Home Help
Пра нас Аўтары Архіў Пошук Галерэя Рэдакцыя
1(47)/2009
Галерэя
Год святога Паўла
Інтэрв’ю

VATICANUM II НА РОДНАЙ МОВЕ
Ad Fontes

СЬЛЕДАМ ЗА ХРЫСТОМ
Пераклады
Magisterium
ВЕРА & CULTURA

ВЕЛІЧ І КВОЛАСЦЬ СУМЛЕННЯ
Роздум

«ПІЯРЫЗАЦЫЯ» ЦІ ЕВАНГЕЛІЗАЦЫЯ?
Паэзія
Мастацтва

УСПОМНІМ ПРА ЗАБЫТАЕ
Нашы святыні
In memoriam

КАРАЛЕВА БОЛЮ І ВЕРША

АПОШНІ ЛІСТ

«ЁСЦЬ ТОЛЬКІ ШЛЯХ…»
Вачыма візітатара

Пятрусь РУДКОЎСКІ

ВЕЛІЧ І КВОЛАСЦЬ СУМЛЕННЯ

Разважанні над суадносінамі паміж сумленнем і (вонкавым) аўтарытэтам, а таксама над роляй рэлігійнай паслухмянасці ў фармаванні сумлення прывялі нас да пытання пра ісціну, праўду ў багаслоўскім сэнсе слова. Было сказана, што рэлігійная паслухмянасць прадугледжвае адкрытасць на Голас Ласкі, а гэта адкрытасць магчымая тады, калі мы займаем пазіцыю дыялогу: узважанага супастаўлення голасу касцёльнага Настаўніцтва з нашым унутраным голасам.

Такім чынам, трэцяя, заключная частка нашай трылогіі пра сумленне, будзе прысвечана пытанню пра ісціну, повязь з якой вызначае якасць нашага этычнага і духоўнага жыцця. Устаноўка на ісціну надае таксама сэнс рэлігійнай паслухмянасці, то бок, духоўнаму дыялогу, які вядзецца ў недрах нашага сэрца.

Тэма ісціны шмат каму можа здавацца даволі абстрактнай і адарванай ад штодзённага жыцця. Аднак жа на самай справе гэтая тэма мае вялізнае экзістэнцыяльнае значэнне, пры ўмове, канечне ж, што мы не рэдукуем сваё «штодзённае жыццё» выключна да побытавых (праца-грошы-праца-грошы) спраў. Але я глыбока перакананы, што чытачам «Нашай веры» такі рэдукцыянізм не пагражае, у сувязі з чым маю надзею, што прапанаваная ў гэтым артыкуле рэфлексія будзе цікаваю і карыснай.

Ужо на самым пачатку трэба адзначыць, што ўстаноўка на ісціну і паслядоўная вернасць гэтай ісціне суправаджаецца як балеснымі, так і хвалебнымі момантамі. Для таго, каб лепш паказаць гэтае падвойнае — балесна-хвалебнае — вымярэнне ісціны, выкарыстаем прыклады трох вялікіх герояў духу: Сакрата Афінскага, Ёва (галоўнага героя біблійнай Кнігі Ёва) і Езуса з Назарэта.

 
Частка трэцяя.
Калектыўнае vs індывідуальнае сумленне: дзе ісціна?

1. Сакрат, Ёў і Езус — светачы новай маралі

Выбар менавіта гэтых герояў невыпадковы. Сакрат, Ёў і Езус з’яўляюцца рэпрэзентантамі трох духоўна-культурных абшараў — старажытнагрэцкага, юдэйскага і хрысціянскага — якія, узятыя разам, утвараюць духоўную матрыцу еўрапейскай цывілізацыі.

1.1. Сакрат нарадзіўся ў 469 годзе да Н. Х. у Афінах. Даводзілася яму быць дзяржаўным дзеячам (прытанам) і браць удзел у войнах у абароне Афінскай дзяржавы. У якасці дзяржаўнага дзеяча Сакрат вызначаўся сумленнасцю і бескампраміснасцю ў абароне закону і дзяржаўнага ладу, у якасці жаўнера ён вызначаўся адвагаю і мужнасцю. Найбольш, аднак, ён вядомы ў якасці філосафа-прапаведніка. Сакрат, без сумневу, добра ўсведамляў, што роскіт Афінскай дзяржавы, чыім верным патрыётам ён быў, залежыць у значнай ступені ад узроўню этычнай мудрасці. І гэтай справе — пошукам мудрасці і ўцягванню ў гэты пошук іншых людзей, перадусім моладзі, — Сакрат прысвяціў большую частку свайго жыцця.

У 399 г. Сакрат, вялікі патрыёт Афінскай дзяржавы, быў пастаўлены прадстаўнікамі гэтай жа дзяржавы перад судом за... шкодную для гэтай дзяржавы дзейнасць. У чым заключалася гэтая шкоднасць? Давайце дамо слова яго абвінаваўцам. Паэт Мялет (Meletos), які быў адным з ініцыятараў судовага працэсу супраць Сакрата, у сваім абвінаваўчым лісце піша наступнае:

Сакрат здзяйсняе злачынства і чыніць няпраўе, бо даследуе рэчы, схаваныя пад зямлёй і на небе, і слабы сказ чыніць моцным*, і іншых гэтаму навучае1. [Апроч таго] Сакрат псуе моладзь, не шануе тых багоў, якіх шануе дзяржава**2.

Сакрат, зацытаваўшы гэтае абвінавачанне, звяртаецца наўпрост да свайго абвінаваўцы:

— Калі я псую моладзь, дык хто ёсць тым, хто яе добраму вучыць?

— Законы.

— Але ж, мой дарагі — кажа Сакрат — я не пра гэта пытаю, а пра тое, што за чалавек робіць гэта, які ў тым ліку і гэта ведае: законы.

Мялет, якога Сакрат увесь час падштурхоўвае да дакладнага адказу на пастаўленае пытанне, указвае спачатку на суддзяў як на добрых выхаваўцаў, потым заяўляе, што свой уклад у добрае выхаванне ўносіць таксама Вялікая Рада Афінаў, потым прыкмячае, што добрым выхаваўцам з’яўляецца таксама Народнае Скліканне (Ekklesia), а ўрэшце атрымліваецца, што ледзь не ўсе выхоўваюць моладзь у добрым кірунку і толькі адзін Сакрат яе псуе. Гэтую тэзу Мялет наўпрост не фармулюе, робіць гэта за яго Сакрат, зыходзячы, аднак, з таго, што сцвердзіў яго абвінаваўца.

Тут варта адзначыць першую рэч, якая мае вялікае значэнне для рэфлексіі над сумленнем. Мялет, выступаючы як абвінаваўца Сакрата, выступае адначасова як абаронца пэўнага тыпу этычнага мыслення, якое можна было б назваць маральным калектывізмам. У Мялета на першае месца ў маральнай ацэнцы паводзінаў чалавека выходзіць безасабовы закон і ананімная грамадскасць. Калектыў і інстытуцыя маюць першынство перад асобай і яе сумленнем. Згодна з гэтай этыкай, няважна, ці грамадскія аўтарытэты з’яўляюцца добрымі ці не, ці прэзентуюць яны сапраўдныя каштоўнасці, ці не, важна тое, што дагэтуль моладзь шанавала аўтарытэты і баялася іх, а цяпер гэты парадак парушаны, бо пад уплывам якогась філосафа-валацугі моладзь пачынае дыскутаваць з аўтарытэтамі, пачынае патрабаваць ад іх аўтэнтызму!

Сакрат не шануе багоў, якіх шануе дзяржава, — заяўляюць абвінаваўцы. Гэтае абвінавачанне, найвідавочней, моцна ўразіла філосафа, бо ён прысвячае даволі многа часу на выясненне таго, у чым заключаецца яго рэлігійнасць. Сакрат тлумачыць, што ён перажывае трывалую лучнасць з якойсьці боскай сілай, якую цяжка акрэсліць пры дапамозе слоў. Ён не толькі верыць у гэту Сілу, але і спазнае яе ўздзеянне ўнутры сябе, чуе ўнутры нейкі Голас, які дзіўным чынам стымулюе яго да маральнага дзеяння.

Афінцы не былі, аднак, гатовыя ўспрыняць вучэнне Сакрата пра ўнутраны Голас. Перамагло тое, што ў псіхааналізе мянуецца як superego, сукупнасць нормаў і прынцыпаў, якія з’яўляюцца адносна нетыкальнымі ў дадзенай культуры і якія аказваюць (часта неўсвядомлены) уплыў на паводзіны індывіда. Superego выконвае рэгуляцыйную функцыю: гарантуе цэльнасць і трываласць соцыума, але ўвадначас можа явіцца як змрочная рэпрэсіўная сіла, якая зводзіць да мінімуму індывідуальную свабоду... Але ці толькі ў свабодзе тут справа? Прыклад Сакрата паказвае, што superego можа явіцца як механізм падаўлення маральных каштоўнасцяў, якія чалавек адкрывае ўнутры сябе. Голас superego ў сутыкненні з харызмай Сакрата даволі жорсткі і злавесны: нас не цікавіць тое, што адчувае ці перажывае Сакрат, мы ведаем толькі тое, што ён не ўспрымае ўсур’ёз калектыўныя рэлігійныя традыцыі, ігнаруе дзяржаўную рэлігію, а гэта небяспечна і непрымальна — вось так можна падагульніць голас Калектыўнага Сумлення (то бок, superego), у канфлікт з якім увайшоў Са

крат. Дазволю тут прывесці каларытнае выказванне Уладзіслава Вітвіцкага, польскага перакладчыка «Абароны Сакрата», якое, на маю думку, выдатна адлюстроўвае логіку Мялета і яго (даўнейшых і сённяшніх) духоўных хаўруснікаў:

«Занепадае ў нашыя часы ўсякі аўтарытэт — сённяшняя моладзь не шануе ані багоў, ані людзей, ані дзяржаву, ані кроў, ані звычаі продкаў, а хто вінаваты ў гэтым? Заданнем суддзяў ёсць сачыць, каб наша айчына не скацілася ў прорву без дна і без выйсця»3.

Сакрат павінен памерці. Перамагла аргументацыя, якая апелявала да калектыўнай маралі, згодна з якой маральная праўда месціцца па-за і па-над чалавекам. Сумленне ў гэтай этыцы не мае асаблівага значэння, яно няважнае, важнымі з’яўляюцца калектыўныя перакананні і вераванні; няважнай з’яўляецца таксама праўда, якая аб’яўляецца ў працэсе духоўных пошукаў і інтэлектуальнай дыскусіі, важнай ёсць толькі тая «праўда», якая дае пачуццё бяспекі і стабільнасці...

1.2. Ёў — гэта, хутчэй за ўсё, фікцыйная постаць, але гэта не памяншае значэння «Кнігі Ёва» для зразумення праблематыкі стасунку паміж калектыўным і індывідуальным сумленнем і пытання пра маральную праўду. Аўтар гэтай старазапаветнай кнігі жыў прыблізна ў часы Сакрата Афінскага, гэта значыць, у V ст. да Н.Х. (для юдэяў гэта быў пачатак поствавілонскага перыяду: вяртання на сваю зямлю пасля доўгіх дзесяцігоддзяў выгнання).

Ёў — гэта «чалавек справядлівы і набожны», чыя шляхетнасць будзе шчодра ўзнагароджана Богам: ён мае магчымасць цешыцца як матэрыяльным багаццем, так і наяўнасцю найвялікшага скарбу: сямю моцнымі сынамі і трыма прыгожымі дочкамі. Гэтае шчасце, аднак, падлягае ў пэўны момант татальнаму зруйнаванню: цягам зусім малога прамежку часу ўвесь яго маёнтак быў абрабаваны, сыны і дочкі загінулі, а сам Ёў крануты найбольш жахлівай хваробай таго часу: праказай. Нас будзе цікавіць змест размовы Ёва з яго сябрамі: Эліфазам, Білдадам і Сафарам. Варта адзначыць, што аўтар называе гэтых людзей мудрацамі, гэта значыць, яны не якіясь выпадковыя асобы, а архетыпічныя фігуры: рэпрэзентанты пэўных каштоўнасцяў і ідэалаў, знаўцы жыцця і рэчаіснасці...

Сем дзён мудрацы маўчаць. Маўчыць і Ёў. Сем дзён маўчання мае, безумоўна, сімвалічны характар. Яно сведчыць, хутчэй за ўсё, пра духоўную і інтэлектуальную немач мудрацоў перад абліччам гранічнай сітуацыі (экзістэнцыялісцкае Grenzsituazion). «Пра што немагчыма казаць, пра тое трэба маўчаць», — скажа ў ХХ ст. Людвік Вітгенштэйн. Так, немагчыма (а можа і нельга!) казаць пра сэнс таго, што дзеецца з Ёвам.

Ёў, аднак, прарывае маўчанне. Прарывае ў той момант, калі яго цярпенне пачало атакаваць тое, што ўтварала найбольш глыбокі фундамент яго жыцця: веру ў Бога.

«Боскія стрэлы тырчаць ува мне, душа мая труцізну іхнюю п’е, страх перад Богам на мяне насядае»4.

І вось тут мудрацы вяртаюцца да сваёй звычаёвай ролі і бяруцца пераконваць Ёва, што, па-першае, яго трагедыя мае аб’ектыўнае выясненне, а па-другое, рэакцыя Ёва на выпрабаванне з’яўляецца неадэкватнай, немаральнай і ўвогуле бязбожнай. Чаму? Вось што кажа Эліфаз:

«Прыгадай, ці загінуў калі справядлівы? Ці былі дзе-небудзь знішчаны праведныя? Як паўсюдна вядома, злачынца, што сее няпраўе, збірае плён адпаведны»5.

Услед за ім Білдад:

«Ці доўга яшчэ будзеш прамаўляць такім чынам? <...> Ці ж Бог маніпулюе законам? <...> Калі ты чысты, нявінны, дык [і Бог] будзе цябе берагчы»6.

Яшчэ больш радыкальны Софар:

«Неба адкрые правіны, а ворагам стане яму, расцягаюць скарбы яго ў яго доме, растопяцца ў дзень Яго гневу. Гэта — лёс адступніка, спадчына, прызнаная Богам»7.

Прамовы сяброў Ёва перапоўнены труізмамі і маралізатарствам; асабісты досвед Ёва, яго думкі, спароджаныя цярпеннем і трывогай, як быццам заглушаюцца голасам самаўпэўненых дактрынёраў, галоўнай мэтай якіх нібыта ёсць захаванне дактрынальнай артадоксіі. Прамовы Ёва кантрастуюць з прамовамі яго сяброў тым, што ён прамаўляе ўласным голасам, не голасам якойсьці дактрыны. Цярпенне прымусіла яго ўзяць у дужкі ўсе вызнаваныя раней догмы і «ісціны», адкрыцца на ўнутраны голас і не баяцца агучыць тое, што дыктуе нутро:

«Дакуль будзеце мучыць душу маю і рваць мяне прамовамі? Вось ужо разоў дзесяць вы сарамацілі мяне і не саромеецеся ўціскаць мяне. Калі я і сапраўды зграшыў, дык грэх мой пры мне застаецца. Калі ж вы хочаце ўзвялічыцца над мною, дык паспрабуйце давесці маё вычварэнства8. <...> Я далёкі ад таго, каб слушным прызнаць тое, што вы кажаце мне, колькі жыць буду, цверджу, што я чысты»9.

Ёў, гэтаксама як Сакрат, вымушаны весці цяжкую барацьбу з голасам superego. Менавіта гэтая барацьба (а не страта маёмасці і здароўя) і з’яўляецца найбольш драматычным момантам Кнігі Ёва. Змаганне з superego ў выпадку Ёва явіцца яшчэ больш цяжкім і балесным, чым тое было ў выпадку Сакрата, бо тут рэпрэзентантамі калектыўнага сумлення з’яўляюцца не якіясь фабрыканты, тыпу Мялета ці Аніта, а слаўныя ды паважаныя ў дадзеным рэгіёне мудрацы Эдома, якія — у дадатак — лічацца сябрамі Ёва! І гэтыя мудрацы «па-сяброўску» крытыкуюць Ёва ў імя — здавалася б — відавочных і «аб’ектыўных» каштоўнасцяў, прыхільнікам якіх і сам Ёў найпраўдападобней нядаўна з’яўляўся. Таму нічога дзіўнага, што ў адрозненне ад Сакрата, які да апошнага моманту жыцця нібыта быў непарушна перакананым у сваёй слушнасці, Ёў перажывае глыбокія дылемы, галоўнай з якіх ёсць пытанне: дык дзе БОГ?

Хто такі БОГ?

У нейкі момант Бог явіцца Ёву як тоесны з тым вобразам, які малююць сябры-мудрацы. Інакш кажучы, Бог тоесны з сістэмай калектыўных перакананняў: Бог-superego! Гэта жорсткі, магутны і свавольны Абсалют, які

«...нават праведным рот закрые; я магу мець слушнасць, я Ён вінаватым прызнае мяне (!!!) Ці я чысты? Я не ведаю самога сябе. Асуджаю ўсё сваё жыццё»10.

І яшчэ:

«Дрыжу перад Яго абліччам, у страху думаю пра Яго; Бог жахам пранікнуў сэрца маё, сполахам перапоўніў мяне Усемагутны. Лепш бы мне ў змроку загінуць, і цемру мець прад вачыма...»11

Страх дамінуе над верай. Улада страху, аднак, не становіцца абсалютнай, бо нават у момант глыбокай дэпрэсіі і жаху ў душы Ёва іскрыцца надзея, што Ён, Бог, усё ж бачыць праўду ягонага сэрца і што Яго аблічча — міласэрнае і добрае, а не жорсткае ў сваёй амбівалентнай «справядлівасці».

«Я ведаю: мой Збаўца жыве!»12 — Ёў прадчувае аб’яўленне Бога-Асобы, Бога жывога, Бога любячага, такога, які «не судзіць паводле вонкавасці», але «пранікае ныркі і сэрца»13. У пэўны момант гэтая надзея-прадчуванне ператвараецца ў сапраўдную тэафанію (богааб’яўленне): Бог з’яўляецца перад Ёвам і яго сябрамі і становіцца ўдзельнікам узніклай драмы.

Прамова Бога вельмі цікава сканструявана. Спачатку яна нагадвае стыль і змест прамоваў эдэмскіх мудрацоў, Бог як быццам на момант пацвярджае страхі і трывогу Ёва. І вось, калі, здавалася б, Пан Бог вось-вось «даб’е» Ёва жорсткім і канчатковым прысудам, Боскае слова прымае зусім нечаканы абарот: Ён асуджае мудрацоў эдэмскіх за тое, што сказілі праўду, а самога Ёва апраўдвае.

Бог прадэманстраваў перад Ёвам і яго сябрамі сваю сілу і моц, каб паказаць, што Ён сапраўды валодае неабмежаванай сілай. Але яна, гэтая сіла, мае выратавальны, а не знішчальны характар. Бог — усемагутны, а гэта значыць, што Ён мае моц уратаваць сваё стварэнне нават ад найвялікшае небяспекі.

Ёсць вельмі цікавы сказ, прамоўлены Богам на адрас сяброў (якія былі адначасова і апанентамі) Ёва:

«З увагі на Ёва нічога дрэннага вам не ўчыню, хоць вы не гаварылі праўду пра Мяне, як тое рабіў слуга Мой, Ёў»14.

Становішча сяброў Ёва парадаксальнае і тым самым вельмі павучальнае. Яны імкнуліся любой цаной абараніць «правільную» дактрыну пра Бога, былі заўзятымі абаронцамі Яго суверэннасці і справядлівасці; яны рабілі гэта, ідучы нават насуперак пачуццям спагады і спачування, якія, без сумневу, узнікалі пры бачанні пакутаў Ёва. Аднак у канцы выяўляецца, што маральна-багаслоўская сістэма можа не толькі адкрываць, але і закрываць Бога! Дагматычная артадоксія можа стаць фактарам канфлікту з тым самым Богам, якога паклікана «абараняць» гэтая артадоксія!

Ёў, як мы ведаем, зноў становіцца здаровым, яго маёнтак не толькі вернуты, але і ў два разы павялічаны, зноў мае сем сыноў і трох дачок, «красе якіх не было роўных у гэтай краіне»15 , яму было даравана доўгае і ўдалае жыццё.

Кніга Ёва — гэта ілюстрацыя перамогі асабовага сумлення над абсалютызмам калектыўнай маралі.

1.3. У дзейнасці і навучанні Езуса з Назарэта нас будуць цікавіць дзве ідэі: ідэя метаноі (што перакладаецца зазвычай як «навяртанне») і ідэя напружання са светам. Евангелічная метаноя (μετάνοια)16 азначае змену ментальнасці, перагляд ранейшага спосабу мыслення. У аповедах евангелістаў даволі часта з’яўляецца матыў напружання паміж вызнаўцамі Хрыста і «гэтым светам» (κόσμος). У выпадку Адкрыцця Яна Багаслова можна гаварыць нават пра варожасць і ўстойлівы антаганізм паміж імі.

Думаю, што з герменеўтычнага гледзішча карысным будзе ўспрымаць гэтыя два моманты як узаемазвязаныя. Метаноя шляхам унутранага перамянення чалавека спараджае новы парадак у стасунках паміж людзьмі, парадак, які не паддаецца звычайнай кадыфікацыі, бо ён занадта дынамічны і творчы, каб быць зафіксаваным пры дапамозе цвёрдых прынцыпаў. Такім чынам, метаноя неаднойчы явіцца як антытэза пануючага этычнага і грамадска-палітычнага парадку.

Канфлікт са «светам» не ёсць адназначным наступствам метаноі, гэта ўсяго толькі магчымае наступства. Паслядоўнік Хрыста павінен, аднак, быць гатовым да таго, што «свет будзе яго ненавідзець»17 , прычым ненавідзець у імя нейкай этыкі, нейкага маральнага парадку. Так было, напрыклад, у першыя стагоддзі хрысціянства: рымскія ўлады часта асуджалі хрысціянаў на пакутлівую смерць па той прычыне, што яны не хацелі пакланіцца рымскім багам, адным з якіх была чалавечая істота — імператар. Асуджэнне хрысціянаў на смерць мела сваё ідэалагічнае абгрунтаванне: адмова пакланіцца рымскім багам трактавалася як выступленне супраць даўніх звычаяў і традыцый імперыі, што ў сваю чаргу ўспрымалася як пагроза дзяржаўнаму адзінству. Хрысціянская рэлігія функцыянавала ў вачах рымскіх чыноўнікаў як «superstitio externa»: вонкавыя забабоны, непрымальныя для рымскай культуры.

Не менш красамоўным з’яўляецца таксама канфлікт самога Хрыста з юдэйскай элітай. Настаўнік з Назарэта парушае суботу, за што, паводле паважанай юдэйскай традыцыі, якая карэннямі сягала закону Майсея, прадугледжвалася каменаванне18. Хрыстус ігнаруе рытуальныя прадпісанні і ўвесь канон фарысейскай традыцыі, якая таксама мела сваё значэнне: ва ўмовах акупацыі яна ўспрымалася як асноўны спосаб захавання этнарэлігійнай тоеснасці юдэяў. Насуперак Майсееваму закону19 Ён не асудзіў прастытутку20, а, што найгоршае, паставіў пад сумнеў юдэйскі эксклюзівізм, гэта значыць, манаполію юдэяў на быццё «абраным народам»21.

Паводле навукі Езуса Хрыста, збаўленне паходзіць ад Бога22 , аднак здзяйсняецца яно праз перамяненне і эмансіпацыю «ўнутранага чалавека»23. Свет (гэта значыць, kosmos-superego) — калектыўная мараль — не мае збаўленчай моцы. Superego не з’яўляецца Богам!

«Basileia tou Theou en hymin», «Божае Валадарства ўнутры вас», — кажа Езус Хрыстус24.

 
2. Напружанне паміж калектыўнай мараллю і асабовым сумленнем

Цяпер вернемся да пастаўленага на пачатку пытання пра маральную праўду (ісціну). Дзе месціцца маральная праўда: унутры чалавека ці ў сферы калектыўнай свядомасці?

Я свядома ўжыў і выдзеліў у папярэднім сказе пытальнае слова «дзе», каб звярнуць увагу на тое, дзе можа быць пастка. Пытанне пра «лакалізацыю» ісціны ёсць дрэнна пастаўленым пытаннем. Ісціна мае трансцэндэнтны характар, яна не замыкаецца ані ў абшары ўнутранага свету паасобнага чалавека, ані ў сферы калектыўнай свядомасці. Больш правільна будзе пытаць пра спосаб праяўлення маральнае праўды.

На базе герменеўтыкі казусаў Сакрата, Ёва і Езуса можна сфармуляваць два сцверджанні: 1) праяўленне маральнай праўды (ісціны) мае на зямлі драматычны характар, яно пазначана канфліктам паміж асабовым і калектыўным; 2) калектыўны прэсінг на асобу мае дваякую функцыю: а) адмоўную: пагражае асобе, ствараючы для яе сітуацыю «шантажу»: калі не адвернешся ад свайго ўнутранага голасу, табе пагражае ізаляцыя, выгнанне альбо нават смерць; б) станоўчую: на фоне калектыўнага прэсінгу гераізм асобы становіцца больш заўважны (калі б, напрыклад, Сакрат не быў асуджаны на смерць, то яго ідэі наўрад ці мелі б такі моцны ўплыў).

І тут бачым, што пытанне пра маральную праўду набывае драматычнае гучанне і імплікуе шэраг пытанняў экзістэнцыяльнага характару. Калі калектыўны прэсінг мае таксама станоўчую функцыю, то ці значыць гэта, што нам наканавана змагацца з Сакратамі, асуджаць Ёваў і пераследаваць прарокаў, каб пазней post mortem іх рэабілітаваць і ставіць помнікі? Гэтае пытанне можна сфармуляваць больш асабіста: Што мы зробім, калі сустрэнем Сакрата, які «не шануе багоў, якіх шануе дзяржава»? Ці здольныя мы адрозніць Бога ад багоў, Сакрата ад звычайных авантурнікаў, а праўдзівых прарокаў ад фальшывых?

Адказ, які я маю намер прапанаваць, можа гучаць трохі песімістычна, аднак ён мне падаецца найбольш рэалістычным. Думаю, што напружанне паміж калектыўнай свядомасцю і асабовым сумленнем непазбежнае. Справа ў тым, што ў сітуацыі пазнавальнай абмежаванасці (няздольнасці чалавека пазнаць ісціну на 100%) існуюць толькі два метады скасавання згаданага вышэй напружання: альбо абсалютызацыя калектыўнай свядомасці (а гэта зазвычай вядзе да грамадска-палітычнага аўтарытарызму), альбо абсалютызацыя індывідуальнага сумлення. Першы варыянт вядзе да атрафіі маральнага вымярэння як паасобных людзей, так і грамадства ў цэлым, пра што была гаворка ў частцы «Аўтарытэт і сумленне — што важней?»25, другі ж варыянт можа спарадзіць сітуацыю маральна-этычнага анархізму, дзе кожная, нават найбольш сумнеўная маральная «праўда» ўспрымаецца як недатыкальная і раўнапраўная з іншымі.

Эмансіпацыя рознага роду «меншасцяў», якой было пазначана ХХ стагоддзе, у шэрагу выпадкаў мела станоўчае значэнне для духоўна-этычнага развіцця сучасных грамадстваў, напрыклад, пераадоленне «маскулінізму» ў грамадска-палітычнай, культурнай і навуковай сферах, ураўнапраўненне афраамерыканцаў у ЗША, усталяванне прынцыпу павагі і велікадушнага трактавання правоў нацыянальных меншасцяў у Еўропе. Эмансіпацыйны дух спарадзіў, аднак, тэндэнцыю да бясконцага пашырэння паняцця «нормы» ў імя «этыкі вызвалення». Асабліваму выпрабаванню была паддадзена найбольш, бадай, далікатная і важная сфера чалавека: сексуальнасць. Пад сумнеў былі пастаўлены прынцыпы дашлюбнай чысціні і сужэнскай вернасці, з’явіліся і хутка набылі ўплыў гомасексуальныя рухі і арганізацыі, заканадаўства ў многіх краінах зрабілася надзвычай прыхільным да абортаў. Эмансіпацыйны пафас ахапіў не толькі гома- і бісексуалаў, але таксама педафілаў. У Еўропе і ЗША педафілам (якія аддаюць перавагу называнню сябе «педасексуаламі») удалося стварыць свае арганіза цыі (напр., Дацкая асацыяцыя педафілаў, Паўночна-амерыканская асацыяцыя мужчынска-хлапечага кахання). У 80-я і 90-я гады прыхільнікі педафілізму выдавалі сваю перыёдыку — Paidika: The Journal of Paedophilia, сёння яны прапагандуюць свае ідэі амаль выключна праз Сеціва як больш зручны і бяспечны для іх інфармацыйны рэсурс.

Гісторыя ХХ стагоддзя была пазначана барацьбой з маральным і палітычным калектывізмам. Гэтая барацьба, аднак, мае даволі амбівалентны характар. Паняццем асабістай свабоды можна злоўжываць і маніпуляваць гэтаксама паспяхова, як паняццем паслухмянасці і супольнага дабра. Вось чаму я схіляюся да думкі, што нам наканавана напружанне паміж калектыўнай мараллю і індывідуальным сумленнем.

Ролю калектыўнай маралі я б разглядаў паводле аналогіі з роляй background knowledge («фонавая веда») у тэорыі навукі. Фонавай ведай акрэсліваецца багаж тэорый і канцэпцый, з якімі навуковец прыступае да даследавання. Гэтая веда абумоўлівае даследаванне, але — згодна з прынцыпам рацыянальнага крытыцызму — яна сама можа ў любы момант стацца аб’ектам пераацэнкі і пераасэнсавання. Калектыўная (успадкаваная зазвычай у выглядзе традыцыйных нормаў і правілаў) мараль можа мець (і зазвычай мае) станоўчае значэнне ў працэсе фармавання чалавечага сумлення, але яна павінна быць адкрытай на «перапрачытанне», «рэінтэрпрэтацыю». Добрым прыкладам тут выступаюць адносіны Сакрата да рэлігіі. Яго рэлігійнасць не была сутнасна спрэчнай з калектыўнымі вераваннямі афінцаў, бо і ён, і яны верылі ў нешта-што-пераўзыходзіць. Сакрат, аднак, зыходзячы з уласнага досведу, выканаў своеасаблівую «рэінтэрпрэтацыю» афінскай рэлігіі, для яго найбольш істотным момантам сталася не вонкава-вербальная вернасць рэлігійным абрадам, а паслухмянасць унутранаму голасу.

Калектыўная мараль набывае пагрозлівы характар тады, калі падлягае абагаўленню. «Сакрат не шануе багоў, якіх шануе дзяржава», — гэта фраза з’яўляецца як бы шыфрам небяспекі, што хаваецца ў маральным калектывізме. «Багамі» могуць быць не абавязкова ідалы альбо вобразы, створаныя якойсьці рэлігійнай сістэмай. «Багі», у ахвяру якім прыносіцца асабовае сумленне, могуць мець цалкам секулярны характар, напр., афіцыйная ідэалогія дзяржавы, «карпаратыўная этыка», дыктат моды.

«Багі» могуць явіцца і ў хрысціянскай вопратцы. У імя чаго былі асуджаны на смерць Жанна Д’Арк, Ян Гус, Жак дэ Моле? У імя Езуса Хрыста? Божага Валадарства? Евангелля? Не. У імя своеасаблівага «дабра інстытуцыі».

Ад моманту свайго з’яўлення і па сённяшні дзень хрысціянства няспынна паддадзена спакусе ператварыцца ў «гэты свет», стацца ідэалогіяй гэтага свету. Каштоўнасная сістэма, пазначаная прыметнікам «хрысціянская», таксама можа стацца тым «kosmos», пра які гаворыць Ян Багаслоў. Нашым — хрысціянаў — заданнем ёсць дбаць, каб хрысціянства было перадусім прастораю любові і паяднання, а не вайсковым палігонам.

 
* * *
Канстатацыя непазбежнага напружання паміж калектыўнай мараллю і індывідуальным сумленнем, хоць і мае крыху песімістычны посмак, але ўсё ж змяшчае ў сабе нешта аптымістычнае. Вобразы трох герояў духу — Сакрата, Ёва і Езуса — былі прадстаўлены тут між іншым для таго, каб паказаць, што этычная эвалюцыя чалавека ідзе ў кірунку аўтанамізацыі чалавечай асобы. Пад «аўтанамізацыяй» я разумею ў гэтым выпадку развіццё і рост значэння ўнутранага маральнага органу, званага сумленнем.

Нядаўна ў адным разумным часопісе давялося прачытаць, што, «згодна з найноўшай тэорыяй навукоўцаў», эвалюцыя homo sapiens не завяршылася і што наш людскі гатунак у нейкай аддаленай будучыні найпраўдападобней трансфармуецца ў нешта іншае. Гэтая «найноўшая тэорыя» на справе не з’яўляецца чымсьці новым: хрысціяне ўжо дзве тысячы гадоў прапаведуюць надыход Божага Валадарства, гэта значыць, радыкальнае перамяненне чалавека ў «новае стварэнне». Цалкам магчыма, што гэтае перамяненне будзе мець (а можа, лепш: мае) эвалюцыйны характар.

А адным з аспектаў гэтага перамянення ёсць згаданая вышэй аўтанамізацыя чалавечага сумлення. Ісціна набывае асабовую форму. Прарок Ярэмія пакінуў нам на гэты конт адмысловае прароцтва:

«Такім будзе мой саюз, які заключу з домам Ізраіля пасля гэтага — кажа Пан: свой закон Я размяшчу ў глыбіні іхняга быцця і запішу ў іх сэрцы. <...> І больш не будзе патрэбы павучаць адзін аднаго: «Пазнайце Пана!» Бо ўсе ад наймалодшага да найстарэйшага пазнаюць Пана — кажа Пан»26.

Што нам рабіць у гэтай сітуацыі? Рыхтаваць свае сэрцы.

 


*    «Слабы сказ чыніць моцным» (ήττω λόγον κρείττω ποιών) — гэтая фраза можа быць сама па сабе не зусім зразумелая. Справа ў тым, што ў часы Сакрата даволі распаўсюджанай была сафістыка. Тэрмінам «сафістыка», як у тыя часы, так і сёння, акрэсліваецца ўменне маніпуляцыйнага пераконвання. Сафісты пры дапамозе ўмела падабраных прыёмаў і рытарычных фігураў умелі збіць апанента са шляху і атрымаць падтрымку натоўпу для тэзіса, які быў патрэбны сафістам у дадзены момант. Вось гэтая несумленная тактыка сафістаў і атрымала назву «слабы сказ (альбо: слабое слова) чыніць моцным», г.зн. тое, што не ёсць праўдай прадставіць (пры дапамозе маніпуляцыйных прыёмаў) як праўду. Сакрат усё сваё жыццё змагаўся з гэтым інтэлектуальным ашуканствам, але іронія лёсу ў яго выпадку заключалася ў тым, што Мялет у судзе абвінаваціў самога Сакрата ў выкарыстанні такіх несумленных зваротаў дзеля падазроных мэтаў.
**    «Дзяржава» — гэта трохі замоцнае слова ў якасці адпаведніка грэцкага πόλις. Гаворка тут ідзе пра горад Афіны і прылеглыя вёскі, дзе налічвалася каля 250 тыс. жыхароў, сярод якіх толькі каля 25 тыс. былі «грамадзянамі» (politai).


  1. Πλάτωνος ’Απολογία Σωκράτονς 19, B // Plato. Platonis Opera, ed. John Burnet. — Oxford University Press, 1903.
  2. Απολογία Σωκράτονς 24 В.
  3. Wstęp tłumacza do księgi „Obrona Sokratesa» // Platon, Uczta, Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon. Przełożył oraz wstępem, objaśnieniami i ilustracjami opatrzyі Wł. Witwicki. — Warszawa: PWN, 1982.
  4. Ёў 6, 4. Цытаты са Святога Пісання ва ўласным перакладзе, зробленым на базе выданняў: Biblia Sacra iuxta latinam vulgatam versionem ad codicum fidem cura et studio monachorum Pont. Abbatiae S. Hieronymi in Urbe edita. Romae. 1926–1994, ł Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, wydanie trzecie poprawione. — Poznań-Warszawa: PALLOTTINUM, 1980.
  5. Ёў 4, 7–8.
  6. Ёў 4, 7–8.
  7. Ёў 20, 28–29.
  8. Ёў 19, 2–5.
  9. Ёў 27, 5.
  10. Ёў 9, 21.
  11. Ёў 23, 15–17.
  12. Ёў 19, 25.
  13. Пар.: Адкрыццё 2, 23.
  14. Ёў 41, 8.
  15. Ёў 42, 15.
  16. Пар.: Мц 4, 17; Мк 1, 15.
  17. Пар.: Ян 7, 7; 15, 18–19.
  18. Пар.: Ліч 15, 32.
  19. Пар.: Лев 20,10; Дрг 22, 22.
  20. Ян 8, 1–11.
  21. Прыпавесць аб міласэрным самараніне (Лк 10, 30–37), заўвагі наконт таго, што Бог у Старым Запавеце неаднаразова выказваў сваю любоў язычнікам (Лк 4, 25–27), падрывалі асновы юдэйскага эксклюзівізму.
  22. Пар.: Дз 17, 30; 2 П 3, 9.
  23. Пар.: 2 Кар 4, 16.
  24. Пар.: Лк 17, 21.
  25. «Наша вера», № 3, 2008.
  26. Ер 31, 33–34; пар.: Эзх 36, 26; Ёэл 3, 1.


 

 

Design and programming
PRO CHRISTO Studio
Polinevsky V.


Rating All.BY