АСНОЎНЫЯ ПАНЯЦЦІ ЛЮБОВІ, ЛАСКІ І МІЛАСЭРНАСЦІ Ў СТАРЫМ ЗАПАВЕЦЕ

’Āhêḇ як паняцце любові ў габрэйскай Бібліі

Габрэйскі дзеяслоў ’āhêḇ выкарыстоўваецца ў Старым Запавеце як асноўнае паняцце любові. Калі аўтары навуковых публікацый у галіне біблейскай экзэгетыкі выказваюцца аб любові, то ў першую чаргу маюць на ўвазе менавіта гэты габрэйскі тэрмін.

Тэрмін ’āhêḇ ужываецца ў Старым Запавеце 209 разоў у якасці дзеяслова. Калі дадаць іншыя тэрміны з гэтай асновай, то мы атрымаем у агульнай складанасці 251 паўтарэнне гэтага тэрміна габрэйскай Бібліі1.

Назоўнік ’ahăḇâh апісвае тое самае значэнне, што і дзеяслоў ’āhêḇ, ад якога паходзіць. У Старым Запавеце гэты назоўнік сустракаецца 40 разоў. У грэцкай Бібліі (Септуагінце) гэтым словам адпавядае дзяслоў ἁγαπάω і назоўнік ἁγάπη.

Адзначым, што падобны тэрмін агульнага паходжання часта сустракаецца ў іншых семіцкіх мовах. Ва ўгорскай мове ён часцей за ўсё азначае любоў як сексуальныя зносіны. У арамейскай мове, што вядома з папірусаў Элефантыны, гэты корань з’яўляецца толькі складовай часткай імён уласных. У фінікійскіх крыніцах сустракаецца ўсяго толькі адзін раз2.

Каб лепш зразумець сэнсавую спецыфіку гэтых тэрмінаў, неабходна разгледзець іх тыповыя спосабы выкарыстання ў габрэйскай Бібліі. Аналіз значэнняў гэтых тэрмінаў варта распачаць з іх прымянення ў міжасабовых зносінах паміж людзьмі, што дазволіць лепш і больш выразна раскрыць спецыфіку іх выкарыстання ў адносінах да Бога, бо рэлігійныя рэляцыі з Богам у асноўным будуюцца на вопыце міжасабовых зносін.

У габрэйскай Бібліі гэты тэрмін часцей за ўсё выкарыстоўваецца для акрэслення паняцця любові паміж мужчынам і жанчынай (гл. Быц 24, 67; 29, 32; Прып 5, 19; Экл 9, 9; Пп 1, 3 н. 7; 3, 1 н.; Ос 3, 1)3.

Што тычыцца назоўніка ’ahăḇâh, ён вельмі характэрны для тэкстаў Кнігі Песні песняў Саламона, дзе ён выкарыстоўваецца 11 разоў для абазначэння паняцця любові.

Характэрным прыкладам выкарыстання гэтага тэрміна з’яўляецца любоў прынцэсы Міхалі, якая закахалася ў маладога і прыгожага Давіда, калі ён пачаў сваю кар’еру ў якасці ваеннага камандзіра ў камандзе воінаў Саўла (гл. 1 Сам 18, 20. 28).

Гэты тэрмін часта паказвае на веліч любові хлопца да дзяўчыны. Красамоўны прыклад — Якуб, які так палюбіў Рахэль, малодшую дачку Лабана, што быў гатовы два разы працаваць на яе бацьку на працягу сямі гадоў, каб толькі ажаніцца са сваёй каханай (гл. Быц 29, 18. 20. 30). Яго гатоўнасць плаціць такой вялікай цаною стала мерай велічыні яго пачуццяў да Рахэлі, інакш, чым у адносінах да яе старэйшай сястры Ліі.

Той самы аспект адрознення кагосьці з вялікай прыхільнасцю бачны і ў юрыдычных пастановах, змешчаных у Кнізе Другазаконня, дзе гаворка ідзе пра жонку, якую любіць муж, і пра тую, якую не любіць. Закон абараняе тут правы нялюбай жонкі і яе дзяцей, якія рызыкуюць страціць правы першародства (гл. Дрг 21, 15–17).

У другой Кнізе Кронікаў (11, 21) дзеяслоў ’āhêḇ таксама ўжываецца для абазначэння любові, якой цар Рабаам выдзяляў адну са сваіх шматлікіх жонак — Мааку. У аналагічным сэнсе і персідскі цар Артаксэркс любіць Эстэр больш за любую іншую жанчыну. Таму ён абраў яе сваёй жонкай і зрабіў каралевай замест Вашці (гл. Эст 2, 17)

Варта адзначыць, што ў аналагічным сэнсе з выкарыстаннем дзеяслова ’āhêḇ ідзе гаворка пра любоў да мудрасці, якая часта ўяўлялася ў вобразе жанчыны (гл. Прып 8, 17).

Семантычная спецыфіка дзеяслова ’āhêḇ яшчэ больш прыкметная, калі яна ўказвае на вялікую і спантанную сілу пачуццяў, якія цяжка кантраляваць, і таму яны становяцца разбуральнымі. Няздольнасць кантраляваць гэтыя спантанныя пачуцці становіцца прычынай многіх няшчасцяў, што адбылося з-за неўтаймаванасці ханаанскага Шэйхема ў адносінах да дачкі Якуба Дзіны (гл. Быц 34). Тое ж самае адбылося з-за некантраляванай спакусы Самсона да Далілы (гл. Суд 16), якая ўсыпіла яго пільнасць і ў выніку прывяла філістымлянаў, што скончылася зняволеннем і смерцю Самсона.

Неўтаймаванае каханне сына цара Амнона да сваёй зводнай сястры Тамары (гл. 2 Сам 13) таксама выклікала нямала няшчасцяў і для каралеўскага двара, і для самога Давіда.

Нельга блытаць паняцце ’āhêḇ з дзеясловамі, якія апісваюць сексуальныя зносіны ў сужэнстве. Часцей за ўсё дзеля апісання падобных зносін у габрэйскай Бібліі выкарыстоўваюцца дзеяслоў jāda‘ (спазнаваць), дзеяслоў bô’ (уваходзіць) і дзеяслоў qāraḇ (злучацца).

Антонімам да дзеяслова ’āhêḇ у габрэйскай Бібліі выступае дзеяслоў śānē’, літаральна «ненавідзець» (гл. Суд 14, 16; 2 Сам 19, 7; Экл 3, 8; Прып 9, 8; Іс 61, 8; Пс 45, 8). Часта дзеяслоў ’āhêḇ абазначае бацькоўскую любоў да ўласнага дзіцяці (гл. Быц 25, 28). У гэтых выпадках ён указвае на вялікую эмацыянальную любоў і прыязнасць бацькі да адзінага дзіцяці. Падобную эмацыйнасць бацькоўскай любові да дзіцяці можна назіраць і на прыкладзе Якуба, у якога была найбольшая любоў да сына Юзафа, і гэта любоў стала прычынай велізарнай зайздрасці яго братоў (гл. Быц 37, 3 і далей), таму яны схапілі Юзафа і прадалі гандлярам, якія ішлі ў Егіпет. Пасля страты Юзафа ўся бацькоўская любоў перайшла на малодшага сына — Беніяміна (гл. Быц 44, 20).

Адзін і той жа дзеяслоў ’āhêḇ можа апісваць не толькі зносіны паміж людзьмі, але і ўпадабанне прадмета альбо рэчы4, смачнай ежы, якую павінен быў прыгатаваць, напрыклад, старэйшы сын для Ісаака (гл. Быц 27, 4. 9. 14). Гэта таксама можа быць прыхільнасць да любімай дзейнасці, напрыклад, земляробства, як гэта бачна на прыкладзе цара Озіі. У дадзеным выпадку гаворка ідзе пра ягоную зацікаўленасць у развіцці сельскай гаспадаркі ў сваім каралеўстве (гл. 2 Кр 26, 10).

Дзеяслоў ’āhêḇ указвае на цалкам спантаннае ўпадабанне чалавека альбо яго занятку. Гэта можа адносіцца і да маральна абыякавай паставы чалавека, і да дрэннай ці добрай яго схільнасці, напрыклад, калі нехта любіць доўга спаць альбо лянуецца (гл. Прып 20, 13), а таксама калі гаворка ідзе пра любоў да гульняў і гулянак (гл. Прып 21, 17). Аўтар Кнігі Эклезіяста ў аналагічным негатыўным сэнсе кажа пра любоў да грошай і багацця (гл. Экл 5, 9), а Ісая асуджае некаторых людзей за тое, што ім падабаецца атрымліваць хабар (гл. Іс 1, 23).

Прарок Ерамія адзначае, што жыхарам Ерузалема падабаецца вучэнне святароў, якія ліслівяць перад публікаю, і нагадвае, што такое вучэнне зманлівае і шкодзіць людзям (гл. Пл 5, 31). Прарок Осія крытыкуе святароў за тое, што яны любяць падманваць іншых, асабліва падчас гандлю (гл. Ос 12, 8), а прарок Захарыя перасцерагае ад зманлівых абяцанняў, літаральна «не любі́ць» ілжыва прысягаць (гл. Зах 8, 17).

Аўтар 4-га псальма перасцерагае ад схільнасці да несумленнасці і хлусні, якія не могуць прынесці чалавеку карысць (гл. Пс 4, 3). У іншым псальме гаворыцца, што Бог не сцерпіць людзей, якія любяць гвалт (гл. Пс 11, 5), а рысаю злых людзей з’яўляецца любоў да зла і хлусні (гл. Пс 52, 5 і далей).

Аднак у пазітыўным сэнсе гэтага паняцця вядзецца гаворка пра любоў да Ерузалема (гл. Іс 66, 10; Пс 122, 6) як прыязнасці да роднага горада і радзімы, што мы называем цяпер патрыятызмам. Прарок Міхей заклікае сваіх слухачоў да правільнага маральнага стаўлення да Бога (гл. Міх 6, 8), а прарок Захарыя — да любові праўды і міру (гл. Зах 8, 19).

Дзеяслоў ’āhêḇ таксама можа азначаць залежнасць чалавека ад сяброўства, што спантанна ўзнікае па прычыне звычайнай сімпатыі, як, напрыклад, у адносінах паміж Давідам і Ёнатанам (гл. 1 Сам 20, 17). Падобным чынам акрэсліваецца сяброўства ў псальме 109, 4 і далей, а таксама ў Прыпавесцях Саламона (10, 12; 15:, 17; 17, 9).

Прыназоўнік ’ōhêḇ (= той, хто любіць) у габрэйскай мове з’яўляецца эквівалентам нашага слова «сябар» (гл. Эст 5, 10. 14; 6, 13; Прып 14, 20; 27, 6; Ер 20, 4. 6; 22, 20; Пл 1, 19; Ps 38, 12 і н.).

Дзеепрыслоўе ў кан’югацыі piel — mə’ahăḇ — мае семантычнае адценне каханка, аманта, часцей за ўсё ў адмоўным значэнні (гл. Эз 16, 33. 36 і н.; 23, 5. 9. 22; Ос 2, 7. 9. 12 і н.). Кан’югацыя piel падкрэслівае ў гэтым выпадку інтэнсіўнасць пачуццяў, часта бяздумна скіраваных.

Дзеяслоў ’āhêḇ можа таксама азначаць сімпатыю людзей да маладога і таленавітага правадыра альбо ваяра, напрыклад, да Давіда (гл. 1 Сам 18, 16).

Паняцце любові ў рэляцыях чалавека і Бога ў габрэйскай Бібліі

Калі гаворка ідзе пра любоў (’āhêḇ) у рэлігійным сэнсе, гэты дзеяслоў таксама можа апісваць любоў да Бога. Самым яскравым прыкладам сапраўднай і шчырай любові чалавека да Бога з’яўляецца пашана да запаведзяў, і ў гэтым сэнсе характэрна, што тэрміны ’āhêḇ і רַמָֹש (šāmar = захоўваць, шанаваць (запаведзі)) у біблійным тэксце часта месцяцца разам (гл. Дрг 11, 22 Дрг 19, 9; 30, 16; Нав 22, 5).

Знешнім выразам любові чалавека да Бога з’яўляецца рэлігійнае пакланенне, таму Саламон, як кажуць, любіць Бога Ягвэ (гл. 1 Вал 3, 3), пабудаваў для Яго святыню ў Ерузалеме і прынёс шматлікія ахвяры (гл. 1 Вал 8, 63). Па гэтай прычыне любоў да Бога таксама можа выяўляцца ў любові да Яго святыні (гл. Пс 26, 8). Часам ідзе гаворка пра любоў да імя «Ягвэ», што азначае любоў да самога Бога (гл. Пс 69, 37; 119, 132).

Любоў можа быць выразам удзячнасці за дапамогу і спрыянне Бога, як гэта выказана ў тэксце псальма 116, 1: «Люблю я Пана, бо Ён пачуў голас маіх малітваў». У псальме 119 змешчана прызнанне ў любові да Божых запаведзяў (гл. Пс 119, 47. 127) і Божага закону (гл. Пс 119, 97. 113. 163. 165). У сваю чаргу Бог абяцае дапамогу і абарону ўсім, хто шчыра Яго любіць (гл. Пс 145, 20), а любоў да Бога з’яўляецца абавязкам усяго Божага народа (гл. Нав 23, 1; Пс 31, 24). У некаторых біблійных тэкстах мы сустракаем дзеяслоў ’āhêḇ, які азначае любоў Бога да людзей, асабліва, калі гаворка ідзе пра Саламона (гл. 2 Сам 12, 24).

Некалькі разоў Біблія гаворыць пра любоў Бога да продкаў абранага народа, гэта значыць да патрыярхаў: «Ён палюбіў айцоў тваіх і выбраў нашчадкаў іхніх пасля іх. Ён сам вывеў цябе з Егіпта сваёй магутнай сілай» (Дрг 4, 37). Падобным чынам Абрагам быў адзначаны як лю́бы ў Бога (гл. 2 Кр 20, 7, Іс 41, 8). Аднак варта сказаць, што постаці гэтых біблійных персанажаў былі ідэалізаваныя і прадстаўленыя як найбольш важныя маральныя аўтарытэты і ўзоры для пераймання: «Толькі да тваіх айцоў схіліўся Пан, і палюбіў іх, і выбраў нашчадкаў іхніх пасля іх, гэта значыць, вас, як гэта ёсць сёння» (Дрг 10, 15).

Кніга Псальмаў указвае на тое, што Бог любіць справядлівасць (гл. Пс 11, 7), і любоў Бога асабліва праяўляецца да праведных і сумленных людзей (гл. Пс 146, 8). Гаворка ідзе пра Божую любоў да людзей, бездакорных у рэлігійным і маральным жыцці, у біблійным кантэксце — пра тых, каго можна назваць справядлівымі.

Бог праяўляе сваю любоў не толькі да выбраных асобаў, але і да ўсіх, хто гэтага заслугоўвае. У Кнізе Псальмаў гаворыцца, што Пан любіць тых, хто ненавідзіць зло (гл. Пс 97, 10), а Яго любоў праяўляецца ў клопаце пра іх. Асабліва гэта тычыцца любові, якая праяўляецца да ўсіх, хто любіць Яго і выконвае Яго запаведзі (гл. Дрг 5, 10; 7, 9; Зых 20, 6; 11, 1. 22; 19, 9; 30, 16). Бог спачувае тым, хто несправядліва пакутуе, цэніць іх і таму праяўляе сваю любоў. У гэтым кантэксце гаворыцца пра любоў Бога да народа Ізраэля, які доўга ішоў па зямлі Мааба, каб прыйсці на абяцаную зямлю, дзе сустрэўся з пагрозамі ад нанятага маабіцянамі Балаама: «Пан, Бог твой, не схацеў слухаць Балаама і абярнуў Пан, Бог твой, праклён ягоны ў благаслаўленне табе, бо Пан, Бог твой, любіць цябе» (пар. Дрг 23, 5). У падобным кантэксце прарок Ерамія гаворыць пра вялікую любоў, якую Бог праявіў да зняволеных ізраэльцянаў і збавіў іх ад вернай смерці: «Так кажа Пан: Народ, які ацалеў ад мяча, знайшоў любоў у пустыні; Ізраэль пойдзе на свой адпачынак» (пар. Ер 31, 2). Любоў Бога бязмежная: ’ahbat ʻôlâm ’ăhabtîk (любоўю вечнаю палюбіў цябе) (Ер 31, 3), а яе праявы мяжуюць з паняццем Божай міласэрнасці.

Сярод сінонімаў ’āhêḇ варта звярнуць увагу на слова ḥēpēṣ у форме дзеяслова і прыметніка як паняцця прыязнасці, што некалькі разоў выкарыстоўваецца разам са словам ’āhêḇ (гл. 1 Сам 18, 22; Дрг 21, 14; 1 Вал 10, 9; 2 Вал 9, 8; Пс 34, 13; 109, 17), а таксама на дзеяслоў dāḇaq, які літаральна азначае «прыхільнасць» (гл. Дрг 11, 22; Дрг 30, 20).

Неабходна падкрэсліць, што Божая любоў цесна звязана з захаваннем і шанаваннем (šāmar) Яго запаведзяў (miṣvâ).

Ḥeseḏ як паняцце ласкі і міласэрнасці ў габрэйскай Бібліі

Назоўнік ḥeseḏ ужываецца ў габрэйскай Бібліі як паняцце ласкі. У Бібліі гэта слова сустракаецца 247 разоў і, што цікава, часцей за ўсё ў праявах Божай ласкі і міласэрнасці да людзей5, зусім іначай, чым у выпадку з ’āhêḇ, калі часцей за ўсё ідзе гаворка аб любові паміж людзьмі, людзьмі і Богам і, у значна меншай ступені, аб любові Бога да людзей.

У грэцкай Бібліі (Септуагінце) гэтае слова перакладзена назоўнікам ἔλεος (дзеясловам ἐλεῶ, ἐλεοῦμαι, прыметнікам ἐλεητός). Літаральнае значэнне слова ἔλεος — ласка, міласэрнасць, спагадлівасць, спачуванне.

У Кнізе Псальмаў назоўнік ḥeseḏ ужываецца 129 разоў6 і амаль заўсёды ў значэнні адносінаў Бога да людзей7. Часцей за ўсё гэта слова перакладаюць як «ласка». Часам, у залежнасці ад кантэксту, як «пачуццё сяброўства» (у перакладзе на франц. мову amitié ў Быц 19, 19; 21, 23), «добразычлівасць» (на італ. мове favore у Быц 20, 13), benevolenza ў Быц 24, 12.14, Wohlwollen (у ням. перакладзе Einheitsübersetzung у Быц 21, 23) і г.д. Сустракаецца пераклад гэтага слова як «дабрыня» (франц. bonté — TOB) і нават «любоў» (love у New English Bible). Ангельскія пераклады перадаюць часта гэта слова як kindness альбо lovingkindness (English Standard Version, New English Translation, American Standard Version), альбо steadfast love (Revised Standard Version)8.

Такая вялікая разнастайнасць і нават некаторае разыходжанне ў перакладах сведчаць пра цяжкасці, з якімі сутыкаюцца перакладчыкі пры правільнай інтэрпрэтацыі гэтага габрэйскага слова. У двух месцах габрэйскай Бібліі назоўнік ḥeseḏ ужываецца нават у значэнні «сорам» і «ганьба» (гл. Лев 20, 17; Прып 14, 34). Назоўнік ḥeseḏ даволі шырокі па сваім значэнні, але азначае перш за ўсё правільныя ўзаемаадносіны, якія павінны быць паміж людзьмі ці паміж чалавекам і Богам, якія звязаны ўзаемным саюзам або запаветам або іншым чынам. Гэтае паняцце ўключае ў сябе і паняцце дабрыні і ласкі, і паняцце адданасці, вернасці і, у залежнасці ад кантэксту, падкрэслівае тое ці іншае адценне.

Да назоўніка ḥeseḏ трэба таксама дадаць прыметнік ḥāsîḏ, які сустракаецца ў Бібліі 34 разы, у тым ліку 25 разоў у Кнізе Псальмаў, і дзеяслоў ḥāsaḏ, выкарыстаны ў габрэйскай Бібліі 3 разы: у 2 Сам 22, 26, Пс 18, 26 і Дрг 25, 10.

Аснова гэтых словаў сустракаецца ў габрэйскай Бібліі ажно 289 разоў, з іх больш за палову ў Кнізе Псальмаў9. Тэрмін ḥeseḏ часцей за ўсё характарызуе паставу Бога. Як мы ўжо казалі, гэта асноўны і найбольш часта ўжываны біблійны тэрмін, што азначае ласку Бога да людзей, але таксама выкарыстоўваецца ў апісанні міжасабовых зносін, і ў гэтым значэнні мы сустракаем яго каля 60-ці разоў.

Калі гаворка ідзе пра міжасабовыя зносіны, слова ḥeseḏ можа азначаць звычайную чалавечую добразычлівасць, спагаду і высакароднасць. У свецкім, не рэлігійным сэнсе, ḥeseḏ можа азначаць прыхільнасць альбо нават любоў да кагосьці ці сімпатыю, што адлюстравана, напрыклад, у Кнізе Эстэры (гл. Эст 2, 9), аўтар якой адзначае, што персідскі цар Артаксэркс пакахаў Эстэр, і таму яна заваявала яго прыхільнасць больш за іншых дзяўчат: «І пакахаў (wayye’ĕhaḇ) цар Эстэр больш за ўсіх жонак, і яна здабыла ягонае ўпадабанне і прыхільнасць (ḥēn wāḥeseḏ) больш за ўсіх дзяўчат; і ён паклаў царскі вянок на галаву яе і зрабіў яе царыцаю замест Вашці» (пар. Эст 2, 17).

Назоўнік ḥeseḏ прысутнічае ў апавядальных тэкстах Старога Запавету аб патрыярхах (гл. Быц 20, 13; 21, 23; 24, 49; 40, 14; 47, 29), дэўтаранамічнай гісторыі (гл. Нав 2, 12. 14; Суд 1, 24; 8, 35; 1 Сам 15, 6; 2 Сам 2, 5; 3 8; 9, 1.3; 16, 17; 1 Вал 2, 7) у Кнізе Эстэры (гл. Эст 2, 9. 17) і ў Прыпавесцях Саламона (гл. Прып 3, 3; 11, 17; 14, 22; 20, 28 і г.д.). Паняцце слова ḥeseḏ выкарыстана пры апісанні сяброўства Давіда і Ёнатана (гл. 1 Сам 20, 14–17).

Ад Бога да чалавека і людзей ḥeseḏ праяўляецца праз ласку, любоў і міласэрнасць. У псальме 23, 1–6, гэтыя адносіны Бога параўноўваюцца з клопатам пастуха пра сваіх авечак.

Ласка і міласэрнасць Бога мае збаўчы характар, што апісана ў псальме 114, 27: «Але я паклікаў імя Пана: „Пане, выратуй душу маю“. Пан ласкавы і справядлівы, наш Бог міласэрны». Падобнае значэнне знаходзіцца ў Пс 119, 41: «Пане, няхай сыдзе на мяне Твая ласкавасць (ḥăsḏekā) і Тваё збаўленне паводле Твайго слова». Падобную сувязь паняцця ḥeseḏ і паняцця збаўлення мы знаходзім і ў іншых псальмах — 13, 6; 18, 51.

Назоўнік ḥeseḏ у значэнні міласэрнасць, праяўленая Богам да людзей, месціцца асаблівым чынам у псальме 136, 1–4: «Хваліце Пана, бо Ён добры, бо навекі Яго міласэрнасць. Хваліце Бога багоў, бо навекі Яго міласэрнасць. Хваліце Пана паноў, бо навекі Яго міласэрнасць. Таго, які сам чыніць вялікія цуды, бо навекі Яго міласэрнасць».

Ḥeseḏ у спалучэнні з bᵉrîṯ, ’ĕmet і ôlām

Калі ў габрэйскай Бібліі паняцце ḥeseḏ адносіцца да Бога, то заўсёды ў тых выпадках, калі гаворка ідзе пра Запавет — bᵉrîṯ. Тыповым прыкладам з’яўляюцца тэксты ў Кнізе Другазаконня (7, 9 і 12), 1-й (8, 23) і 2-й (6, 14) Валадарстваў, Псальмаў (89, 29); таксама ў прарокаў Нээміі (1, 5; 9, 32) і Даніэля (9, 4).

Характэрнай для Запавету з’яўляецца згадка, што Бог захоўвае (šāmar) Запавет і ḥeseḏ адносна свайго народа, і асабліва тых, хто Яму верны: šōmēr habbᵉrît wᵉ haḥeseḏ.

Дзеяслоў šāmar часцей за ўсё сустракаецца ў Бібліі ў значэнні ўважлівага стаўлення, падпарадкавання пастановам і наказам Ягвэ, выказаных у розных формах (гл. Зых 20, 6; Дрг 4, 2; Пс 18, 22; 19, 12 і г. д.).

Захаванне Божага Запавету, як і дараванай праз Яго ласкі, яшчэ больш пацвярджае значэнне слова ḥeseḏ для адценняў Божай міласэрнасці ці нават Божай любові, што здзяйсняецца праз вернасць.

З боку Бога Запавет з’яўляецца дарам і праяваю Яго ласкі, аднак, паколькі Бог, заключыўшы са сваім народам Запавет, абавязаўся яго выконваць, паняцце ḥeseḏ у гэтым кантэксце набывае ў пэўным сэнсе і юрыдычнае значэнне. Абавязацельства з боку Бога губляе сваю сілу, калі Ізраэль парушае Запавет і не выконвае яго ўмоваў. Але менавіта ў гэтых выпадках паняцце ḥeseḏ раскрываецца ў больш глыбокім сэнсе — Бог яўляе сябе такім, якім быў першапачаткова, — гэта значыць як Любоў прабачальная, Любоў, якая пераадольвае здраду праз ласку і міласэрнасць, перамагае грэх.

Паняцце ḥeseḏ у габрэйскай Бібліі часта ўжываецца ў спалучэнні з паняццем ’ĕmet — вернасць. Міласэрнасць і вернасць (ḥeseḏ wᵉ. ’ĕmet) — паняцці, якія можна разглядаць як узаемадапаўняльныя (гл. 2 Сам 2, 6). «Усе сцежкі Пана — гэта міласэрнасць і вернасць для тых, хто захоўвае запавет і наказы Яго» (Пс 25, 10; гл. Зых 34, 6; 15, 20; 40, 11-12; 85, 11; 138, 2; Міх 7, 20).

Абцяжараны грахамі Ізраэль, які парушыў Запавет, грунтуючыся на заканадаўчай справядлівасці, не мае права прэтэндаваць на ḥeseḏ ад Бога, аднак можа і павінен захоўваць надзею і давер, бо Бог Запавету па-сапраўднаму «верны сваёй любові». Плод такой любові — прабачэнне і вяртанне Божай ласкі, аднаўленне ўнутранага Запавету.

На Старонках Бібліі (каля 60-ці разоў) мы сустракаем і іншае важнае спалучэнне — ḥeseḏ з ‘ôlām (вечнасць). Часцей за ўсё ў паўтарэннях літургічнага закліку (акламацыі): ki le‘ôlām ḥasdộ = бо навекі Яго міласэрнасць.

Заклік ki le‘ôlām ḥasdô мы знаходзім і ў Кнізе прарока Ераміі: «Зноў будзе чутны голас радасці і голас весялосці, голас маладога і голас маладой, голас тых, якія кажуць: „Слаўце Пана Бога Саваофа, бо добры (kî ṭôb) Пан, бо навекі міласэрнасць Яго (kî le‘ôlām ḥasdô)“, і голас тых, якія прыносяць ахвяру падзякі ў доме Пана; бо я вярну палонных гэтай зямлі ў ранейшы стан, кажа Пан (пар. Ер 33, 11).

У Кнізе прарока Осіі мы чытаем: «І заручу цябе Мне навек (le‘ôlām), і заручу цябе Мне ў праўдзе і судзе, у дабрыні і міласэрнасці (ûbᵉḥeseḏ ûbᵉraḥămîm), і заручу цябе Мне ў вернасці (be’ĕmûnâ), і ты спазнаеш Пана» (пар. Ос 2, 19–20).

Як бачым, паняцце ḥeseḏ часцей за ўсё прысутнічае ў габрэйскай Бібліі для апісання ўзаемадзеяння паміж дзвюма асобамі (найчасцей паміж Богам і чалавекам), калі маецца на ўвазе не толькі ўзаемная прыязнасць і любоў, але перш за ўсё вернасць, заснаваная на ўнутраным абавязку; калі паняцце ḥeseḏ выразна ўказвае на паняцці ласкі і міласэрнасці, то гэта таму, што гэтыя праявы чалавека і Бога будуюцца менавіта на вернасці, а той факт, што такі абавязак мае характар не толькі маральны, але і амаль юрыдычны, нічога не мяняе. Бог праз свой вечны (ôlām) Запавет, які вынікае з Яго ласкі і міласэрнасці (ḥeseḏ — raḥămîm) праз Яго вернасць (ĕmet) праяўляе асаблівую сваю любоў (’ahăḇâh) да людзей.

Паняцце ḥeseḏ як Божая ласка асабліва выказанае ў біблійных тэкстах, дзе гаворка ідзе аб праяве Божай міласэрнасці:

• — пазбаўлення ад бедстваў, нападаў ворагаў, пакут і цяжкіх выпрабаванняў (гл. Быц 19, 19; Зых 15., 13; Пс 30. 8, 21–22; 56, 3–4; 58, 11; 93, 17–19; 142, 11–12);
• — падтрымкі і захавання жыцця чалавека (гл. Пс 6, 4–6; 118, 88, 159);
• — змякчэння ці пазбаўлення ад праведнага гневу (гл. Іс 54, 8; Міх 7, 18; Пл 3, 31–32);
• — міласэрнасці да верных Богу людзей (пар. 1 Пар 16, 34; 2 Пар 5, 13; 7. 3; Эздра 3, 11; Іс 54, 10; Ер 31, 3; Пс 88, 2–3 , 29, 34; 102, 17; 117. 2; 137. 8).

Пад назоўнікам ḥeseḏ у габрэйскай Бібліі трэба разумець «ласку» як «нязменную любоў», «непахісную вернасць» Бога народу, які абраны праз Бога і названы ў прамым сэнсе «сваім». Гэтае паняцце можна разумець і як «любоў» да Запавету, што вынікае з абяцання Бога быць Богам Ізраэля і ўсялякім чынам благаслаўляць (спрыяць, клапаціцца, мілаваць) гэты народ. Старазапаветныя прарокі кожны раз падкрэсліваюць, што Божая ḥeseḏ нязменная, яна не знікае нават тады, калі Ізраэль, па сваёй нявернасці, адмаўляючыся ад абавязку служыць Богу, наклікае на сябе асуджэнне і кару. Прарокі настойваюць: з дапамогай ачышчальнай кары Бог абавязкова дасягае сваёй мэты — вызваліць свой народ ад зла і прывесці яго да адзінства. Божая ḥeseḏ усёмагутная і дзейсная, а Яго міласэрнасць праяўляецца да сваіх дзяцей без усялякіх умоваў.

Такім чынам, паняцце ḥeseḏ (ласка) паказвае, што Бог добраахвотна дзейнічае на карысць грэшнікаў, каб іх збавіць. Бог любіць ненавіснікаў, заключае з імі Запавет, даруе іх грахі, прымае іх, адкрывае ім сябе, дапамагае ім адказаць узаемнасцю і прыводзіць іх у канчатковым выніку да поўнага пазнання сябе самога. Ласка — гэта міласць Бога праз абранне і вечную любоў праз Запавет.

Ḥēn як сінанімічнае паняцце ḥeseḏ у габрэйскай Бібліі

Сінанімічным тэрмінам у габрэйскай Бібліі да паняцця ḥeseḏ з’яўляецца назоўнік ḥēn у форме прыметніка ḥannûn і адпаведны яму дзеяслоў, ад якога ён паходзіць — ḥānan. У грэцкай Бібліі (Септуагінце) гэты тэрмін перакладзены назоўнікам χάρις (дзеясловам χαίρω). Літаральнае значэнне назоўніка χάρις — 1. спрыянне, ветлівасць; 2. ласка, упадабанне; 3. падзяка, удзячнасць.

Назоўнік ḥēn азначае добразычлівасць у агульным сэнсе гэтага слова, калі паміж людзьмі ці групамі людзей няма ўзаемных абавязацельстваў або блізкіх узаемаадносінаў10. Паколькі абодва бакі нічым адзін аднаму не абавязаны, то іх ніхто не асудзіць, калі яны не праявяць сваёй добразычлівасці. Такім чынам, ḥēn з’яўляецца дарам у тым сэнсе, што той, хто праяўляе сваю добразычлівасць, да гэтага не абавязаны. Калі ў Старым Запавеце гаворыцца пра тое, што асобныя людзі і цэлыя народы знаходзяць добразычлівасць у вачах Божых, то варта падкрэсліць, што гэта з’яўляецца праявай Божай волі, і што Бог зусім не абавязаны гэтага рабіць (гл. Быц. 6, 8; Зых 33, 16; Ам 5, 15; Ён 4, 2 і іншыя).

У той час як назоўнік ḥeseḏ азначае ласку, якая вынікае з выканання абавязацельстваў Запавету, ḥēn азначае добразычлівасць без юрыдычных і маральных абавязацельстваў, хутчэй як спантаннае пачуццё. У гэтым кантэксце можна заўважыць, што ḥeseḏ як праява ласкі і міласэрнасці звязана ў габрэйскай Бібліі з запаветам (bᵉrîṯ) паміж Богам і людзьмі11, а ḥēn з’яўляецца спантаннай і свабоднай праявай добразычлівасці і міласэрнасці без усялякіх унутраных і знешніх абавязацельстваў.

Назоўнік ḥēn выкарыстоўваецца ў габрэйскай Бібліі 147 разоў, прыблізна ў роўнай прапорцыі: 69 разоў — у форме назоўніка і крыху больш, 78 разоў, у форме дзеяслова ḥānan.

Дзеяслоў ḥānan перадае часцей за ўсё ў габрэйскай Бібліі праяву добразычлівасці — гэта значыць пастаяннае, шчодрае, добраахвотнае і поўнае літасці стаўленне да людзей. Назоўнік ḥēn сустракаецца ажно 13 разоў у Прыпавесцях Саламона, дзе гаворка вядзецца пра добразычлівых людзей, якія заўсёды высока цэняць чалавечую разважлівасць і вернасць. Супрацьлегласцю мудрасці з’яўляюцца зло і падступнасць людзей няслушных: «Добры розум дае зычлівасць (ḥēn); а дарога бязбожных цвёрдая» (пар. Прып 13, 15).

Назоўнік ḥēn уваходзіць у склад устойлівага абароту: mācā’ ḥēn ḅ^e `ênê = знайсці добразычлівасць у чыіх-небудзь вачах. Гэты ўстойлівы абарот у габрэйскай Бібліі сустракаецца 41 раз, значыць у гэтай формуле выкарыстана больш за палову ўсіх назоўнікаў ḥēn ва ўсёй Бібліі (гл. Рут 2, 2, 10, 13).

Назоўнік ḥēn у вышэйцытаваных тэкстах з Кнігі Рут выступае ў значэнні натуральнай чалавечай зычлівасці і ўпадабання, якое Баос праяўляе да Рут. Падобнае пачуццё не вынікае з фармальных абавязацельстваў — яно прадыктаванае натуральнай чалавечай дабрынёй і сімпатыяй.

Эстэр таксама спадзяецца на добразычлівасць і дабрыню свайго мужа, караля, каб выратаваць свой народ ад згубы (гл. Эст 5, 8; 7, 3).

У Кнізе Эстэры мы знаходзім спалучэнне трох асноўных тэрмінаў, пра якія мы ўжо ўзгадвалі, у спалучэнні з ḥēn: «І пакахаў (wayye’ĕhaḇ) цар Эстэр больш за ўсіх жонак, і яна здабыла ягонае ўпадабанне і прыхільнасьць (ḥēn wa ḥeseḏ) больш за ўсіх дзяўчат; і ён паклаў царскі вянок на галаву яе і зрабіў яе царыцаю замест Вашці» (пар. Эст 2, 17). Падобнае спалучэнне сустракаем таксама ў Кнізе прарока Ераміі (гл. Ер 31, 2–3).

У юрыдычных прадпісаннях Кнігі Другазаконня апісаны выпадак з жонкай, якая не знайшла добразычлівасці (упадабання) ў вачах свайго мужа: «Калі хто возьме жонку і зробіцца мужам яе, і яна не знойдзе ўпадабання ў вачах ягоных, бо ён знаходзіць у ёй што-небудзь агіднае, і напіша ёй разводны ліст, і дасць ёй у рукі, і адпусціць яе з дома свайго» (пар. Дрг 24, 1).

Прычынай адсутнасці сімпатыі мужа да сваёй жонкі можа быць нейкі недахоп, асабліва фізічны12. Зыходзячы з гэтага тэксту, часам мяркуецца, што першапачатковае значэнне назоўніка ḥēn было звязана з фізіялагічнай прыгажосцю ці нават абаяннем13. Хоць не зусім можна пагадзіцца з гэтым сцверджаннем, тым не менш пэўныя асацыяцыі ўсё ж вынікаюць, асабліва з біблійнага ўстойлівага абароту, што быў прыведзены вышэй: mācā’ ḥēn ḅᵉ ’ênê.

На старонках габрэйскай Бібліі ёсць тэксты, дзе слова ḥēn ужываецца выключна ў значэнні (пераважна жаночай) прыгажосці. У Кнізе Эстэр гераіня мае прыхільнасць (nōśêṯ ḥēn) ад усіх, хто яе бачыў: «Калі настаў час Эстэры, дачкі Амінадаба, дзядзькі Мардахэя, які ўзяў яе да сябе замест дачкі, ісці да цара; тады яна не прасіла нічога, апрача таго, пра што сказаў ёй Гегай, еўнух царскі, вартаўнік жонак. І здабыла Эстэр прыхільнасць да сябе ў вачах усіх, хто бачыў яе» (пар. Эст 2, 15).

Паколькі паняцце ḥēn залежыць ад фізічнага ўспрымання жанчыны, яно можа ўказваць на тое, што асабістая прыгажосць уздзейнічае на праяўленне добразычлівасці. Падобныя тэксты адносна знешнасці і яе ўздзеяння на людзей знаходзяцца таксама і ў іншых Кнігах Святога Пісання (гл. Нвм 3,4; Прып 11, 16). У Прыпавесцях Саламона слова ḥēn ужываецца паралельна з паняццем yᵊp̄î (прыгажосць) (гл. Прып 31, 30).

Акрамя гэтых прыкладаў, у габрэйскай Бібліі сустракаюцца тэксты, якія гавораць не аб прыгажосці жанчыны, але аб упрыгожаннях і харастве мужчыны14 (гл. Пс 45, 3; Прып 22, 11). Падобныя фразы можна знайці і ў Кнізе Эклезіяста (10, 12), і ў Кнізе Мудрасці Сіраха (21, 16). У якасці прыгажосці прадмету (вянка) мы знаходзім назоўнік ḥēn у Прыпавесцях Саламона (гл. Прып 1, 9).

Адрасатамі Божай добразычлівасці ў габрэйскай Бібліі з’яўляюцца такія фігуры, як Ной (гл. Быц 6, 8) і асабліва Майсей (гл. Зых 33, 12; 34, 9). У Кнізе Лічбаў (гл. 11, 11. 15) Майсей два разы спасылаецца на Божую добразычлівасць. У Кнізе Суддзяў (гл. 6, 17) Гедэон, пасланы вызваліць ізраэльцянаў ад мадыяніцкай акупацыі, таксама спасылаецца на Божую добразычлівасць. Іншым адрасатам Божай добразычлівасці, таксама па зразумелых прычынах, з’яўляецца кароль Давід, які спасылаецца на яе падчас уцёкаў з Ерузалема ад Абсалома (гл. 2 Сам 15, 25).

На старонках Святога Пісання знаходзіцца і іншы ўстойлівы абарот са словам ḥēn: natan ḥēn bᵉ ’ênê = праявіць добразычлівасць у чыіх-небудзь вачах (гл. Быц 39, 21; Зых 3, 21; 11, 3; 12, 36). Гаворка ідзе пра добразычлівасць, якую людзі праяўляюць да выхаванага чалавека, што абапіраецца на прынцыпы мудрасці (гл. Сір 41, 27), а таксама і пра добразычлівасць, якую можа праявіць у чалавеку Бог (гл. Сір 3, 18). Ва ўсіх трох тэкстах Кнігі Зыходу (3, 21; 11, 3; 12, 36) сказана, што Бог узбудзіў добразычлівасць (natan ḥēn) у вачах егіпцянаў, калі абраны народ вырашыў пакінуць Егіпет15.

Raḥămîm як паняцце міласэрнасці ў габрэйскай Бібліі

Назоўнік raḥămîm разам з дзеясловам rāḥam, ад якога ён паходзіць, з’яўляецца ў габрэйскай Бібліі асноўным тэрмінам, які акрэслівае паняцце міласэрнасці. У агульнай сукупнасці аснова rḥm выступае ў габрэйскай Бібліі больш за 100 разоў. Назоўнік raḥămîm сустракаецца 40 разоў, дзеяслоў rāḥam — 47 разоў, прыметнік rahûṃ — 17 разоў.

Асноўнае слоўнікавае значэнне гэтага паняцця — нутро, вантробы, і толькі ў пераносным значэнні гэтае паняцце выкарыстоўваецца ў значэнні «міласэрнасць». У грэцкай Бібліі назоўнік raḥămîm перакладзены грэцкім οἰκτιρμός (міласэрнасць, спачуванне, спагада, жаль), прыметнік rahûṃ — звычайна грэцкім οἰκτίρμων, дзеяслоў rāḥam — грэцкім οἰκτίρω. Таксама сустракаюцца пераклады габрэйскай асновы rḥm грэцкімі ἔλεος, χάρις і (адзін раз) грэцкім ἔρως (любоў у сексуальным значэнні).

Тэрмін raḥămîm азначае пачуццё міласэрнасці і глыбокай любові, якія сыходзяць з глыбіні «нутра» як цэнтра гэтага досведу16. Гэта звязана з яго семантычнай сувяззю з назоўнікам reḥem (улонне), які таксама даволі часта сустракаецца ў Бібліі (32 разы) і абазначае ўлонне маці. Найглыбейшая першапачатковая сувязь маці і немаўляці стварае паміж імі асаблівыя адносіны, спараджае адмысловую любоў. Пра гэтую любоў можна сказаць, што яна зусім бескарыслівая. Такая любоў выклікана ўнутранай неабходнасцю, глыбіннымі патрэбамі сэрца. У псіхалагічным плане паняцце raḥămîm спараджае мноства пачуццяў, у тым ліку дабрыню, пяшчоту, цярплівасць, спагадлівасць — іншымі словамі, пастаянную гатоўнасць прабачаць і дараваць.

Калі габрэйская Біблія, кажучы пра Бога, ужывае слова raḥămîm, то маюцца на ўвазе менавіта гэтыя ўласцівасці і праявы пачуццяў. Мы чытаем у прарока Ісаі: «Ці забудзе жанчына пра сваё немаўля, каб не пашкадаваць сына ўлоння свайго? Але калі б нават і забыла, Я не забуду пра цябе» (Іс 49, 15).

Верная і непераможная, дзякуючы таямнічай сіле мацярынства, любоў па-рознаму выказана ў старазапаветных тэкстах: гэта і «выратаванне ў небяспецы» (асабліва тых, хто ўцякае ад ворагаў), і прабачэнне грахоў — як асобнага чалавека, так і ўсяго Ізраэля, і, нарэшце, гатоўнасць выканаць абяцанае і адказаць (эсхаталагічным) спадзяванням, нягледзячы на чалавечую нявернасць. У Кнізе Осіі чытаем: «Я вылечу іхнюю нявернасць, сардэчна палюблю іх, бо адвярнуўся ад іх Мой гнеў» (Ос 14, 5).

Назоўнік raḥămîm 47 разоў выкарыстоўваецца ў габрэйскай Бібліі ў форме дзеяслова rāḥam, пераважна ў кан’югацыі piel, тры разы — у кан’югацыі pual (гл. Прып 28, 13; Ос 2, 3 i 14, 4). Дзеяслоў rāḥam найчасцей сустракаецца ў прароцкіх кнігах (Ісая — 12 разоў; Ерамія — 9 разоў; Осія — 4 разы).

Назоўнік raḥămîm сустракаецца ў Бібліі 40 разоў, з якіх часцей за ўсё ў Кнізе Псальмаў (11 разоў). Акрамя гэтага, сустракаецца ў Кнізе прарока Наэміі, прарока Даніэля, прарока Захарыі і іншых. Прыметнік םוּחַר (rahûṃ) сустракаецца 13 разоў і звычайна адносіцца да Бога ў складзе ўстойлівага абароту, які больш вядомы ў біблістыцы як «біблійны ўстойлівы абарот міласэрнасці».

Біблійны ўстойлівы абарот міласэрнасці

Біблійны ўстойлівы абарот міласэрнасці сустракаецца ў сямі тэкстах Святога Пісання: Зых 34, 6; Нм 9, 17; Пс 86, 15; Пс 103, 8; Пс 145, 8; Ёэл 2, 3; Ён 4, 2. Традыцыйны яго пераклад гучыць наступным чынам: «Бог ласкавы і міласэрны, доўгацярплівы і шматміласцівы». Гэты ўстойлівы абарот з’яўляецца малітвай, дзе аратар падразумявае вялікую дабрыню і міласэрнасць Бога, да якога звяртаецца. У габрэйскім варыянце гэты ўстойлівы абарот мае своеасаблівы рытм, адносіцца да вершаванага багацця і спадчыны семіцкай паэзіі:

’ēl ḥannûn wᵉ raḥûṃ ’erek ’afaîm wᵉ rab ḥesed.

У Кнізе Зыходу ўстойлівы абарот міласэрнасці асабліва разбудаваны і ўзбагачаны дадатковымі паняццямі (гл. Зых 34, 5–8).

Гэтыя фразы канкрэтызуюць паняцце Божай міласэрнасці, каб не рабіць з яго няправільных высноваў пра паблажлівасць Бога да чалавечай бязбожнасці. Тым не менш, Яго міласэрнасць і дабрыня значна большыя, чым пакаранне, бо яны ахопліваюць тысячу пакаленняў, а Яго пакаранне — толькі чатыры. Гэтая наўмысна прадэманстраваная дыспрапорцыя вельмі красамоўна падкрэслівае Божую дабрыню і міласэрнасць. У габрэйскай традыцыі гэты ўстойлівы абарот з Кнігі Зыходу названы пактам 13-ці атрыбутаў, бо ў іх габрэі знаходзяць ажно трынаццаць найменняў Бога17:

1. «Госпад» — у значэнні ласкі да чалавека грэшнага.
2. «Госпад» — ласка да чалавека post factum.
3. «Бог» — усёмагутны ў сваёй спагадзе да ўсяго жывога, даючы яму ўсё неабходнае.
4. «Чалавекалюбны» — міласэрны, каб чалавецтва не пакутавала.
5. «Міласэрны» — міласэрны, калі чалавецтва ўжо пакутуе.
6. «Доўгацярплівы».
7. «Шматміласцівы».
8. «Праўдзівы».
9. «Захоўвае літасць у тысячы».
10. «Даруе віну».
11. «Даруе злачынства».
12. «Даруе грэх».
13. «Але не пакідае без пакарання» — справядлівы.

Акрамя поўнай версіі біблійнага ўстойлівага абароту міласэрнасці, у габрэйскай Бібліі чатыры разы сустракаецца і больш кароткі абарот: ḥānnûn wᵉ rahûm (гл. 2 Кр 30, 9; Нм 9, 31; Пс 11, 4 i 112, 4). Змест кароткага ўстойлівага абароту таксама, як і ў выпадку поўнага, выключна малітоўны.

Біблійны ўстойлівы абарот міласэрнасці, які месціцца цалкам у сямі тэкстах і часткова ў пяці, з’яўляецца найбольш дасканалым літаратурным выразам Божай міласэрнасці, падкрэслівае веліч Божай любові і дабрыні, збірае ўсе найбольш важныя паняцці міласэрнасці, што ўказваюць на розныя яе аспекты: на інтэнсіўнасць любові Бога да чалавека (rahûṃ), нават да грэшнага, так і на яе спантаннасць (ḥannûn), і перш за ўсё своечасовасць і веліч вернай любові Бога да чалавека і людзей.

Тэксты габрэйскай Бібліі, у якіх апісваецца Божая міласэрнасць, сведчаць пра пастаянную гатоўнасць Бога да выратавання чалавека ад небяспекі, якая з’яўляецца наступствам граху. Такім чынам, можна сказаць, што гэта класічная канцэпцыя міласэрнасці як любові, скіраванай да грэшнікаў, з вельмі моцным сацыялагічным вымярэннем, гэта значыць выратаваннем асобнага чалавека і людзей ў няшчасці праз збаўчую Божую любоў.

Ḥamal як блізкае паняцце raḥămîm

Да старазапаветнага паняцця міласэрнасці raḥămîm блізкім па значэнні з’яўляецца дзеяслоў ḥāmal (літавацца), што літаральна абазначае «злітавацца» над зрынутым ворагам, а таксама «праявіць жаль і спачуванне», што сведчыць аб ідэі прабачэння і адпушчэння грахоў у шырокім разуменні Божай міласэрнасці.

Дзеяслоў ḥāmal з’яўляецца тыповым выразам літасці пры выглядзе пакутаў іншага чалавека і адпаведнага міласэрнага стаўлення, што вынікае з гэтага пачуцця18. Гэтае адценне дзеяслова ḥāmal асабліва заўважнае пры першым яго ўжыванні: у аповедзе пра дачку фараона, якая злітавалася над дзіцем, пакінутым у кошыку ў водах Ніла (гл. Зых 2, 6).

У гэтым аповедзе дзеяслоў ḥāmal выступае ў значэнні глыбокага перажывання, літасці жанчыны да маленькага дзіцяці, пакінутага і сплаканага. Лёгка ўявіць велічыню гэтай эмоцыі да маленькага дзіцяці, што з’яўляецца сведчаннем мацярынскага інстынкту жанчыны. Унутранае ўзрушэнне пабуджае жанчыну да праяўлення літасці ў канкрэтных дзеяннях, што варта таксама адзначыць у семантычных адценнях дзеяслова ḥāmal.

Вельмі часта дзеяслоў ḥāmal выступае ў адмоўнай форме: l’ô ḥāmal. Ён сустракаецца ў такім выглядзе 24 разы, і гэта больш за палову ўсіх прыкладаў у Бібліі (41 раз).

Выкарыстанне дзеяслова ў адмоўнай форме можна заўважыць у прыпавесці Натана, расказанай Давіду пасля яго граху з Барсабай. Гэтая прыпавесць была складзена такім чынам, каб праілюстраваць загану багатага чалавека, які абрабаваў беднага, адбіраючы ў яго адзіную авечку, каб прыгатаваць трапезу для свайго госця (гл. 2 Сам 12, 1 і далей). Выслухаўшы прыпавесць пра Натана, Давід адрэагаваў рэзка, патрабуючы для крыўдзіцеля строгага пакарання за ўчынак без міласэрнасці (l’ô ḥāmal): «Моцна ўгневаўся Давід на гэтага чалавека і сказаў Натану: жывы Пан! варты смерці чалавек, які зрабіў гэта; і за авечку ён павінен заплаціць учацвяра, за тое, што ён зрабіў гэта, і за тое, што не меў спагады. І сказаў Натан Давіду: ты — той чалавек, які зрабіў гэта» (пар. 2 Сам 12, 5–7).

Іншым тыповым выкарыстаннем дзеяслова ḥāmal з’яўляецца скарга Ёва на тое, што яго напаткалі страшныя пакуты: «Абступілі мяне стралкі Ягоныя; Ён рассякае вантробы мае і не літуе, выліў на зямлю жоўць маю» (пар. Ёв 16, 13; Ёв 27, 22).

Значэнне дзеяслова ḥāmal можна прасачыць таксама ў Кнізе прарока Ераміі. Прарок пагражае Ерузалему цяжкім пакараннем за адыход ад Бога і распаўсюджаную практыку паганскага культу (гл. Ер 15, 3–6).

Ḥûs як сінанімічнае паняцце ḥāmal

У паэтычных тэкстах дзеяслоў ḥāmal часта выкарыстоўваецца з сінанімічным дзеясловам ḥûs (спачуваць). Дзеяслоў ḥûs таксама азначае літасць, але з адценнем спачування. У габрэйскай Бібліі гэты дзеяслоў ужываецца 10 разоў, пераважна ў Кнізе прарока Эзэхіэля. У Кнізе прарока Ераміі сустракаем ужытыя адначасова ажно тры найменні міласэрнасці (гл. Ер 13, 14; 21, 7). Значэнні дзеясловаў ḥûs і ḥāmal падобныя да значэння rāḥam, за выключэннем таго, што яны падкрэсліваюць праяву літасці і спачування да пакутаў і цярпенняў іншага чалавека.

Падобна дзеяслову ḥāmal, дзеяслоў ḥûs часта выступае ў адмоўнай форме: l’ô ḥûs. Такія выразы мы сустракаем у Бібліі вельмі часта, а ў цэлым 32 разы; у некаторых выпадках па два разы ў адным вершы. Гэта больш за палову ўсіх выпадкаў: 32 з 54-х разоў.

З дапамогай адмоўнай формы словаў біблійныя аўтары гавораць пра бязлітаснае пакаранне, у якім не праяўляюцца ні літасць, ні спачуванне караючага. Аднак гаворка ідзе не толькі пра пакаранне і пакуты, прынесеныя дрэннымі людзьмі: часцей за ўсё гэтая форма выкарыстоўваецца для абазначэння суровага пакарання Бога: 16 разоў — непасрэдна і 3 разы — ускосна. Мы сустракаемся з імі ў прароцкіх тэкстах, асабліва ў Эзэхіэля (гл. Эзх 7, 4; 5, 11; 7, 4; 7, 9; 8, 18; 9, 10; 16, 5; 20, 17; 24, 14), у Кнізе прарока Ераміі і іншых (гл. Ер 13, 14; Быц 45, 20; Дрг 13, 8; 19, 13; 19, 21; 25, 12; 1 Сам 24, 10; Нвм 13, 22; Пс 72, 13; Іс 13, 18; Ёэл 2, 17; Ён 4, 10; 4, 11).

Дзеяслоў ḥûs часта сустракаецца ў пачатку збегу сінанімічных паняццяў (двух ці нават трох) як слова, што азначае «бачанне» — «разуменне» пакуты і цярпенняў іншага чалавека дзеля праяўлення спачування. З іншага боку, дзеяслоў ḥāmal азначае больш «змілаванне» ў сэнсе канкрэтнай дапамогі альбо палягчэння ў пакутах. Часам абодва гэтыя паняцці выкарыстоўваюцца разам для абазначэння міласэрнасці (гл. Ер 21, 7).

Аўтары кніг Старога Запавету, абвяшчаючы міласэрнасць, ужываюць мноства вельмі блізкіх па сэнсе словаў, але разнастайнасць іх значэнняў зводзіцца да аднаго найважнейшага — міласэрнасць.

Колькі разоў людзі адварочвалі свае галовы і сэрцы ад правай дарогі! Колькі разоў яны падалі ў сваіх грахах, але Бог кожны раз ім прабачаў і праяўляў сваю міласэрнасць (гл. Дан 9, 9–10)!

На працягу ўсёй гісторыі ізраэльскага народа мы бачым вялікую любоў Бога да чалавека, але трэба адзначыць, што гэтая любоў не была звычайнай любоўю: яна была перапоўнена клопатам выхавання ва ўсіх аспектах жыцця. «Не хацеў Бог караць нас потым, калі мы дасягнём канца грахоў. Ён ніколі не забірае ад нас сваёй міласэрнасці, хоць выхоўвае нас праз праследаванні, аднак не пакідае свайго народа» (пар. 2 Мак 6, 15–16).

Ужо ў Старым Запавеце Бог нібы дае прыклад таго, што мы павінны рабіць у сваім жыцці. Здавалася б, чалавек павінен гэта разумець і выконваць не толькі словы Бога, але і наследаваць Яго паставу і канкрэтныя дзеянні адносна чалавецтва, тым не менш, чалавек часта абірае іншыя шляхі...

Любоў, ласка, добразычлівасць, міласэрнасць, літасць і спачуванне ў першую чаргу сведчаць пра вялікасць Бога і Яго адносіны да чалавека і людзей, але таксама вучаць нас наследаваць Яго якасці і рэалізоўваць іх у сваім жыцці.

1. Пар. T. Bosman, «A critical review of the translation of the Hebrew lexeme ’hb», OTE 18, 1 (2005). — С. 23.
2. Пар. P. J. Els, «’hb», New International Dictionary of Old Testament Theology and Exegesis, Grand Rapids MI, 1997. — С. 278.
3. Пар. Jan Łach, «Miłość i przymierze Boga z ludźmi», у: Słowo nieskrępowane. Księga jubileuszowa dla ks. Jana Kruciny, рэд. A. Nowicki, J. Tyrawa. — Вроцлаў, 1998. — С. 358.
4. Пар. The Word Hesed ine the Hebrew Bible, Sheffield 1993. — С. 263.
5. Пар. W. F. Lofthouse, «Hen and Hesed in the Old Testament», ZAW 51 (1933). — С. 35.
6. Пар. J. Łfch, «Hẹsed a hāsîd w świetle Psałterza», ACr 10 (1978). — С. 133.
7. Пар. H. Spieckermann, Gottes Liebe zu Israel. Studien zur Theologie des Alten Testaments. — Tubingen, 2001. — С. 208.
8. Пар. J. C. Margot, «And his love is eternal (Psalm 136)», B Tr 25 (1974). — С. 212 і наступныя.
9. Пар. D. A. Baer, R. P. Gordon, «hsd», NIDOTTE II, 2. — С. 212.
10. Пар. S. Hałas, Miłosierna miłość. Problemy z tłumaczeniem biblijnych określeń miłosierdzia, w: Archidiecezja Krakowska na przełomie tysiącleci, рэд. S. Koperek, S. Szczur, M. Leśniak, B. Mielec. — Kraków, 2004. — С. 307–315.
11. Пар. N. Snaith, Distinctive Ideas of the Old Testament. — London, 1944. — С. 94–130.
12. Пар. J. Blenkinsopp, «Księga Powtórzonego Prawa», KKB. — С. 169.
13. Пар. L. Koehler, W. Baumgartner, Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu. — Warszawa, 2008.
14. Пар. J. Łach, Hesed a hasid w świetle Psałterza, Analecta Cracoviensia 10 (1978). — С. 133–150.
15. Пар. E. N. Zwijacz, Obraz Ludu Bozego według Księgi Liczb, Kraków 2010. — С. 263.
16. Пар. H. J. Stoebe, «םחר rhm piel sich erbarmen», THAT it. II. — С. 762.
17. Пар. A. Mello, «Il Dio misericordioso e gli attributi della sua misericordia (Es 34, 6–7)», PSV 29 (1994). — С. 42.
18. Пар. D. J. Clines, The Dictionary of Classical Hebrew. — Sheffield, 1993; M. Jastrow, A Dictionary of the Targumim, the Talmud Babli and Jerushalmi, and the Midrashic Literature, New York 1967; H. Muszyński, «Orędzie o miłosierdziu Boga do niemiłosiernego świata. Wprowadzenie do encykliki Jana Pawła II Dives in misericordia», S Pelp 12 (1981). — С. 44.

ДАДАТАК

Псальм 51 (50)

3. Змілуйся (ḥānan = добразычыць) нада мною, Божа, у вялікай міласці (ḥeseḏ = ласка) Тваёй; і ў паўнаце міласэрнасці (rāḥam = змілоўвацца) Тваёй знішчы беззаконні (peša‘ = беззаконне) мае.
4. Цалкам абмый мяне ад правінаў (‘āwôn = правіна) маіх і ачысці мяне ад граху (hattäʽt = грэх) майго.
5. Бо я ведаю беззаконні (peša‘ = беззаконне) свае, і грэх (hattäʽt = грэх) мой заўжды перада мною.
6. Табе, Табе аднаму я зграшыў (ḥāṭā’ = грашыць) і зло (ra‘ = злы) ўчыніў перад Тваімі вачыма. <...>
7. Вось я ў беззаконні (‘āwôn = правіна) зачаты, і ў граху (ḥēṭ’= грэх) мяне нарадзіла маці.
8. Ты палюбіў глыбокую праўду і навучыў мяне тайнай мудрасці.
9. Акрапі мяне ісопам — і буду чысты, абмый мяне — і стану бялейшы за снег.
10. Дай мне пачуць радасць і вяселле, і ўзрадуюцца косткі, якія Ты зламаў.
11. Адвярні аблічча сваё ад грахоў (ḥēṭ’= грэх) маіх і знішчы ўсе мае правіны (‘āwôn = правіна).
12. Чыстае сэрца ствары ўва мне, Божа, і аднаві ўва мне трывалы дух.
13. Не адкінь мяне ад свайго аблічча і не пазбаў мяне Духа Твайго Святога.
14. Вярні мне радасць збаўлення Твайго і ўмацуй мяне духам прыхільным.
15. Навучы няправых (pāšaʿ = чыніць беззаконне) шляхам Тваім, і бязбожнікі (ḥaṭṭā’ = грэшны) да Цябе вернуцца.
16. Вызвалі мяне ад крыві, Божа, Божа, мой Збаўца, няхай славіць язык мой Тваю справядлівасць.
17. Пане, адкрый мае вусны, і вусны мае будуць абвяшчаць Тваю хвалу.
18. Бо Ты не прагнеш ахвяры, усеспаленне, хоць бы даў я, Табе не спадабаецца.
19. Ахвяра Богу — гэта скрушаны дух, не пагарджай, Божа, пакорным і прыгнечаным сэрцам.
20. У сваёй дабрыні будзь ласкавы да Сіёна, адбудуй муры Ерузалема.
21. Тады ўпадабаеш Ты ахвяру справядлівасці, прынашэнні і ўсеспаленні, і прынясуць цяльцоў на Твой алтар.

Псальм 103

1. Благаславі, душа мая, Пана, і ўсё нутро маё, імя Яго святое.
2. Благаславі, душа мая, Пана, і не забывай пра ўсе Яго дабрадзействы.
3. Ён адпускае ўсе беззаконні твае, і вылечвае ўсе твае хваробы,
4. Ён жыццё тваё ратуе ад загубы, літасцю (ḥeseḏ = ласка) і міласэрнасцю (raḥămîm = міласэрнасць) цябе карануе.
5. Ён насычае цябе дабротамі, якіх жадаеш, аднавілася, як у арла, твая маладосць.
6. Пан здзяйсняе справядлівасць і правасуддзе для ўсіх прыгнечаных.
7. Ён паказаў шляхі свае Майсею, сынам Ізраэля — справы свае.
8. Міласэрны ёсць Пан і ласкавы, доўгацярплівы і шматміласцівы (’ēl ḥannûn = добразычлівы we raḥûṃ = міласэрны, ’erek ’afaîm we rab ḥesed = ласка).
10. Не паступае з намі паводле грахоў нашых і не адплачвае паводле правінаў нашых.
11. Бо, як высока ўзносіцца неба над зямлёю, настолькі вялікая міласэрнасць (ḥeseḏ = ласка) Пана да тых, хто Яго баіцца.
12. Як далёка ўсход ад захаду, так Ён аддаліў ад нас нашыя правіны.
13. Як літуецца (rāḥam = змілоўвацца) бацька над сынамі, так змілуецца (rāḥam = змілоўвацца) Пан над тымі, хто Яго баіцца.
14. Бо Ён ведае, з чаго створаны мы; памятае, што мы з’яўляемся пылам.
15. Дні чалавека — як трава, як палявая кветка, ён цвіце.
16. Вецер падзьме над ім, — і больш яго няма, і ўжо месца ягонае не пазна́е яго.
17. Міласэрнасць (ḥeseḏ = ласка) Пана спрадвеку і навекі над тымі, хто Яго баіцца; і справядлівасць Яго над сынамі сыноў,
18. Над тымі, то захоўвае Ягоны запавет (bᵉrîṯ = запавет) і помніць пра выкананне Ягоных наказаў.
19. Пан паставіў трон свой на нябёсах, і валадарства Яго над усім пануе.
20. Благаслаўляйце Пана, Ягоныя анёлы, магутныя сілай, якія выконваеце Ягонае слова. <...>
21. Благаслаўляйце Пана, усе Ягоныя магуцці, слугі Ягоныя, якія выконваеце Яго волю.
22. Благаслаўляйце Пана, усе Ягоныя справы, на ўсіх месцах Яго панавання. Благаславі, душа мая, Пана.