ІСПАНСКАЯ РЭЛІГІЙНАЯ ДУМКА
Ў БЕЛАРУСІ Ў XVI–XVII СТСТ.

Распаўсюджанню іспанскай рэлігійнай думкі ў ХVІ–ХVІІ стст. на беларускіх землях, якія на той час складалі аснову Вялікага Княства Літоўскага і ў саюзе з Польшчай утваралі Рэч Паспалітую, садзейнічала актывізацыя палітычных і культурных стасункаў паміж гэтай краінай і Іспаніяй.

Імкнучыся стаць імператарам Свяшчэннай Рымскай імперыі, іспанскі кароль Карлас V звярнуўся па падтрымку да вялікалітоўскага князя і польскага караля Жыгімонта І Старога — манарха адной з найбольш уплывовых тагачасных еўрапейскіх дзяржаваў. Шлюб паміж братам Карласа V, будучым імператарам Фердынандам І Габсбургам, і Ганнай, дачкой Уладзіслава ІІ Ягелона, брата караля Жыгімонта І Старога, аб’яднаў вядомыя манархічныя дынастыі.

Міждзяржаўнае супрацоўніцтва запатрабавала адкрыцця дыпламатычных місій пры каралеўскіх дварах. Паслом у Іспанію Жыгімонт І Стары накіраваў вядомага паэта і гуманіста Яна Дантышка. Там ён пазнаёміўся і пасябраваў з братамі Альфонсам і Хуанам Вальдэсамі — прадстаўнікамі рэлігійна-філасофскага кірунку — эразмізму, заснаванага на павазе да чалавека, веры ў яго духоўнае самаўдасканаленне, якое не толькі набліжае да Бога, але і дазваляе дасягнуць раннехрысціянскага ідэалу зямнога жыцця ў любові і веры.

Хрысціянскі гуманізм Эразма Ратэрдамскага прапаноўваў новыя падыходы да асэнсавання розных з’яваў грамадскага жыцця, што прыцягвала ўвагу іспанскіх мысляроў. Так, выклікалі цікавасць педагагічныя погляды галандскага філосафа, прасякнутыя добрым і спагадлівым стаўленнем да моладзі. Эразм Ратэрдамскі зыходзіў з таго, што працэс навучання неабходна арганізоўваць так, каб вучань імкнуўся да авалодання ведамі і атрымліваў ад гэтага задавальненне. Вялікая роля надавалася выкладанню класічных моваў — грэчаскай і лацінскай, а таксама літаратуры, адносна якой іншыя дысцыпліны, такія як гісторыя, геаграфія і матэматыка, адыгрывалі дапаможную ролю. Думаецца, што педагагічныя ідэі Эразма Ратэрдамскага найбольш паўплывалі на Хуана дэ Вальдэса і былі выкарыстаны ім падчас працы над «Хрысціянскім навучаннем для дзяцей». Дзякуючы пасрэдніцтву Яна Дантышка кніга трапіла ў Рэч Паспалітую, дзе выкарыстоўвалася як навучальны дапаможнік, а з 1556 г. тут пачалі распаўсюджвацца яе адаптацыі, якія, на думку польскага іспаніста П.Савіцкага, неабходна разглядаць як першыя пераклады іспанскага аўтара з італьянскай мовы і лаціны на польскую мову1.

Тое, што апошнія дасягненні іспанскай рэлігійнай філасофіі знайшлі водгук у Рэчы Паспалітай, у немалой ступені было абумоўлена ранейшым азнаямленнем польскіх і беларуска-літоўскіх інтэлектуалаў як з антычнай іспанараманскай (Сенэка), так і з сярэднявечнай іспанскай філасофіяй (св. Ізыдар). Асаблівая ўвага надавалася вучэнню пра супазіцыі іспана-партугальскага філосафа Пэдра Іспанца — (Рымскі Папа Ян ХХІ (1276–1277 гг.)), асноўныя думкі якога аўтар выклаў на старонках «Кароткага зводу логікі». Яго канцэпцыя грунтавалася на тым, што ў залежнасці ад спосабу мыслення, а таксама кантэксту, семантычнае значэнне слова можа змяняцца, набываць новыя формы моўнага выражэння. У адпаведнасці з гэтым, супазіцыя ўяўляе з сябе тлумачэнне тэрміна з ужо акрэсленым значэннем. Думаецца, прадстаўнікі філасофскіх школаў Рэчы Паспалітай знаходзілі ў працы Пэдра Іспанца матэрыял, неабходны для асэнсавання актуальнай для заключнага этапа развіцця схаластыкі праблемы універсалій, розныя аспекты якой, дзякуючы высновам іспанскага філосафа, сталі актыўна вывучацца.

Не менш вядомымі былі філасофска-рэлігійныя творы каталонскага пісьменніка, рэлігійнага дзеяча Рамона Луллія. Так, у «Кнізе пра Любячага і Любімага» аўтар увасобіў у вобразе Любячага хрысціяніна, які, ідучы па нялёгкім шляху спасціжэння адвечнай ісціны, паступова набліжаецца да Любімага — Бога. Аднак галоўным трактатам Р. Луллія лічыцца «Вялікае мастацтва», у якім выкладзена распрацаваная іспанскім філосафам сістэма мадэлявання агульных паняццяў і асноўных катэгорый, камбінацыі якіх утвараюць новыя ісціны.

Тагачасная рэлігійная думка імкнулася не толькі вызначыць месца чалавека ў агульнасусветнай прасторы, акрэсліць яго ўзаемадачыненні з Усявышнім, але і спрабавала рэгламентаваць паводзіны чалавека ў грамадстве. Прысвечаны гэтай праблеме трактат іспанскага святара Пэдра Альфонса «Дысцыпліна клерыкаліс» стаў першым літаратурным творам іспанскага паходжання, вершаваныя фрагменты якога распаўсюджваліся і на тэрыторыі сярэднявечнай Польшчы, і ў Вялікалітоўскім княстве.

Традыцыя засваення філасофска-рэлігійнага вопыту папярэднікаў мела працяг і ў наступныя стагоддзі. У XVІ ст. быў зроблены пераклад на старабеларускую мову «Логікі» яўрэйска-арабскага філосафа іспанскага паходжання Майсея Майманіда2. Выкладзеныя ў трактаце высновы маглі даць новы імпульс развіццю ў Рэчы Паспалітай лагічнай фармалістыкі — кірунку ў еўрапейскай філасофіі, заснаванага на вызначэнні найменшых адрозненняў.

Аднак, дзякуючы гуманізацыі светапогляду мысляроў эпохі Рэнесансу, вядучым філасофскім вучэннем у адзначаны перыяд становіцца антрапацэнтрызм, згодна з якім чалавек знаходзіцца ў цэнтры універсуму і ёсць мэтай усіх сусветных падзей. Адным з найбольш значных тагачасных даследаванняў, прысвечаных вывучэнню ролі асобы ў грамадска-палітычным жыцці краіны, стаў трактат польскага настаўніка-філосафа Анджэя Фрыча-Маджэўскага «Аб выпраўленні дзяржавы», які прынёс аўтару вядомасць не толькі на абшарах Рэчы Паспалітай, але і ў іншых еўрапейскіх краінах, у тым ліку і ў Іспаніі (перакладзены на кастыльскую мову ў 1555 годзе).

Тое, што ідэі, выкладзеныя польскім пратэстантам, знайшлі водгук у пераважна каталіцкім іспанскім асяроддзі, было абумоўлена іх сугучнасцю з рэлігійна-філасофскімі разважаннямі Л. Вівэса. Як і іспанскі мысляр, А.Фрыч-Маджэўскі лічыў, што нармальнае развіццё краіны, яе палітычная ўплывовасць у большай ступені залежаць не ад тэрытарыяльнай перавагі і арганізаванага войска, а ад паводзінаў грамадзянаў, якія павінны вызначацца найлепшымі якасцямі рэнесанснага чалавека. Іх таксама лучыла вера ў прыярытэт маральнасці як вызначальнага фактару падчас ўздыму асобы па грамадскай лесвіцы. Асаблівая ўвага надавалася імі праблеме захавання міру ў свеце.

Згодна з С. Кавалёвым, творы Цыцэрона, Кальвіна, Э.Ратэрдамскага, А.Фрыча-Маджэўскага, А. Паляна, упершыню перакладзеныя на польскую мову, пабачылі свет не на тэрыторыі Польшчы, а ў Вялікім Княстве Літоўскім3. Гэта пацвярджае і той факт, што ў 1577 г. вышэйзгаданы трактат А.Фрыча-Маджэўскага ў перастварэнні Ц. Базыліка з прадмовай С. Буднага пабачыў свет у Лоскай друкарні, дзякуючы чаму чытачы на вялікалітоўскіх землях атрымалі магчымасць пазнаёміцца са знакамітым творам.

Досыць папулярным на той час быў педагагічны трактат іспанца Фрэдэрыка Сэрыдзі, які працягваў шэраг працаў сацыяльна-палітычнай і маральна-філасофскай тэматыкі. Перакладзены з італьянскай мовы на польскую Я. Гурскім, ён пабачыў свет у 1597 г. (пазней кніга выходзіла пад назвай «Грамадскія парады»).

Пасля таго як у Іспаніі ўлады распачалі пераслед яўрэяў, многія з іх абралі месцам сталага жыхарства Рэч Паспалітую, якая вызначалася талерантнасцю ў адносінах да іншаземцаў. Вучоных жа прыцягваў Ягелонскі універсітэт, вядомы далёка за межамі краіны як адзін з уплывовых навуковых еўрапейскіх цэнтраў. З цягам часу тут склалася асяроддзе інтэлектуалаў, абазнаных у іспанскай філасофіі, якія, перадаючы вопыт навучэнцам, пашыралі іх кругагляд, садзейнічалі фармаванню светапогляду.

Напэўна, менавіта ў Ягелонскім універсітэце да думак, выказаных на старонках рэлігійна-філасофскіх трактатаў іспанскімі мыслярамі, змог далучыцца і Ф. Скарына. Пазней, падчас навучання ў Падуанскім універсітэце, рыхтуючыся стаць доктарам лекарскіх навук, ён знаёміўся з медыцынскімі трактатамі сярэднявечнага іспанскага філосафа Авероэса (Ібн Рушда) і з яго філасофскай канцэпцыяй «дваістай ісціны»: існаванне «Божай і чалавечай праўды». С. Падокшын лічыць, што «Скарыну аб’ядноўвае з Авероэсам і яго еўрапейскімі паслядоўнікамі цікавасць да прыродазнаўчых ведаў і тая значная роля, якую беларускі гуманіст надаваў чалавечаму інтэлекту, здольнасці чалавечага розуму да пазнання...»4 Верагодна, Ф. Скарына таксама ведаў працы Сенэкі, чыя папулярнасць узрастала ў эпоху Адраджэння ў сувязі з тым, што гуманісты спрабавалі на аснове яго этыкі стаіцызму распрацаваць канцэпцыю дваістасці чалавечай натуры, абумоўленай спалучэннем у ёй высокіх духоўных памкненняў і натуральных патрэбаў. Такім чынам, ідэі іспанскіх філосафаў былі выкарыстаны беларускім асветнікам у працэсе фармавання ўласнай канцэпцыі быцця, а праз творчасць набылі вядомасць і сярод «паспалітага люду».

У другой палове ХVІ ст. у Рэчы Паспалітай даволі актыўна распаўсюджваюцца творы іспанскага містыка Людвіга з Гранады: з 1567 па 1598 гг. пабачылі свет каля дзесяці польскіх перакладаў. Сутнасць медытатыўнай (малітоўнай) практыкі, распрацаванай ім для простага люду палягала ў тым, каб дапамагчы чалавеку стаць на шлях самаўдасканалення, які прывядзе яго да жыцця ў Хрысце.

З надыходам Рэфармацыі, падтрыманай беларуска-літоўскай магнатэрыяй, у прыватнасці, Мікалаем Радзівілам Чорным, у Вялікім Княстве Літоўскім распачынаюць дзейнасць прадстаўнікі розных пратэстанцкіх плыняў, у тым ліку і антытрынітарыі, сярод якіх варта адзначыць постаць Пятра з Ганёндза. Падарожнічаючы па Заходняй Еўропе, ён пазнаёміўся з поглядамі іспанскага багаслова М. Сервета, заснаванымі на адмаўленні хрысціянскага догмата Тройцы, а па вяртанні стаў актыўна папулярызаваць яго ідэі ў Вялікім Княстве Літоўскім.

Трагічная смерць М. Сервета, спаленага за перакананні на вогнішчы, была асуджана С. Будным, які лічыў падобны метад барацьбы з ідэалагічнымі праціўнікамі негуманным, аб чым ён неаднойчы ўзгадваў.

Вялікую ролю ў распаўсюджванні іспанскай рэлігійнай думкі на тэрыторыі Рэчы Паспалітай адыгралі езуіты. У школах, адкрытых іх намаганнямі, у якасці падручнікаў шырока выкарыстоўваліся працы айцоў-заснавальнікаў гэтага манаскага ордэна. Навучальныя ўстановы езуітаў славіліся бібліятэкамі, якія мелі цэнтралізаваную сістэму забеспячэння кнігамі, што было прагрэсіўнай з’явай на той час. У кнігазборах, безумоўна, былі ў наяўнасці творы заснавальніка ордэна — Ігнацыя Лаёлы, у прыватнасці, яго «Духоўныя практыкаванні», а таксама працы Францішка Ксавэрыя, Францішка Борджыа, Бальтазара Альвара, Адальберта Менцынскага і Алаізія Ганзагі5, якія выкарыстоўваліся пераважна ў працэсе малітоўных практык. Лацінскую мову навучэнцы засвойвалі па падручніках, напісаных айцом-езуітам Альвара. Навукова-асветніцкая дзейнасць езуітаў садзейнічала абуджэнню цікавасці да аскетычна-містычнай прозы св. Тэрэзы з Авілы, св. Хуана дэ ла Крус, св. Пэдра дэ Алькантара.

Сістэма адукацыі, распрацаваная езуітамі, павінна была садзейнічаць усебаковаму развіццю моладзі, дзеля чаго пры школах арганізоўваліся тэатры, чый рэпертуар пераважна складалі п’есы рэлігійнага зместу. Актыўна дзейнічаў у Беларусі наваградскі езуіцкі тэатр, на сцэне якога гучаў дыялог у гонар І. Лаёлы, напісаны выкладчыкам П. Быкоўскім, а таксама ставіліся лацінскія драмы, сярод якіх варта адзначыць «Відовішча свету», прысвечаную Х. Калумбу6. З гэтага вынікае, што тэатральнае мастацтва не толькі садзейнічала станаўленню гарманічнай асобы, але і ў пэўнай ступені знаёміла гледача з гістарычнымі, рэлігійнымі рэаліямі іспанскага жыцця.

У 1641 г. кароль Уладзіслаў IV у мэтах дэмакратызацыі адукацыйнага працэсу, які да гэтага знаходзіўся пераважна ў руках езуітаў, запрасіў у Рэч Паспалітую піяраў. Сістэма навучання, распрацаваная заснавальнікам ордэна іспанцам Хасэ Каласансам, прадугледжвала абавязковае вывучэнне лацінскай мовы, якую навучэнцы піярскіх школаў засвойвалі па падручніку іспанца Л. Вівэса «Collectaneum et Colloquia». У сувязі з тым, што піяры надавалі вялікае значэнне выхаванню патрыятызму, магчыма, у пошуках адпаведнага матэрыялу яны звярталіся і да рэлігійна-філасофскіх працаў Л. Вівэса.

Паступова значэнне еўрапейскай, у тым ліку і іспанскай, рэлігійнай філасофіі ва ўсходнееўрапейскім рэгіёне ўзрастае настолькі, што яе вывучаюць не толькі ў каталіцкіх, але і ў праваслаўных навучальных установах. Вядома, што С. Полацкі падчас навучання ў Кіеўскай духоўнай акадэміі на занятках па рыторыцы, якія праводзіў І. Галятоўскі, знаёміўся з творамі іспанскіх багасловаў Х.Картахены (адзін з вучняў Ігнацыя Лаёлы), Х. Пінеды. «У творах С. Полацкага маскоўскага перыяду, — адзначае М. Аляксееў, — мы пастаянна сустракаемся з прыкладамі яго шырокай начытанасці ў спецыялізаванай лацінскай літаратуры для каталіцкіх святароў (напрыклад, «Polyanthea», «Loci communes», «Flores exemplorum», збору казанняў М. Фабэра «Opus concionum», 1646 г. і г.д.)»7. Тут таксама знаёмілі з працамі езуіцкіх філосафаў Радэрыка Арыяга, Францішка Аўеда, Францішка Суарэса.

У зборніках С. Полацкі знаходзіў яскравыя павучальныя прыклады, выказванні вядомых людзей старажытнасці і сучаснасці, якія выкарыстоўваў пры напісанні вершаў. Часам ён звяртаўся да вобразаў іспанскіх манархаў, якія адыгралі значную ролю ў гісторыі краіны. Так, галоўным героем верша «Дълати» становіцца Альфонс Арагонскі:

Альфонс краль Арагонский нъким обличися, Яко своима в дълъ руками трудися. Даде отвът краль мудрый: Еда богом крали И естеством не к дълу руцъ восприяли? Научи сим отвътом, царем не срам быти Рукама дъло честно своими робити8.

Дыдактычны пафас твора аўтар скіроўвае супраць аднаго з галоўных грахоў чалавека — ляноты, таму Альфонс Арагонскі выступае ў ролі мудрага манарха, які, нягледзячы на высокае сацыяльнае становішча, не грэбуе звычайнай фізічнай працай.

Неабходна адзначыць, што пры выбары тэматыкі вершаў паэт улічваў запатрабаванні чытача. Так, у сувязі з пачаткам вайны з Атаманскай Портай, С. Полацкі ў 1677 г. зрабіў выпіскі «противу иудеом» і аб «законе сарацинстем» з кнігі Пэдра Альфонса «Дысцыпліна клерыкаліс».

Вялікае значэнне творчасці С. Полацкага ў тым, што ён, выкарыстоўваючы веданне лацінскай мудрасці ў вершаскладанні, папулярызаваў ідэі іспанскіх мысляроў сярод чытачоў.

Спрыяльныя грамадска-культурныя абставіны садзейнічалі таму, што ў XVI–XVII стст. у Рэчы Паспалітай фактычна былі закладзены асновы для далейшага засваення здабыткаў іспанскай рэлігійнай філасофіі.