МІНСКІ ФАРНЫ КАСЦЁЛ У 1796 ГОДЗЕ

Мінскі фарны касцёл — гэта ці не найменш вывучаная мінская святыня, у чыёй гісторыі белых плямаў бадай больш, чым дакладных звестак. Тое, што яна не захавалася да нашых дзён, літаральна адводзіць вочы беларускіх навукоўцаў ад гэтага найстарэйшага рыма-каталіцкага касцёла горада, і хіба толькі ўгодкі фары крыху ажывілі да яе цікавасць. Справу даследавання мінуўшчыны касцёла ўскладняе тое, што шмат якія дакументальныя матэрыялы, звязаныя з яго функцыянаваннем, страчаны або раскіданыя па архівах розных краін. Паспрабуем прадставіць касцёл такім, якім ён паўстае з актаў візітацый канца ХVІІІ ст. — у прыватнасці, такім, якім яго бачыў ксёндз Язэп Камінскі, канцлер прэлат смаленскі, пробашч івянецкі і дэкан мінскі, які інспектаваў яго ў 1796 годзе. Асаблівую каштоўнасць для нас маюць звесткі пра святароў і парафію.

Час заснавання святыні

Тытульная старонка рэквіяльнага Імшала.

Мінскі парафіяльны (фарны) касцёл згадваецца ў дакументах ХVІІІ ст. пад тытулам Святой Тройцы і Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі, прычым зазвычай толькі пад адным тытулам з гэтых двух. Верагодна, пачатковым быў менавіта тытул Унебаўзяцця Найсвяцейшай Панны Марыі, а другі тытул з’явіўся пазней ад назвы Траецкай гары, на якой касцёл быў збудаваны. Довадам на гэта, напрыклад, можа служыць бронзавая пячатка святыні, пра якую мы будзем згадваць пры апісанні касцёльных рэчаў і на якой указаны менавіта тытул Унебаўзяцця Насвяцейшай Панны Марыі.

Дакладныя звесткі пра дату і акалічнасці заснавання святыні ўжо ў ХVІІІ ст. былі забытыя ў выніку страты фундацыйных дакументаў. У візітацыі 1782 г. запісана: «Pewny ... nadania czas jest niewiadomy, gdyź pewny Pleban około Roku 1560 Fundusz i Dobra zatracił»1). Польскі навуковец Ежы Ахманьскі датуе заснаванне парафіі ў Менску 1508 годам2. З ім згаджаюцца і беларускія даследчыкі — у прыватнасці, У. Дзянісаў, які ўвёў гэтую дату заснавання касцёла ў навуковы ўжытак3.

Аднак, на маю думку, не варта ігнараваць і вусныя сведчанні — жывыя яшчэ на пераломе ХVІІІ–ХІХ стст., — паводле якіх касцёл быў збудаваны каля 1400 года4. Некалькі візітацый з розных гадоў паказваюць, што святары парафіі былі абсалютна перакананыя ў заснаванні іх фары польскім каралём («W Początkach wiary Chrześcijańskiey na Litwie Władyslaw Czwarty Jagiełło uczynił Fundusz na Kościół Parafialny w Mińsku nadawszy Zieme na górze nazwaney Trojeckiey»,5 „Kollacya niewątpliwa, Należy do Królów Polskich»6). Святары не пераставалі шукаць фундацыйныя дакументы святыні, тым больш, што ад гэтага залежаў і іх дабрабыт („Fundusz ... po wielokroć szukany w Metrykach W[łelkieg]o X[ięstw]a Litt[ewskie]go nie jest znaleziony»7).

Нягледзячы на адсутнасць дакументальнага пацверджання ранняя дата заснавання святыні зусім не здаецца нерэальнай, бо толькі ў ХV ст. паблізу Мінска было закладзена некалькі касцёлаў, пра якія захаваліся дакладныя звесткі. Напрыклад, святыня ў Койданаве была фундавана ў 1439 годзе,8 а ў Волме — у 1474 годзе9. Да таго ж, Ягайла неаднойчы спыняўся ў Менску, пра што сведчыць вялікая колькасць падпісаных ім тут актавых дакументаў — яны змешчаны ў Літоўскай Метрыцы. Было б дзіўна, каб гэткага палкага пашыральніка хрысціянства, прычым менавіта лацінскага абраду, не заклапаціла б адсутнасць у горадзе рыма-каталіцкай святыні. Таму меркаванне, што касцёл быў заснаваны каля 1400 года, здаецца цалкам дапушчальным.

Знешні выгляд звычайнага Імшала («Missale Romanum»).

Блізкая да гэтай і больш дакладная дата заснавання касцёла — 1390 года — некалькі разоў называецца ў працах розных аўтараў, пачынаючы ад Ходзькі10 і заканчваючы апублікаванай выдавецтвам «Беларуская Энцыклапедыя» сінтэзай «Гісторыя Мінска»11. Праўда, у апошняй працы памылкова сцвярджаецца, што на месцы касцёла быў пабудаваны езуіцкі комплекс. На доказ няслушнасці гэтага сцвярджэння дастаткова падаць два аргументы: па-першае, парафіяльны касцёл знаходзіўся не на Высокім рынку, а на Траецкай гары; па-другое, ён, як ужо зазначалася, згадваецца ў візітацыях канца ХVІІІ — пачатку ХІХ ст., прычым як драўляны.

Памылка гэтая, быць можа, звязана з тым, што пасля скасавання Таварыства Езуса ў 1773 г. паезуіцкі касцёл у Мінску становіцца таксама парафіяльным12. Хутчэй за ўсё, тут проста была заснавана новая парафія, таму што касцёл на Траецкай гары так і працягвае называцца мінскім парафіяльным як у візітацыях 1782 і 1796 г., гэтак і ў пазнейшых — напр., 1804 года. Зрэшты, ужо ў 1795 г. прымаецца рашэнне стварыць новую дыяцэзію са сталіцай у Мінску, якое ў 1798 г. зацвярджаецца Апостальскім Нунцыем Лаўрэнам Літтам, і паезуіцкі касцёл робіцца катэдральным.

Але памылковае вызначэнне месца знаходжання святыні зусім не азначае, што і дата яе заснавання названа няслушна. Таму вернемся непасрэдна да гісторыі касцёла. З распаўсюджаннем каталіцтва на Міншчыне і будаўніцтвам новых святыняў касцёл становіцца цэнтрам дэканата, які ў 1744 г. ахоплівае касцёлы ў Івянцы, Волме, Хоўхлаве, Налібоках, Дзераўной, Камені, Пяршаях, Вішневе, Забрэззі, Ракаве, Койданаве, Уздзе, Стоўпцах і Пухавічах, а таксама капліцы ў Занеўшчыне, Хатаве і Кухчыцах13. Дэканат гэты да раздзелаў Рэчы Паспалітай належаў да Віленскай дыяцэзіі, а пасля заснавання Мінскай, натуральна, увайшоў у яе склад і надалей дзяліў яе лёс: спярша ў 1868 г. быў вернуты ў Віленскую дыяцэзію, а пазней далучаны да Магілёўскай.

Касцёл звонку і ўсярэдзіне

Разгортка рэквіяльнага Імшала.

Касцёл адпачатку быў драўляным, што, на жаль, не спрыяла ягонай даўгавечнасці — ён гарэў, разбураўся пад уплывам часу, яго перабудоўвалі і г.д. У такім выглядзе, у якім ён паўставаў перад вачыма візітатараў напрыканцы ХVІІІ ст., будынак быў узведзены плябанам кс. Панцэжынскім. Цытуючы візітацыю 1796 г., гэта адбылося «od lat stu»,14 але насамрэч на пачатку таго ж стагоддзя.

У гэты час касцёл меў у плане форму «кавалерскага» крыжа, што, як лічыў кс. Камінскі, было адзнакай смаленскай школы культавага будавання15. Чаму «кавалерскага» і што мае на ўвазе гэтае азначэнне, якое не сустракаецца ані ў водным слоўніку сімвалаў? Сучаснікам візітатара яно было зразумелае без тлумачэнняў, бо ХVІІІ ст. — гэта эпоха росквіту прыдворна-арыстакратычных адзнакаў, і рэдкі свецкі або царкоўны чалавек не мог пахваліцца, што з’яўляецца кавалерам таго ці іншага ордэну. Напрыклад, сярод іерархаў Каталіцкага Касцёла ці не найбольш папулярным быў ордэн св. Станіслава, заснаваны ў 1765 г. Станіславам Аўгустам Панятоўскім. На крыжы яго медаля былі змешчаны чатыры арлы ў каронах16. Гэтак жа і мінская фара, будучы крыжападобнай у плане (бабінец — бочныя навы — апсіда), мела паміж перакладзінамі крыжа чатыры выступы, якія ствараліся дзвюма вежачкамі абапал бабінца і дзвюма сакрыстыямі абапал апсіды (сам план святыні — здаецца, упершыню — быў апублікаваны і пракаментаваны архітэктарам А. Яроменкам у адным з папярэдніх нумароў «Нашай веры»)17.

Над дзвюма чатырохграннымі вежамі абапал бабінца ўзносіліся ўгару жалезныя пазалочаныя крыжы з «галкамі» (кулькамі) на канцах. Дах касцёла быў крыты гонтай, але пасярэдзіне яго ўзвышаўся абабіты бляхай круглы купал з 6-цю вокнамі. У месцах, дзе сцены сыходзіліся, утвараючы ўнутраныя куты, размяшчаліся драўляныя вадасцёкі. Ва ўмовах беларускага клімату гонтавы дах кожныя 20–30 гадоў патрабаваў замены, што таксама адзначалася ў візітацыі.

Тытульная старонка звычайнага Імшала.

Зайсці ў касцёл можна было праз падвойныя філёнчатыя дзверы, якія пры патрэбе зачыняліся на засову; меўся і другі ўваход — праз крухту. Насупраць галоўных дзвярэй размяшчаўся вялікі алтар — пазалочаны, разьбяны, «даўняй работы»18. Паабапал яго стаялі таксама драўляныя і пакрытыя золатам статуі святых Пятра і Паўла, а ў сярэдзіне алтара знаходзіліся разьбяныя табэрнакулюм з цыборыумам, які замыкаўся на ўнутраны замочак (паводле пастановы ІV Латэранскага Сабору, Найсвяцейшы Сакрамэнт павінен быў ахоўвацца ад небяспекі зневажання). Цыборыум уяўляў з сябе скрынку, якая была «срэбная ўсярэдзіне, а звонку пазалочаная, з каронай наверсе накрыўкі, кансэкраваная»19.

Алтар быў упрыгожаны тытульным абразом касцёла, абкладзеным срэбнымі шатамі: Святая Тройца карануе Найсвяцейшую Панну Марыю. У бочных капліцах размяшчаліся два меншыя алтары: па правым баку ад прэзбітэрыя — Укрыжаванага Пана Езуса, а па левым — з абразом Найсвяцейшай Панны Марыі, які таксама меў на сабе срэбныя шаты. У дзвюх бочных капліцах меліся абразы св. Тадэвуша і св. Антонія. (У сакрыстыі меўся яшчэ і пераносны алтарык для працэсій.)

На кожным з алтароў ляжала ўкрыжаванне-«круцыфікс», а ў часе набажэнства паліліся васковыя свечы ў цыновых ліхтарыках-падсвечніках: на галоўным іх было шэсць, а на бочных — па чатыры. Алтарныя мэнсы былі накрытыя трыма белымі абрусамі паводле сімвалу Св. Тройцы; на іх знаходзіліся пульпіцікі са срэбнымі таблічкамі Sacri Convivii, Lavabo et in Principio.

Амбона ў касцёле была драўляная; яна магла быць, падобна галоўнаму алтару, таксама разьбяная, але дакладных сведчанняў пра гэта мы не маем.

Лаваў для вернікаў было дзесяць, і стаялі яны ў два шэрагі: у нашым краі здавён трымаўся звычай, што падчас св. Імшы мужчыны і кабеты займалі месцы асобна. Касцёльныя спевы суправаджаліся ігрою на невялікім — на 6 галасоў — аргане.

Сакрыстыя

Разгортка звычайнага Імшала.

Сакрыстыя трымалася ў добрым парадку; на складванне ў ёй касцёльных рэчаў прызначаліся адмысловыя шафкі. Зрэшты, тых рэчаў было няшмат, паводле статусу касцёла. Напрыклад, арнатаў для набажэнства ў розныя перыяды літургічнага года і святы ў 1796 г. налічвалася ўсяго 15: 5 белых, 3 чырвоных, 5 фіялетавых і 2 «жалобных» (то бок, чорных — на той час апошнія два колеры яшчэ не былі ўзаемазамяняльныя). Такім чынам, канцэлебраваць Імшу ў фарным касцёле маглі адначасова толькі пяць святароў.

Нешматлікім было і касцёльнае начынне: напрыклад, са срэбных рэчаў у святыні былі толькі пазалочаная манстранцыя, пяць залочаных келіхаў з патэнамі ды адзін незалочаны крыж, таблічкі на алтарах, таца з дзвюма ампулкамі і яшчэ некалькі рэчаў. З цыны ж — дзесяць падсвечнікаў, два камплекты ампулак з тацай, патройная васкула на святыя алеі, процівень для выпякання камунікантаў... Пячатка касцёла з указаннем тытула Унебаўзяцця Насвяцейшай Панны Марыі — наш доказ на першаснаць менавіта гэтага тытула — захоўвалася, як адзначалася ў акце візітацыі, у плябана.

Не магла пахваліцца вялікім фондам і бібліятэчка літургічных кніг для набажэнства. Частыя пажары ў горадзе прыводзілі да таго, што касцёл некалькі разоў гарэў, і разам з ім згаралі кнігі, таму літургічны збор не быў настолькі старажытны і вялікі, як можна было чакаць, зыходзячы з часу заснавання святыні. Ён уключаў тры звычайныя Імшалы для літургіі і адзін рэквіяльны — для набажэнства па памерлых. У склад гэтага кнігазбора ўваходзіў таксама Рытуал для справавання сакрамэнтаў і выканання абрадаў ды цырымоній, вызначаных Трыдэнцкім Саборам — адзін з асноўных нарматыўных дакументаў таго часу. Далей ідуць Градуал і Антыфанар, у якіх змяшчаліся словы і ноты для спеваў на Імшы, Евангелле — для чытання Божага слова, ды яшчэ Агенда, каб служыць Нешпары. На жаль, у акце візітацыі не пазначаны выходныя дадзеныя і нават не сказана, ці гэтыя кнігі былі друкаваныя або рукапісныя. З увагі на згаданую вышэй акалічнасць, можна меркаваць, што, хутчэй за ўсё, гэта былі друкаваныя выданні ХVІІІ ст.

Побач з літаратурай літургічнай захоўваліся зазвычай парафіяльныя кнігі і архіў. Гэтак жа было і ў мінскай фары: тут знаходзіліся кнігі хростаў (Liber Baptisatorum), шлюбаў (Liber Copulatorum) і памерлых (Liber Mortuorum). Была, але не вялася кніга ўліку парафіянаў (Status Animarum): пасля далучэння цэнтральнай часткі Беларусі да Расейскай імперыі пачаўся масавы пераход уніятаў у каталіцтва ў страху перад царскімі рэпрэсіямі ды гвалтоўным пераводам у праваслаўе, што рабіла ўлік парафіянаў дастаткова складаным. Паводле візітатарскага загаду перапіс парафіянаў павінен быў складацца падчас наведвання іх пробашчам на свята Божага Нараджэння. Не захоўваліся ў касцёле і дакументы, якія павінны былі пацвярджваць тытул святыні. Паводле словаў пробашча, яны былі перададзеныя ў Віленскі дыяцэзіяльны архіў. Візітатар распарадзіўся зрабіць з іх копіі і захоўваць іх у касцёльным архіве разам з агульным вопісам.

Візітатар адзначаў, што ў цэлым распараджэнні расейскага ўраду адносна вядзення «папяровых справаў» выконваюцца. Напрыклад, пачалі вырашацца выяўленыя падчас папярэдняй візітацыі праблемы з некаторымі ўліковымі дакументамі, прадпісанымі кіраўніцтвам, у прыватнасці, кнігі рэгістрацыі ўрадавай карэспандэнцыі і да т.п.

Забудова касцёльнага пляца і гаспадарка

Побач з касцёлам стаяла крытая гонтай званіца з трыма званамі; з усіх бакоў яна абапіралася на адмыслова падстаўленыя брусы — своеасаблівыя кантрафорсы, што ўмацоўвалі яе сцены.

У глыбіні касцёльнага пляца — за 50 крокаў ад святыні — знаходзілася крытая гонтай плябанія, якая мела два ўваходы: ад цвінтара і з адваротнага боку; абодва з падвойнымі філёнчатымі дзвярыма на засовах. Увайшоўшы ў будынак, злева можна было ўбачыць сенцы і чатыры пакоі з шасцю вокнамі; справа — таксама сенцы і пяць пакояў з дзесяццю вокнамі. Дзверы да пакояў былі, пераважна, адзінарныя, з унутранымі замкамі, а падлога зробленая з дошак. Ацяплялася плябанія пры дапамозе некалькіх печак, дзве з якіх былі кафляныя.

Перад вокнамі будынка пробашчам быў закладзены сад, у якім расло шмат дрэваў прышчэпленых і дзічак, падрыхтаваных для прышчэплівання.

Далей — направа і ўніз — знаходзіўся стары дамок, у якім, паводле акта візітацыі, жыў камендатар: у Рыма-каталіцкім Касцёле гэты тэрмін азначае святара, які атрымлівае прыбыткі з парафіі або абацтва, не з’яўляючыся іх настаяцелем — у нашым выпадку маецца на ўвазе вікарый Фабіян Чарняўскі, пра якога мы будзем распавядаць далей. Складаўся будынак з сенцаў, двух вялікіх пакояў і каморы. У кожным з пакояў было па печы — адна белая ў зялёныя паскі, другая цалкам зялёная. Сам дом быў стары і патрабаваў рамонту сценаў і новага даху.

Насупраць мясціўся кухонна-пякарны будынак з гародам каля яго і крытай гонтай лядоўняй. Далей знаходзіліся іншыя пабудовы, галоўным чынам, гаспадарчага характару: старыя стайня ды вазоўня, каля іх — новыя стайня і два хлявы для жывёлы, побач — адрына з сенавалам, старое гумно для збожжа, склеп для захоўвання гародніны, свіран і, урэшце, бровар з медным катлом.

Духавенства

Пробашчам касцёла ў 1796 г. быў кс. Уладзіслаў Ваньковіч — прадстаўнік шляхецкага роду, слаўнага і ўплывовага як у Менску, так і ў некаторых іншых гарадах ды паветах Рэчы Паспалітае. Свецкую славу Ваньковічам прынеслі мастак Валенцій і пісьменнік Мельхіёр, але колькі прадстаўнікоў роду здабывалі сваю славу служэннем Богу, з’яўляючыся фундатарамі святыняў ці кляштараў або святарамі, манахамі ды манахінямі? У 1680 г. стольнік і судовы падстароста мінскі Тэадор Ваньковіч падараваў пляц мясцоваму францішканскаму кляштару;20 у ХVІІІ ст. адным з кіраўнікоў літоўскае правінцыі бэрнардынаў быў Пётр Ваньковіч, які з сярэдзіны 1780-х дажываў свой век у мінскім кляштары;21 у сярэдзіне ХІХ ст. невядомая бліжэй «Waсkowiczowa», аблічча якой відаць на тагачасным фотаздымку, была манахіняй-базыліянкай...22 Магчыма, хтосьці з навукоўцаў складзе гісторыю гэтага роду, дзе апіша і лёсы менш вядомых яго прадстаўнікоў, якія ахвяравалі свае жыцці Богу.

Мы ж, тым часам, вяртаемся да Уладзіслава, які быў таксама заслужанай асобай. Прэзентаваны на парафію каралём Аўгустам ІІІ, ён атрымаў яе ў 1761 годзе. На момант візітацыі ён, разам з тым, з’яўляўся архідыяканам Беларускім і, падобна іншым значным каталіцкім іерархам гэтага часу, меў сваю арыстакратычную адзнаку — быў кавалерам ордэну св. Станіслава. Меў на сваё архідыяканства дадатковыя бенефіцыі ў Магілёўскай дыяцэзіі, дзе найчасцей і знаходзіўся23.

З увагі на рэзідаванне плябана ў іншым месцы, кіраваў касцёлам і парафіяй пробашч-каад’ютар Тодар Ваньковіч, прызначаны на гэтае месца у 1781 годзе. Ён быў чалавекам здольным; атрымаў адукацыю ў Віленскай дыяцэзіяльнай семінарыі і меў дыпломы аб заканчэнні курсаў філасофіі ды тэалогіі. Французскую мову ведаў настолькі добра, што мог перакладаць з яе кнігі. Меў ён таксама схільнасць да эканомікі, што, несумненна, прыдавалася ў кіраванні касцёльнай гаспадаркай. Жыў Тодар Ваньковіч заўсёды пры касцёле, выязджаючы толькі час ад часу ў вёску Ілля (сёння — цэнтр аднайменнага сельсавета ў Вілейскім раёне), дзе меў яшчэ адно beneficium (даходнае месца). Нягледзячы на даволі малады ўзрост — у 1796 г. пробашчу-каад’ютару было толькі 38 гадоў — ён не мог пахваліцца моцным здароўем24.

Дапамагаў яму вікарый Фабіян Чарняўскі — былы базыліянін, які ўзяў на сябе асноўны цяжар парафіяльнага служэння, а таксама заставаўся кіраваць парафіяй у часе ад’езду каад’ютара. Будучы таксама шляхецкага паходжання (родам з Магілёўскай губерніі), ён меў тэалагічную адукацыю і, акрамя беларускай ды польскай моваў, валодаў яшчэ лацінскай і нямецкай. Фабіян Чарняўскі з’яўляўся адзіным вікарыем пры фары, і яго асоба была зацверджана мінскім афіцыялам. Але апрача яго да парафіяльнай працы актыўна далучалася духоўнікі мінскіх кляштараў, якія, у прыватнасці, зазвычай наведвалі хворых і спаўнялі іншыя абавязкі25.

Назваўшы святароў фары, хацелася б крыху затрымацца на іх дачыненнях з кнігай. Гэтае пытанне мае два аспекты: дзейнасць асобы як стваральніка або транслятара тэксту і як яго спажыўца. У першым выпадку нашую ўвагу звяртае на сябе той факт, што візітатар адзначыў здатнасць пробашча-каад’ютара перакладаць французскія кнігі. Гэта наводзіць на думку, што кс. Тодар Ваньковіч займаўся літаратурнай — а менавіта перакладчыцкай — працай, і што, магчыма, плён гэтай працы быў апублікаваны. На цяперашні момант выданняў, звязаных з яго імем, выявіць пакуль што не ўдалося, аднак будзем спадзявацца, што далейшыя пошукі ў кнігасховах і бібліяграфіях пральюць больш святла на гэтую старонку дзейнасці святароў мінскай фары.

Калі казаць пра другі аспект, дык з архіўных дакументаў нам вядома, што ў касцёле захоўваліся прыватныя бібліятэчкі святароў. Напрыканцы ХVІІІ ст. узровень агульнай адукаванасці вырас, а друкаванне развілася настолькі, што пробашчы проста былі павінны мець уласныя зборы кніг для належнага выканання сваіх абавязкаў. У акце візітацыі 1796 года мы двойчы сустракаем згадку пра такія бібліятэчкі. У абодвух выпадках яны суадносяцца з асобаю пробашча, але не зразумела, ці паўсюль гаворка ідзе пра тую самую асобу і той самы збор.

Парафія. Душпастырская і асветніцкая праца

Мінская парафія цалкам змяшчалася ў межах Мінскага павета. На ўсходзе (за тры мілі ад горада) яна межавала з Каралішчавіцкай; на поўдні (за 5 міляў) — з Койданаўскай, што знаходзілася ў тым жа павеце; на захадзе (за 4 мілі) — з Заслаўскай, і, урэшце, на поўначы (за 5 міляў) — з Лагойскай.

Імша цэлебравалася штонядзелю і ў дні ўрачыстых святаў, заўсёды ў той самы час. Парадак нядзельнага набажэнства быў такі: з раніцы — чытаная Імша, пасля яе — пастырскае казанне, якое гаварыў пробашч; затым спяваліся суплікацыі («Святы Божа» і інш. малітвы), а пасля адбывалася спяваная Імша. Пасля прыезду візітатара і дадзеных ім рэкамендацый ранейшы парадак быў зменены і літургічнае служэнне пачыналася а 7-й гадзіне раніцы ютранню, пасля якой вернікі маліліся на ружанцы. Па Ружанцы цэлебравалася св. Імша (трэба думаць, чытаная) з акрапленнем святой вадой напрыканцы, пасля — спяваная Імша і навука. Па вечарах мусілі адпраўляцца Нешпары. Па-за тым, паводле урадавых распараджэнняў, святары павінны былі служыць літургію за імператарскую сям’ю, для чаго выкарыстоўваліся спецыяльныя друкаваныя тэксты, якія рассылаліся дыяцэзіяльнай адміністрацыяй па парафіях, а іх наяўнасць у касцёлах кантралявалася візітатарамі (памятайма: «Богу — Богава, а кесару — кесарава»).

Усе абрады і цырымоніі ў касцёле справаваліся згодна з «Рытуалам рымскім» (візітатар зазначае, што гэтая кніга была ў святыні). Для адпраўлення сакрамэнтаў святары апраналі прадпісаныя правіламі строі, а таксама ў належны час займалі сваё месца ў канфесіянале, каб спавядаць. Яны ж пільнавалі, каб людзі паводзілі сябе ў касцёле сціпла і прыстойна.

Цікава апісаны чын адведвання парафіянаў у перыяд Божага Нараджэння, калядавання. Прыйшоўшы да таго ці іншага дому, святар з міністрантамі найперш спяваў святочную песню Salve Jesu Parvule («Вітай, Дзіцятка Езус»), пасля благаслаўляў гэтае месца і пачынаў размаўляць з людзьмі, найперш пытаючыся ў дзетак Сімвал веры, а ў дарослых, ці былі яны ў велікоднай споведзі.

Пры касцёле дзейнічала ружанцовае брацтва пад тытулам Шчаслівай Смерці, заснаванае ў 1709 г. пробашчам Панцэжынскім і зацверджанае Віленскім біскупам Бжастоўскім. Асноўныя прыбыткі брацтва атрымлівала ад двух пляцаў і дома ў Мінску, якія здаваліся ў наём, што прыносіла ў суме 41 злоты ў год. Гэтыя грошы йшлі на закупку свячэй і лампадаў, арганізацыю брацкіх сустрэчаў і іншыя неабходныя выдаткі. Імёны братчыкаў былі запісаныя ў спецыяльнай кнізе, а кіраваў дзейнасцю брацтва пробашч.

Пры фары дзейнічалі школа і шпіталь, заснаваныя пробашчам. На гэты час школа ўжо не карысталася вялікай папулярнасцю, бо ў Мінску існавала свецкая вучэльня — г. зв. «wojewódzka szkoła wydziałowa», у якую мяшчане больш ахвотна аддавалі сваіх дзяцей26. У школе было 4 вучні, якіх «дарэктар»27 вучыў чытанню, пісьму, пачаткам лаціны і асновам рэлігіі. Па нядзелях пасля навукі адбывалася катэхеза для дзяцей з парафіі і вучняў школы, якую праводзіў вікарый Фабіян Чарняўскі28. Візітатар указваў і на неабходнасць правядзення штогадовых рэкалекцый, але з дакументаў не зусім зразумела, ці яны насамрэч занядбоўваліся раней.

Так выглядалі ў святле візітацыі 1796 г. мінскі фарны касцёл і жыццё яго парафіі. Візітатар паехаў, пакінуўшы пэўныя рэкамендацыі, але ў цэлым станоўча ацаніўшы стан касцёла і парафіі...