ПРА «САРОКУ НАД ГУМНОМ» І ВЕЧНУЮ «ДАРОГУ ДАМОЎ»

Галерэя - дадатак да артыкула

Выхаду ў свет альбома «Кастусь Качан. Жывапіс» чакалі многія прыхільнікі творчасці мастака. Альбом выйшаў напрыканцы 2019 года ў выдавецтве «Беларусь». Яго ўкладальнікам стаў сам мастак, якому 4 сакавіка гэтага года споўнілася 70 — узрост мудрасці, сталасці, і гэтаю мудраю сталасцю насычаная амаль кожная старонка альбома, прычым ад твораў 80-х гадоў: здаецца, што малады Кастусь Качан, чыя першая персанальная выстава адбылася ў Мінску ў 1986 годзе, ад пачатку прыйшоў у мастацтва сталым і застаецца верным сабе і аднойчы абраным ім фарбам — фарбам любові да роднага Краю.

На вокладцы альбома — «Сарока над гумном» (1990). Напэўна ж, на пытанне «а чаму сарока?» ён адказаў бы пытаннем: «А чаму — не?» А вось калі б гэта была зязюля, то нехта ўбачыў бы ў ёй сімволіку: «Дык то ж не зязюля, а родная маці», як спяваецца ў народнай песні. Прыгожа... Але сарока над гумном — гэта праўда, а Кастусь Качан праўдзівы ў кожнай сваёй працы. Ён ведае, бачыць праўду адвечных супадзенняў: сарокі — з гумном; жнеяў — з полем («Жнеі», 1997); вады — з небам («Вада, зямля і неба», 1997); чалавека — з дарогаю («Мосцік», 1997; «Дождж», 2002 і інш.). Пералік праўдзівых супадзенняў мастацкіх вобразаў Кастуся Качана можна доўжыць. Так у паэзіі словы супадаюць з вуснамі, але найперш — з душою...

Кастусь Качан шчасліва, з самага маленства, супаў з фарбамі сваёй зямлі, з яе праўдаю; шчасліва, таму што найперш і найбольш менавіта тыя, хто нарадзіўся на беларускіх хутарах, дакладна ведаюць, што гэтыя фарбы зямлі, гэты яе лапік (неба, поля, саду, вады) належыць толькі ім, а не калгасу. Дарэчы, нашы неабвержныя класікі не карысталіся словазлучэннем «малая радзіма»: Якуб Колас гаварыў «мой родны кут», Янка Купала, які ніколі не вяртаўся ў Вязынку, дзе ён, як вядома, нарадзіўся, назваў усю нашу зямлю багата-ёмкім словам «спадчына». Відаць, хутаране ўсё ж такі ведаюць пра зямлю і Радзіму нешта большае і аберагаюць гэта большае і словам, і фарбамі, і іншымі справамі. Паглядзіце, як Кастусь Качан малюе-піша беларускі хутар: не напаказ, трошкі здалёк, на ўзгорку, на вышыні, заснежана-абярэжна, выставіўшы «варту» ў выглядзе трывожных дрэваў з разложыстымі галінкамі-рукамі («Зімовы вечар на хутары», 2002). Ну якая тут, здаецца, таямніца? Але яна ўсё ж такі ёсць, як у кожным прыватным жыцці. Вось «Зімовы вечар» (1982) — хата, жанчына каля калодзежа, кароўкі і шмат снегу (на надворку, на стозе, на даху), і снег якісьці таемны, цёпла-залацісты — ці то ад рэшткаў сонца, ці то ад любові, з якою глядзяць на родную зямлю ўлюбёныя ў яе вочы. «Зямля мая, зямля маіх продкаў» (1984) — бадай толькі ў гэтай назве карціны без клічніку ёсць выразна агучаны гонар мастака за сваю «правінцыю» і яго запрашэнне: глядзіце — дару вам сваё шчасце, свае абсягі; дыхайце, наталяйцеся, бо няма большага Божага падарунку, як гэты фарбавы свет. Золатам гэтага падарунку сагрэтая адна з найцяплейшых карцін Кастуся Качана пад назваю «Яшчэ адна восень» (1985), у якой мастак (тады 35-гадовы) здолеў перадаць неацэннасць апошніх імгненняў быцця чалавека на зямлі. У альбоме гэта карціна змешчана на 36-й старонцы, а побач — карціна «Спакой» (1990), у цэнтры якой драўляная капліца на вясковых могілках. Гэта суседства палотнаў спачатку здаецца жорстка прамалінейным (хочацца, каб было яшчэ некалькі восеняў!), але імгненна разумееш, што і ў гэтым мастак не адступае ад праўды апошняга супадзення — непазбежнага чалавечага крыжа з небам, з апошнім прыстанкам цела ў зямлі.

Выявы крыжоў прапісаныя ў палотнах мастака таксама з маладосці, з 1980-х: згадаем яго таленавітую ў сваёй простай жыццёвай праўдзе працу «Апошні шлях хрысціяніна» (1984), дзе невялікі людскі натоўп на могілках, як птушыны клін, што часова апынуўся на зямлі, набліжаецца да капліцы ў атачэнні высокіх дрэваў з мноствам птушыных гнёздаў: дрэвы — як людзі; людзі — як птушкі, толькі там, у вышыні, яны паўстануць перад Богам не ў агульным кліне-натоўпе, а кожны са сваім крыжам, і аб гэтым нагадвае выразнае мноства асобных крыжоў на агульных вясковых могілках, асветленых белым саванам снегу, на якім барвовыя, нібы запечаная кроў, фарбы кустоўя атуляюць капліцу, нагадваючы полы Хрыстовай вопраткі ў Аліўным садзе. І яшчэ раз згадаем пра таленавітае прасторавае ўвасабленне нябачнай выявы крыжа (праз малюнак кладкі на вадзе) на палатне Кастуся Качана «Вада, зямля і неба» (1997; гл. « Спавядаюцца фарбы...», «Наша вера», №3, 2018). Мастак не акцэнтуецца на выявах крыжа нават там, дзе крыж паказаны ім як сэнсавая частка палатна і нават адбіваецца знакава-сімвалічным ценем на дарозе, па якой кожны дзень праходзіць мноства розных людзей («Вёска Камянюкі», 2009; «Каля крыжа», 2010). Зрэшты, кожная сцежка і дарога (вертыкаль) сама ўтварае-піша ў прасторы знак крыжа, імкнучыся да гарызанталі далягляду. Крыжы на палотнах Кастуся Качана, які, здаецца, напісаў ужо ўсе касцёлы і цэрквы на Наваградчыне, натуральна супадаюць з краявідам, міжволі нагадваючы пра тое, што, хоча чалавек ці не хоча, але яго ўласны крыж непазбежна супадзе з яго лёсам. Гэтая непазбежнасць выразна ўвасоблена на палотнах мастака «Удавец» (1984), «Сляпы» (1990) як крыж адзіноты і жорсткай слепаты.

... У маім філфакаўскім студэнцтве мяне аднойчы (і назаўсёды) уразіла Марына Цвятаева, якая ў 1937 годзе напісала адчайна-смелае эсэ «Мой Пушкін», захлынаючыся радасцю ад супадзення словаў з вуснамі, дакладней — з перасохлым горлам. «Ніхто не зразумеў, — пісала яна, — чаму Мой Пушкін, усе, нават тыя, хто найбольш спачуваў, зразумелі як прысваенне, а я хацела толькі: у кожнага — свой, гэта — мой» (Сач. у 2-х тамах. — Мінск, 1988). Для мяне яе эсэ-прызнанне было радасным дазволам сказаць: мой Купала, мой Чурлёніс. Мой Кастусь Качан пачынаўся з яго палатна «Касцёл», якое ў 1980-я экспанавалася ў Мінску ці то на персанальнай выставе мастака, ці то на агульнай. Гэтага палатна ў альбоме няма, але яно засталося ў маёй памяці і невымоўным дакорам, і адкрыццём, і пакліканнем, супаўшы з маім роздумам пра дзіўнае паняцце — генетычнае каталіцтва — вера, якая перадаецца па крыві. Тады я больш назірала гэтую таемную спадчыну на хутары ў сваёй сяброўкі, памятаючы, што ў маёй шумілінскай радні (па маёй каталічцы маці) на падваконні стаяла ўкрыжаванне з паніклым Езусам і прымацаванай каля Яго ног металічнаю ружаю. Другой карцінаю, перад якой я маланкава знайшла адказ на сваё з дзяцінства горкае пытанне, чаму, па якой Божай волі, так рана пайшоў з жыцця мой дужы, малады, шумны бацька, які будаваў Куйбышаўскую ГЭС, была карціна «Дарога дамоў» (2000). Праз доўгія гады, суаднёсшы гэты краявід з тым, з якога для мяне пачыналася мая назаўсёды Радзіма (малой у мяне няма), я зразумела, што, калі б бацька застаўся жыць, мы б ніколі не вярнуліся з Расіі ў Беларусь (да таго ж мая маці была дачкою «агента польскай разведкі», расстралянага ў 1938 г.)

... Шчаслівы чалавек, які аднойчы можа пераканана сказаць гэта радасна-ўласніцкае слова «мой». «Мой дом — амшалай пушчы сховы», — пісаў Янка Купала. «О Беларусь, мая шыпшына!» — удзячна-радасна і горка ўсклікаў Уладзімір Дубоўка. І гэта ўласніцкае «мой» жыве ў кожнага ў сваіх з маленства дарагіх вобразах і ўспамінах, яно яднае нас (павінна яднаць) у агульнай любові да нашай агульнай зямлі. «Зямля мая, зямля маіх продкаў» (1984) — менавіта так падпісвае сваё палатно малады Кастусь Качан, а калі называе карціну «Зямля Міндоўга» (1992), усё роўна падразумявае «і мая». Паглядзіце, як на асобных сваіх палотнах мастак атуляе, засланяе, аберагае сваю зямлю: атуляе покрывам шчыльнага снегу і шэранем («Наваградак», 1990), засланяе-агароджвае штыкетнікам, як дзеці на сваіх малюнках з домікам («Зямля Міндоўга», 1992), а на заднім плане (тыл!) узносіць цэрквы і касцёлы. Яго панарамныя палотны з выявамі заходнебеларускіх гарадоў і мястэчак разгорнутыя як прастора з моцнаю абаронаю, нават калі ён малюе-піша базарны дзень («Мястэчка Мір», 1991; «Базарны дзень у Наваградку», 1990; «Вішнева. Дзень Святога Раства», 2010).

... На асобных палотнах Кастуся Качана як быццам няма часу, і гэта, безумоўна, найвышэйшае майстэрства, бо менавіта праз адсутнасць часу (як пэўнага перыяду гісторыі) сцвярджаецца вечнае — было, ёсць і будзе. Паглядзіце на карціны «Травень» (2004), «За гадзіну да зімы» (1996), «Храм» (2001), «Вечар» (2009), «Талая вада» (2010), «За тыдзень да Пятра» (2014), «Старыя яблыні» (2017) — там няма часу...

«Шчаслівы той, хто шчаслівы ў сябе дома», — пісаў вялікі рускі класік Леў Талстой. Кастусь Качан, несумненна, шчаслівы і на сваёй маленькай кропцы ў Наваградку, і ў кожным кутку пад небам Бацькаўшчыны, якую ён са сваімі карцінамі ў апошнія два гады з выставаю «Радзімаю зачараваны» аб’ездзіў амаль усю. Дарэчы, выстава з гэтаю назваю па сутнасці трансфармавалася з выставы «Правінцыя» (гл. «Наша вера», № 3, 2018), бо была прымеркаваная да Году малой радзімы, а ў мяне ад яе простай школьнай назвы адразу самі сабою склаліся радкі:

Радзімаю зачараваны, не малюе яе чараў — малюе ціхія храмы яе і самоту яе абшараў. Закаханы ў яе краявіды памятае ўсе яе крыўды, усе ахвяры яе і паўстанні, таму піша зямлю сваю на Пакровы ўранні, на святога Яна збірае-піша для яе букеты і абрысам заснежана-круглым сцвярджае, што хутары ў Беларусі — таксама планета.

Па сутнасці ўсю творчасць Кастуся Качана можна назваць адным радком — «Дарога дамоў», паводле назвы яго палатна. І хоць роднага хутара, дзе нарадзіўся мастак, ужо няма, застаюцца навечна зямля і неба, якія благаслаўляюць мастака на ўсіх яго шляхах, бо ён ведае, што дарога дамоў — гэта і дарога да сябе, і пракладзена яна праз душу, а не праз асфальт. І можа таму Кастусь Качан такі любімы сярод свядомай інтэлігенцыі, што, падышоўшы да яго палатна, нехта ўзрушана зноў выдыхне: «Гэта ж мая дарога!», «Гэта ж мой хутар!», «Гэта ж мае яблыні!» Так мастацтва дапамагае складваць «маё» ў агульнае «наша»...

У альбоме «Кастусь Качан. Жывапіс» шмат прасторы палёў і неба, многа снегу (і на палотнах, і на прыгожых панарамных фота); у ім — усе поры года, і асабліва свежая, празрыста-чароўная вясна (месцамі самотная), і восень у мастака незвычайная — мяккая, глыбокая, пакорліва-мудрая. На 190 старонках — поўня жыцця, пра якое мастак можа радасна сказаць: «Маё!», і гэтай радасцю ён ужо шмат гадоў дзеліцца з намі. Простыя рэчы малюе-піша Кастусь Качан — тое, што бачыць, а такое неацэннае... Шкада, што ў альбом не ўвайшлі асобныя палотны з адлюстраваннем стыхіі вады, у напісанні якой Кастусю Качану, па-мойму, няма роўных у выяўленчым мастацтве Беларусі, ну і хацелася б меншай аднастайнасці ў назвах твораў і большай якасці друку. А яшчэ мне вельмі хацелася б, каб аднойчы мастак зрабіў выставу пад назваю «Вада, зямля і неба», як названы адзін з яго найбольш адметных твораў. Каб была не звыклая храналогія ў размяшчэнні твораў, а мудрае асэнсаванне лёсу, які пачынаецца з вады — з хросту, дае моцнае апірышча праз сталае адчуванне роднай зямлі і ўрэшце пераконвае, што надзейна трымацца можна толькі за Неба, і што ёсць чацвёртая стыхія — агонь Любові, распалены падчас нашага з’яўлення на свет найвышэйшаю Любоўю — Богам, які заўсёды глядзіць нам услед. Водбліск гэтага агню цепліцца і ў агеньчыку акна вясковай хаты («Шарая гадзіна», 2001; «Кастусь Качан. Жывапіс», 2004) па дарозе дамоў...

Вяртаючыся да тых, хто таксама працаваў над альбомам, мушу назваць імя мастацкага афарміцеля Зміцера Герасімовіча, які распачынаў разам з намі выданне «Нашай веры», удала распрацаваўшы дызайн часопіса. Выпуск альбома быў ажыццёўлёны па заказе і пры фінансавай падтрымцы Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Альбом (яго наклад 700 асобнікаў) можна набыць амаль ва ўсіх вялікіх кнігарнях у аддзеле «Мастацтва».

Віншуем Кастуся Качана з юбілеем! Зычым Вам, Канстанцін Іванавіч, моцнага здароўя, плёну ў Вашай прыгожай працы і найдалейшага спрыяння Неба. Будзьце шчаслівым у нашым агульным вялікім доме, імя якому Беларусь.