ДАНТАВА БЕАТРЫЧЭ Ў БАГДАНОВІЧАВЫМ ВЯНКУ

Аднойчы ўзімку на Блакітных азёрах мяне здзівіў нейкі незвычайны гук. Ён быў падобны да крыку невядомай птушкі: кароткі, тонкі і шчымлівы. Доўга я ўзіраўся ў зарослыя берагі, адкуль, як мне здавалася, даляцеў гэты гук. Раптам я пачуў яго зусім побач, літаральна каля сваіх ног. Гэта была не птушка. Я зразумеў, што гэта «спяваў» лёд...

Мне прыгадаўся той выпадак, калі я ўзяў у рукі паэтычны зборнік Аксаны Данільчык «Песня лёду» (2020). Кніга выдадзена ў Італіі, у выдавецтве Controluce, і выглядае цалкам па-еўрапейску. Адметнасць зборніка ў тым, што ён двухмоўны: вершы Аксаны Данільчык пераклаў на італьянскую мову Марко Ферэнціна. Уступнае слова напісаў Альдо Анараці — італьянскі паэт, празаік, даследчык літаратуры старэйшага пакалення. Ён піша, што гэтую паэзію «нельга ўзнавіць у крытыцы, можна толькі пераказаць адчуванне, якое яна выклікала ў крытыка-чытача, інквізітара без вогнішча».

Я не адчуваю сябе крытыкам, тым больш — інквізітарам, гатовым вогнішчам ацэньвання бязлітасна растапіць крышталёвыя карункі лёду, што зіхацяць ад промняў нізкага зімовага сонца, якое на вокладцы кнігі хаваецца за «край зубчаты бору» ў акварэлі Вячаслава Паўлаўца «Вячэрняя мелодыя». Я — чытач і вандроўнік, які толькі коратка занатоўвае дарожныя ўражанні і адчуванні падчас падарожжа па свеце Аксанінай паэзіі.

Аксана вядзе мяне за сабою. Але вядзе не па засветах, як Беатрычэ Дантэ, хоць і запрашае разам з вераб’ём праплыць на плячы Харона па падземных водах Сцікса. Яе вершы, як пералётныя птушкі Маленькага прынца, нясуць мяне праз прастору і час у падарожжа рэальнае і фантастычнае адначасова.

Відаць, нездарма мне перш за ўсё прыгадаўся менавіта спеў лёду на Глублі. Малюнак з вокладкі перанёс мяне ў лес на Блакітных азёрах, і я адчуў сябе «сярод сосен напеўных і нератаў павуціння». Кожны раз я бачу іх, нібы ўпершыню. Падобна і з некаторымі вершамі: іх ведаеш на памяць, але зноў і зноў перачытваеш, сыходзячы «ў даліну спыненага часу».

...Аксана Данільчык не дае мне надоўга затрымацца ў свеце прыроды і казачных сноў. Яна, як каханая вялікага песняра Адраджэння, вядзе далей, «у галерэі маленькіх кавярняў і антыкварных крамаў, <…> дзе пахаваны ў шырокіх вітрынах настрой дэкадэнцкі». На вузкім «бруку» яе радкоў мы раптам сустракаем маладога Максіма на віленскіх вулках, а завярнуўшы за рог, бачым, як мільгнула далёка наперадзе доктарская мантыя Францыска з Полацка. І ўжо незразумела, дзе мы: у Вільні ці ў горадзе святога Антонія…

Не, відаць, гэта ўсё ж Падуя, бо тут нас заспеў поўдзень, і ў міжземнаморскай спякоце я разумею, наколькі інакш успрымаюць лёд на Апенінах. У час сіесты, калі ад канчатковага вердыкту гарачыні «людзі спяшаюцца знікнуць», шклянка вады з лімонам і кавалачкам лёду вабіць, як і «прытулак рэдкага ценю».

Тут, у атмасферы, прасякнутай прысутнасцю Скарыны, ува мне прачынаецца перакладчык. Я прыгадваю працу над перакладам Рымскага Імшала. Старадаўнія лацінскія малітвы, насычаныя рэлігійнай сімволікай, біблійнымі вобразамі. У Рымскім каноне Нябеснае Валадарства называецца locum refrigerii, lucis et pacis — «месцам прахалоды, святла і супакою». Але ў нашым клімаце, калі за акном вые завея, а лёд моцным панцырам скаваў азёры, а не плавае маленькім кавалачкам у шклянцы аранжады, трэба было знайсці іншы эпітэт…

Аксане Данільчык нашыя перакладчыцкія хітрыкі не патрэбныя: яна адчувае міжземнаморскую рэальнасць як штосьці сваё, натуральнае, і гэта чуваць у яе вершах, дзе «небакрай запоўнены сівай воўнай, якую прабілі шпілі званіц і кляштараў». І я бачу імглістае ўзбярэжжа венецыянскай лагуны са шпілем Сан-Марка, а праз імгненне — туман над полем, з якога вынурваюцца барочныя вежы будслаўскага касцёла. І «толькі крыжы лунаюць над тумановым бязмежжам».

Паўднёвыя вобразы, паўднёвы каларыт, «як незвычайны паўднёвы плод, што пераблытаў мерыдыян, паралель <...>. І мне заставалася безаблічна-шэрая прастора, у якой я павінна была адшукаць сваё месца», — прызнаецца Аксана. Яна яго знайшла: яна не выконвае чужыя мелодыі, яна — не інструмент, не прылада; яе музыка — гэта яе ўласная музыка, да якой не дакрануцца рукамі, як да песні лёду.

Цяпер мы з ёю ляцім на вакзал, а адтуль, намацваючы прастору, з Міжземнамор’я вяртаемся ў Менск, поўны Аксаніных успамінаў. Сустрэча з юнацтвам — не пратакольная, не фармальная: «Раптоўна спыніцца. Упасці на траву ў бабуліным садзе» і з п-пад закінутых на лоб рук глядзець у неба, не думаючы, «бо ў гэты самы момант Нехта Іншы думае пра цябе».

У гэтым вершы — глыбокае рэлігійнае пачуццё. Гэта я сам паставіў тут у апошніх радках вялікія літары, бо так ён у мяне прачытаўся.

Я бачу, як каля палымнеючай чырванню святыні Валадаркі Азёраў на высокім алтары-караблі стаіць нунцый Клаўдыё Гуджэроцці і малітоўна ўзіраецца ўдалячынь; туды, дзе, як у вершы песняра Венецыі Дыега Валеры, водны блакіт зліваецца з блакітам нябёсаў. І я думаю, што абавязкова трэба паслаць Аксаніну кніжку яму — чалавеку, які аднолькава добра ведае творы святога Аўгустына і армянскую паэзію. Няхай яна зноў на імгненне перанясе яго ў Беларусь адтуль, дзе рэдкая птушка даляціць да сэрэдзіны вялікай Ракі, што нібы празрысты ружанец звязвае, знітоўвае, злучае Поўнач і Поўдзень. У яе ўпадае струмень любові з Дабраўлянаў і з Аборка, і між берагамі ліецца ўжо не вада, а малітва Магутнаму Богу, Уладару сусветаў.

У свеце паэзіі Аксаны Данільчык амаль усё адбываецца раптоўна. Гэта маніпуляцыя? Не, гэта адвольны палёт, які нясе мяне далей: з бабулінага саду, з Браславаў, з Уладзімірскай горкі над Дняпром у пустыню, дзе бедуіны і дзюны, дзе не вада, а «пясок перацякае з месца на месца, і нішто не паўтараецца», як у мудрагелістых персідскіх узорах на паясах.

Але непрадказальная рука паэткі, як у ткаллі з верша Багдановіча, зноў тчэ кветку сціплую і непрыкметную, але такую блізкую сэрцу. «Савецкія жанчыны». Верш-плач па чыімсьці змарнаваным жыцці, па загубленай Мінатаўрам сацыялізму жаноцкасці. Верш-малітва, у якім стогн ператвараецца ў спеў, а растоплены лёд, што слязьмі сцякае па твары, раптам падае на зямлю кропелькамі бурштыну.

У бурштыне трапляюцца муміі маленькіх істотаў, што жылі мільёны гадоў таму і скамянелі ў празрыстай жывіцы на дне акіяну памяці на таямнічым Салярысе. І я чую, як Андрэй Таркоўскі, нібы ў бяздонным Люстэрку, чытае вершы свайго бацькі. Аксана Данільчык, як і Андрэй Таркоўскі — Сталкеры, якія ў творчасці ўмеюць спалучыць Поўнач і Поўдзень і правесці іншых па небяспечнай зоне, дзе ўвасабляюцца самыя пакрыёмыя жаданні чалавека.

Застылыя ў бурштыне кабеты-інсекты, як жанчыны мінулай эпохі, не хочуць быць муміямі; з фантастычных апавяданняў Яна Баршчэўскага яны перасяляюцца ў казачны свет Аксанінай паэзіі, дзе ажываюць у словах вершаў, у песні лёду.

«Песня лёду» — Il canto del ghiaccio. Песня па-беларуску — жаночага роду, як і паэзія. Canto па-італьянску — мужчынскага роду, як і пераклад. Яны, такія розныя, становяцца адным, утвараючы адмысловае адзінства Поўначы і Поўдня, жаночага і мужчынскага, часовага і вечнага.

«Паслухай, як гучыць лёд», — запрашае Аксана Данільчык. І я слухаю гэтую нязвыклую музыку. Апошні радок — нібы пацалунак Кобры — завяршае наша цудоўнае падарожжа з пералётнымі птушкамі Аксаніных вершаў. Я зноў на маёй планеце, дзе цвіце прыгожая ружа, непаўторнасць якой я зразумеў толькі ў вандроўцы. Вяртанне праз боль прыносіць радасць. Вяртанне — як абуджэнне ад чароўнага зімовага сну, які немагчыма забараніць, які нельга забыць...

Дыякан Мікола Гракаў,
Мінск.