы», таго, што мы пазначылі ў схеме як falsus homo і sphaera peccati. Але ўсведамленне — гэта яшчэ не ўсё. Услед за ўсведамленнем можа прыйсці дэпрэсія, развіцца хранічны комлекс непаўнавартасці і іншыя непрыемнасці. Паспяховае пераадоленне болю і цярпення, якое з’яўляецца ў момант спаткання з «цёмнаю сферай», можа быць толькі тады, калі ёсць Збаўца. Маецца на ўвазе Збаўца, дапушчаны ў прастору майго або твайго жыцця.

Уцелаўленне Езуса Хрыста мае збаўленчы характар. Ён становіцца саркс, гэта значыць, сыходзіць у адхлані нашай палай натуры і здзяйсняе яе перамяненне. Так, мэтай Хрыстовага ўцелаўлення ёсць не толькі чалавек у сваім мужчынска-жаночым вымярэнні, але таксама falsus homo, sphaera peccati, тое, што мы прывыклі лічыць «нізкім», «паганым» і «грэшным». Хрыстус хоча пранікнуць наскрозь нашую прыроду і вылечыць кожную яе часцінку, кожную тканку, кожную клетку, каб не засталося ані каліва цемры, пра дапамозе якой Злы Дух мог бы мець на нас свой уплыў. Згадайма адно з імёнаў Бога, часта ўжыванае ў Старым Запавеце, — «Бог Зайздросны». Калі мы спалучым гэтае імя з новазапаветным імем Езуса-Збаўцы, то атрымаем: Бог-Збаўца-Зайздросны, гэта значыць такі, які са сваёй збаўленчаю ласкай уваходзіць нават у тыя сферы нашай прыроды, у якія мы самі не адважыліся б увайсці.

Вяртаючыся да Ніцшэ, можна сказаць, што Хрыстус не забівае «Дыяніса», а наадварот, вылечвае яго і прыўзносіць. Калі кіравацца метафарай музыкі (якая, нагадаем, з’яўляецца галоўным інструментам дыянісійскай культуры), то можна сказаць, што Хрыстус не выключае яе, а ачышчае ад скрыпучых і какафанічных гукаў, захоўваючы пры гэтым усю яе вызвольную і энергетычную сутнасць.

 
* * *
Неабавязкова прымаць выкладзеную тут інтэрпрэтацыю Ніцшэ, гэтаксама як і неабавязкова асацыяваць збаўленне з юнгаўскім працэсам індывідуацыі. Тым не менш, вельмі важна памятаць, што Хрыстова збаўленне — гэта працэс, які праходзіць тут і цяпер. Можна выкарыстоўваць розныя вобразы і канцэпцыйныя канструкты, каб лепш зразумець прыстутнасць Бога ў свеце (і ў чалавеку ў прыватнасці), але думаю, што вобразы і канцэпты, створаныя Фрыдрыхам Ніцшэ, з’яўляюцца якраз тымі, якія эфектыўна стымулююць паглыбленне хрысціянскае веры.

«Дыяніс» — гэта частка нашай прыроды, якую можна асацыяваць (хоць, магчыма, не: «атаесамляць») з біблійным саркс. Езус Хрыстус хоча збавіць нас цалкам, з целам і душою, духам і саркс. Калі мы адважымся спаткацца са сваёй «цёмнай сферай» і дазволім Хрысту ўвайсці ў яе, то ўжо цяпер, тут, на зямлі, зможам эмпірычна адчуць нябесную радасць.

Хтосьці можа спытаць пра практычны аспект гэтага «спаткання з цёмнаю сферай». Што гэта азначае на практыцы? На практыцы гэта азначае споведзь. Можа быць, праўда, што паняцце споведзі патрабуе пэўнага паглыблення або пераасэнсавання. Споведзь — гэта не проста «вызнанне грахоў». Мы — нават з дапамогай Касцёла — ніколі не маем абсалютнай веды пра зло. Мы можам памыляцца, ідэнтыфікуючы зло. Споведзь — гэта перадусім уваход у невядомую нам сферу духа. На гарызантальным узроўні адбываецца спатканне асобы пенітэнта з асобай святара, а на вертыкальным узроўні — спатканне Езуса Хрыста з нашым саркс. Моц споведзі палягае не столькі ў трапнасці, з якой мы ідэнтыфікуем зло (гэтая ідэнтыфікацыя — паўторым — можа быць нятрапнай), колькі ў гатоўнасці адкрыць цёмную-невядомую сферу нашай істоты перад Богам. Падчас споведзі мы дакранаемся да ўсяго таго, што нам падаецца «падазроным» у нашай душы. Самае важнае тут тое, што мы не ўцякаем ад гэтага «падазронага», а менавіта ідзём яму насустрач, становімся тварам у твар з нашай уласнай цемрай. Пасля спаткання са сваёю цемрай мы адкрываем яе Езусу Хрысту (праз сакрамэнт пакаяння). І тут наша «работа» заканчваецца, а пачынаецца дзеянне Езуса Хрыста. Ён ведае, што трэба рабіць.

Вось так парадаксальна атрымалася: Ніцшэ нас прывёў... да споведзі.