«...УСЕ БАЧЫЛІ НЯСТАЧУ ВІНА...»

Шчыра прысвячаю свой твор
цудоўнаму віленскаму сябру
Сігітасу Саладжынскасу.

Адам Станкевіч у Вільні 12 красавіка 1949 года Па Полацкай ісці і па Зарэчнай1, Здзіўляцца прыгажосці кожны раз — Яна таму заўжды здаецца вечнай, Што боль не выстаўляе напаказ! Філёры скрозь. Не знаючы спачыну, Сваю работу ведаюць на яць, Аднак яшчэ пакінута магчымасць У Вільні па-над Вільняй2 пастаяць. А краявід навокал дасканалы — Храм Багародзіцы, як візантыйскі госць... Абрыс Міхала3 — ясны і трывалы... І лёгкасць Ганны4 — лініі наскрозь... Каб лёгкасць меў, то б узляцеў над хмарай І праз хвіліну нейкую ці дзве Знайшоў бы там паветраны фальварак, Каб думаць зноў аб родным харастве. І станецца праява дарагая, Пашле мне Бог дарунак — з вышыні Касцёл святога ўбачыць Мікалая Упершыню, і скажа так: «Зірні Яшчэ і на касцёл святой Тэрэзы... Ты іх не бачыў з неба, дык убач Перад пакутай, што байкальскім лесам Завершыцца пад мат і енк, і плач...» Убачыць зверху роднае і досыць — Святыні, дзе служыў я і служу, І Вільню ўсю ў чырвоным адгалоссі, І ў чырвань гвалтам гнаную душу. У Бога і ў людзей адна дарога, І той дарозе моліцца душа, Калі душы патрэбна дапамога, Дык пэўна што — апошняя Імша... З ёй не задоўжыцца, таму спакойны... Ёй абаронены, таму жыву... І Вільню стратай, ранай незагойнай, І ў дні апошнія не назаву. Сябры літоўскія, жывіце з Вільняй, Вам і за тое дадзена яна, Каб ад імя Літвы шалёны вір нёс У нашу кроў усходні сатана. І забіраць мяне, сябры, скажу я, На форме строгай робячы акцэнт, Бадзёры прыйдзе лейтэнант Бушуеў5 — Літоўскай дзяржбяспекі афіцэр. І пісаны нібыта нейкай сажай, Цяжкі, нібы каменны фаліянт, 121-ы ордэр мне пакажа Літоўскай дзяржбяспекі лейтэнант. У глыбіні ягонага планшэта — Галгофы цень увесь, як і святло, І лёд, і дрот, і пот, і кроў Тайшэта, Дзе ў мёртвы чэрап уваб’юць кайло.        26 жніўня 2015 г., серада, 19 г. 36 хв.; Менск.

1. Прымірыць Візантыю з Рымам

Пясняр Янка Купала6 ў вершы «Жняя» параўнаў працавітую дзяўчыну з сонцам, а святар Адам Станкевіч у манаграфіі «Хрысціянства і беларускі народ»7 з сонцам параўнаў Хрыстову навуку.

І тут святар выступіў як пясняр — пясняр хрысціянства, якое, на яго думку, дапамагло нам стаць беларусамі, стварыла нашу інтэлігенцыю, дало нацыянальнаму пачуццю сілу, родную мову зрабіла мовай рэлігіі і наогул «...запаліла небасяжныя зоры ідэалу разьвіцьця над беларускім народам...»8

Прадстаўнік лацінскага каталіцтва ксёндз Адам Станкевіч быў прыхільнікам аб’яднання каталікоў і праваслаўных — тобок, стаяў за Унію царкоўную, без якое (так цвёрда лічыў!) наш народ не выжыў бы.

Дарэчы кажучы, у 1930-х гадах польскамоўныя віленскія публіцысты іншы раз падкрэслівалі: хрысціянства само па сабе больш важнае, чым падзел на каталікоў і праваслаўных9.

З’яўляючыся адэптам рэлігійнага адзінства, Адам Станкевіч, вядома, згаджаўся з такой пазіцыяй віленскіх публіцыстаў, аднак марыў пра самастойную беларускую Царкву, якая была б, як ён сам пісаў, незалежнай ад «расейскага Рыма» і «Рыма польскага», і прызнавала б духоўную ўладу адной толькі Апостальскай Сталіцы — то бок, сапраўднага Рыма.

Тут лёгка ўбачыць ягоную еўрапейскую (заходнюю) накіраванасць, але трэба ведаць: славянскія малітвы ўсё ж расчульвалі яго больш, чым лацінскія.

«Рускую» веру і «польскую» веру трактаваў як падман хрысціянства і сцвярджаў: расійскі імперыялізм з папамі-русіфікатарамі і польскі нацыяналізм з ксяндзамі-паланізатарамі робяць Беларусі вялікую шкоду; усходні цэнтралізм і заходні месіянізм вядуць да згубы...

Ці шукаў з гэтае пасткі выйсце?

Шукаў, бачыў ратунак у аб’яднанні рэлігійных і нацыянальных асноў і ў адстойванні свайго ўласнага хрысціянства.

Дарэчы, шмат хто з нашых дзеячаў марыў пра нацыянальную Царкву!

Антон Луцкевіч10 высноўваў:

«...ідэя стварэньня беларускае нацыянальнае Царквы ў пастаці Уніі <...> лунала ў галовах беларускіх адраджэнцаў...»11

Пра сваю родную рэлігійную арганізацыю дбаў і паэт Казімір Сваяк12 — ён жа ксёндз Кастусь Стаповіч.

У аднаўленні Уніі, да якой з Варшавы чулася абыякавая хітрасць, а з Масквы дзейсная няна­вісць, Казімір Сваяк бачыў аднаўленне нашай нацыянальнай сутнасці, — аб’яднанне ж усходняга крыжа з крыжам заходнім называў Беларускім Уніянізмам.

І, безумоўна, зусім невыпадкова тое, што грэчаскае слова сінтэз (аб’яднанне, злучэнне) — любімае паняцце ў творчай практыцы сяброў Адама Станкевіча і Казіміра Сваяка; паплечнікі па адной працы, яны йшлі па адной дарозе, маючы адну мэту, але розныя страхі — над Адамам Станкевічам навісаў страх то польскай, то савецкай дзяржавы (апошняя загнала ў магілу), а над Казімірам Сваяком — страх невылечнай хваробы...

У траўні 1926 года паэт памёр (так рана спачыў!), і, праводзячы па ім у віленскім касцёле святога Мікалая хаўтурнае набажэнства, Адам Станкевіч прысвяціў дарагому сябру прачулую малітву-клятву, галоўная думка якой — трэба й далей працаваць над рэлігійным аб’яднаннем вернікаў.

Ад гэтага святога клопату не адмовіўся і ў апошні свой дзень.

Займаючыся пастырскай дзейнасцю, даючы людзям спакой і аддаляючы іх ад спакусы, усё жыццё імкнуўся ў душах парафіян прымірыць Візантыю з Рымам.

Думаю, для яго гэтыя вобразы мелі не толькі рэлігійны, але і палітычны сэнс, гэтак жа, як, скажам, для адваката Казіміра Петрусевіча13.

Абараняючы «Грамаду»14 на «Працэсе 56-ці», К. Петрусевіч гаварыў пра Візантыю і Рым як пра сілы Усходу і Захаду, якія змагаюцца за Беларусь15.

Жорстка змагаюцца, і ў іхнім змаганні, каб жа ўцалелі нашы мяккія душы, якія, кажучы па-сялянску, ні клямкай, ні зашчапкай не бразнуць!

Адам Станкевіч, цкаваны воўк, усведамляў: рэчаіснасць заўсёды мацнейшая за мару, аднак жа песціў надзею на прымірэнне і вельмі хацеў, каб уніяты, праваслаўныя і каталікі адчувалі сябе перш за ўсё хрысціянамі, а не раскіданымі па канфесіях сіратлівымі вернікамі.

Трэба думаць, за такую лагодную філасофію яго шанавалі памяркоўныя парафіяне, а ў непамяркоўных, вядома, была іншая пазіцыя...

Рэлігійныя пытанні хвалявалі не самі па сабе, а ў звязку з нацыянальнымі клопатамі, і Адам Станкевіч прагнуў адасобіць закаснелы Касцёл ад дзяржавы, бо такі Касцёл існаваў як застыглы маналіт, і ў ім, акрамя польскай мовы для прамаўлення павучанняў, іншай мове не было месца...

Касцёл незалежны ад дзяржавы?!

Польскамоўным віленскім публіцыстам гэта не падабалася; яны лічылі: беларускі нацыяналізм спрыяе камунізму, каталікі з партыі Беларуская хрысціянская дэмакратыя (БХД; хадэкі), да якой належаў Адам Станкевіч — людзі даволі дзіўныя, бо імкнуцца аддзяліць святое ад святога, а менавіта: Касцёл ад дзяржавы16.

Дарэчы, да таго ж імкнулася і «Грамада».

У наступным раздзеле адзначана: і хадэкі, і сам Адам Станкевіч непрыхільна ставіліся да «Грамады», аднак іншы раз іхнія пазіцыі супадалі, і яны станавіліся амаль саюзнікамі.

І варта памятаць: мара Адама Станкевіча пра Беларусь была блізкай імкненню грамадоўцаў, але кожны йшоў да агульнай мары сваёй дарогай.

Айцец А. Станкевіч бачыў Беларусь у саюзе з Коўнам; компас жа Грамады, як вядома, паказваў на Менск, дзе панавала шалёная дактрына класавай барацьбы.

Такога нялюдскага вучэння прыняць не мог, бо лічыў: наш народ не мае класавых супярэчнасцяў, і не проста лічыў, моўчкі разважаючы — гаварыў пра гэта!

Магчыма, дажыў бы да старасці, каб шанаваў правіла: «Мой голас – маўчанне...», аднак жа не дажыў, бо не маўчаў...

«...Дух мой рвецца і ляціць...» – прамаўляў Якуб Колас17, і ўслед за любым творцам гэтак жа прамаўляў і Адам Станкевіч, бо і ягоны дух таксама ляцеў і рваўся...

Святар пісаў малітоўнікі і сустракаўся з камуністамі, мог рызыкаваць і прымаць небяспечныя для сябе прапановы; быў рашучы, не млеў перад вышэйшым клірам, таму царкоўная іерархія сваёй велічнай незгаворлівасцю не адбірала ў яго волю і жадання змагацца.

Шануючы іерархію, не баяўся яе — не палохаўся тых, хто стаяў над ім, таму, напрыклад, годна гаварыў пра рэлігійныя патрэбы народа Апостальскаму нунцыю.

Дарэчы, і самі людзі, вядома ж, натхнёныя сваім духоўным правадыром і ягонымі паплечнікамі, пісалі ў Варшаву Апостальскаму нунцыю, прасілі службы ў касцёлах па-беларуску18.

Упэўнены, што родная мова ўзбагачае дадатковае набажэнства, і, прагнучы, каб яна гучала з амбону, летам 1918 года айцец А. Станкевіч прапаведаваў па-беларуску ў Дзісенскім павеце; за гэта касцельная ўлада пакарала — восенню таго ж года паслала з берагоў Заходняй Дзвіны служыць на берагі Заходняга Буга (далёка за межы цэнтральнай Беларусі!) у мястэчка Драгічын, і там, на чужыне, разважаў сябе не толькі малітвамі, але і вершамі Якуба Коласа.

Быў з характарам, упарты ў сваіх дамаганнях, таму не зважаў на незадаволенасць царкоўных уладароў і свецкіх цэзараў і ўсё рабіў дзеля таго, каб у Касцёле жыла беларушчына.

Паводле ўласнага прызнання, гадаваўся ў атачэнні польскага каталіцызму, быў беларусам-каталіком польскае культуры, аднак гэта не закрыла яму родны свет.

У іншым сваім творы19 сцвярджаў:

«...Праслаўляць Бога і лепш пазнаваць, маліцца да Яго, жыць жыццём сапраўды Божым, апавяшчаць Бога другім — можна толькі карыстаючыся роднай зразумелай мовай...»20

Думка відавочна адрасавана ўладарам і цэзарам, і яна празрыстая, яна пра тое, што беларусы маюць сваю мову...

Францішак Аляхновіч21 даваў такую ацэнку Адаму Станкевічу:

«...неўтаміма працуе над распалячаньнем каталіцкага касцёла на Беларусі... Нягледзячы на ўсю злосьць польскіх ксяндзоў, пачаў гаварыць у касьцёле казаньні па-беларуску...»22

Ф. Аляхновіч, мусіць, першы ўвёў у нашу мову гэтае адметнае паняцце — «распалячанне», а ў той час распалячваць Касцёл значыла — адправіўшы Імшу па-лацінску, казаць для вернікаў павучанні па-беларуску.

Клопат небяспечны...

25 сакавіка 1921 года ў віленскім касцёле баніфратраў Адам Станкевіч правёў святочную беларускую службу, і такім чынам адбылася вельмі важная падзея — святыня баніфратраў упершыню з вуснаў святара пачула нашу мову!

Як і трэ было чакаць, тут жа выбухнула злосць польскіх шавіністаў (як толькі не лопнулі яны?!): Касцёл — гэта й ёсць Польшча, у Касцёле не павінна гучаць нейкая там тутэйшая гвара23!

Што дадаць да гэтага, каб не пакрыўдзіць далікатную варшаўскую душу?

Апроч таго, што хай яна не крыўдзіцца, бо ці варта тут крыўдзіцца, — нічога й не дадасі.

Нашы заходнія суседзі зазвычай не любяць такіх непрыемных напамінаў, а мы ў пераважнай большасці сваёй саромеемся аб тым напамінаць.

Дык не трэба нам саромецца...

Лёгка здагадацца, як польскія шавіністы ўспрынялі кнігу «Хрысціянства і беларускі народ»; вельмі верагодна тое, што тут іхні імпэт супаў з імпэтам супрацоўнікаў Міністэрства дзяржаўнай бяспекі Літоўскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (МДБ ЛССР).

Спадзяюся, мая здагадка не перабольшаная.

У Вільні, у літоўскім асобым архіве24, захоўваюцца дзве следчыя, дзве назіральныя і адна маёмасная справы — бальшавіцкая фабрыкацыя на Адама Станкевіча; праца «Хрысціянства і беларускі народ», вядома ж, згадваецца ў той фабрыкацыі.

Калі ў красавіку 1949 года айца А. Станкевіча другі раз арыштавалі, то праз два з паловай месяцы 30 чэрвеня ў ягонай кватэры адбыўся дадатковы ператрус, і згаданую кнігу першай упісалі ў пратакол канфіскаваных выданняў25.

У манаграфіі дастаткова крытыкі чырвонага рэжыму; мяркую, сталіністы адразу ж падкрэслілі месца, дзе гаворыцца, што камунізм асуджаны Апостальскай Сталіцай, аднак жа для следчай справы пераклалі два фрагменты з першага раз­дзела «Веліч і значэнне Хрысціянства»:

«...дачакаліся беларусы вялікага юбілею — 950-годдзя свайго хрышчэння. Святкуем мы гэты вялікі26 юбілей, на жаль, толькі тут, па гэтай старане савецка-польскай граніцы, бо там, у БССР, святкаваць гэтага юбілею няможна, так як няможна вызнаваць, верыць і служыць Хрысту, няможна там усяго гэтага, бо там — о, іронія! — «найбольшая на свеце свабода, бо там найідэальнейшая на свеце дэмакратыя...»27

І другі перакладзены ўрывак:

«...Сяньня для нас найвялікшыя ворагі — гэта бязбожны камунізм, які ёсьць запярэчаньнем усякай свабоды і праўдзівай культуры, а такжа запярэчаньнем усякай нацыянальнасьці. Ня меншым зьяўляецца для нас ворагам і ўсякі зьвярыны нацыяналізм (расізм, фашызм і скрайні нацыяналізм), якія такжа не прызнаюць над сьветам Бога, не прызнаюць правоў адзінкі і правоў слабейшым нацыям на іх свабоднае існаваньне, а прызнаюць толькі фізычную сілу — дзяржаву, якой павінна служыць і падпарадкоўвацца ўсё...»28

Подпіс перакладчыка не ясны, але, здаецца, пераклала жанчына (старшы лейтэнант29), бо нечытэльныя разгоністыя кручкі пастаўлены пасля ўдрукаванага на машынцы дзеяслова жаночага роду — «перевела».

Гл. таксама:
ІРЫНА БАГДАНОВІЧ :: ДАКУМЕНТАЛЬНАЯ АПОВЕСЦЬ ПРА КСЯНДЗА АДАМА СТАНКЕВІЧА ::

1. Полацкая, Зарэчная — віленскія вуліцы.
2. Вільня — назва віленскай рачулкі.
3. Маецца на ўвазе касцёл святога Міхала.
4. Гаворка пра касцёл святой Ганны.
5. Оперупаўнаважаны аддзела «О» Міністэрства дзяржаўнай бяспекі Літоўскай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі ( МДБ ЛССР).
6. Янка Купала (1882–1942) — народны пясняр, стварыў нібыта асабіста для мяне ўзорны твор «Алеся» (1935).
7. Кніга выдадзена Беларускім каталіцкім выдавецтвам у Вільні ў 1940 г.
8. Вынятка з артыкула А. Станкевіча «Alma mater...» (1944).
9. Нарыс пад крыптанімам J «Drogowskaz wśród puszczy» («Дарожны ўказальнік сярод нетраў»): газета «Słowo» («Слова»), № 261 (4467), Вільня, серада, 23 верасня 1936 г.; с. 3.
10. Антон Луцкевіч (1884–1942) — беларускі палітык, ініцыятар і тварэц Акта 25 са­- кавіка 1918 г., старшыня Рады народных міністраў БНР, дырэктар Беларускага музея ў Вільні, аўтар самага дакладнага артыкула пра Сталіна «Цень Азэфа» (1930); як літаратурны крытык выдаў кнігу «Адбітае жыцьцё» (1929).
11. Вынятка з выдання: Антон Луцкевіч. Барацьба за вызваленьне. Укладаньне, навуковая рэдактура, пераклады, камэнтары і прадмова: Анатоль Сідарэвіч. Вільня, Інстытут беларусістыкі; Беласток, Беларускае гістарычнае таварыства, 2009 г.; с. 371. Далей: А. Луцкевіч. Барацьба за вызваленьне. 2009 г.
12. Казімір Сваяк (1890–1926) — беларускі паэт і духоўны дзеяч, аўтар заўсёды надзённага нарыса «Алкаголь» (1913).
13. Казімір Петрусевіч (1872–1949) — беларускі грамадскі дзеяч, прафесар Віленскага ўніверсітэта.
14. Беларуская сялянска-работніцкая грамада — легальная палітычная партыя, заснаваная 24 чэрвеня 1925 г.
15. «Słowo», № 107 (1718), Вільня, пятніца, 11 траўня 1928 г.; с. 3; газета «Kurjer Wileński» («Кур’ер Віленскі»), № 107 (1154), Вільня, субота, 12 траўня 1928 г.; с. 3.
16. Нататка «Злоўжыванне хрысціянскімі лозунгамі»: «Słowo», № 279 (1890), Вільня, аўторак, 4 снежня 1928 г.; с. 3.
17. Якуб Колас (1882–1956) — народны пясняр, аўтар маёй любімай арфічнай паэмы «Сымон-музыка» (1925).
18. «Kurjer Wileński», № 117 (1164), Вільня, пятніца, 25 траўня 1928 г.; с. 3.
19. Маецца на ўвазе кніга «Родная мова ў святынях» (1929).
20. Вынятка з выдання: Адам Станкевіч. Выбранае. Укладанне, прадмова і каментар Уладзіміра Конана. Мінск, «Кнігазбор», 2008 г.; с. 122. Далей: А. Станкевіч. Выбранае. 2008 г.
21. Францішак Аляхновіч (1883–1944) — беларускі драматург, нарадзіўся ў Вільні, дзе і ствараў свае знакамітыя п’есы.
22. Газета «Беларускі звон», № 27 (52), Вільня, серада, 18 кастрычніка 1922 г.; с. 2.
23. Гвара (польск. gwara) — дыялект, гаворка.
24. Lietuvos Ypatingasis Archyvas — літарнае скарачэнне LYA.
25. LYA, f. K — 1, ap. 58, b. P — 12505, b.b., l. 9. Вобыск праводзілі супрацоўнікі 1-га аддзела следчай часткі МДБ ЛССР — старшы следчы маёр Пырыкаў і следчая, малодшы лейтэнант Алеіна.
26. У перакладзе гэта слова прапушчана.
27. А. Станкевіч. Выбранае. 2008 г.; с. 28; пераклад гэтага фрагмента на рускую мову: LYA, f. K — 1, ap. 58, b. P — 12505, l. 223 — 21.
28. Вынятка з выдання: Адам Станкевіч. З Богам да Беларусі. Укладаньне, навуковая рэдактура, напісаньне камэнтароў і прадмовы: Алесь Пашкевіч, Андрэй Вашкевіч. Вільня, Інстытут беларусістыкі, 2008 г.; с. 334. Далей: А. Станкевіч. З Богам да Беларусі. 2008 г.; пераклад прыведзенага ўрыўка на рускую мову: LYA, f. K — 1, ap. 58, b. P — 12505, l. 223 — 21.
29. Супрацоўніца 2-га аддзела следчай часткі МДБ ЛССР.